وقوع سالانه ۲۵۰ زلزله در ایران/ زمین‌لرزه‌ها کجا رخ می‌دهند

به گزارش خبرنگار علم و فناوری آنا، ۷۵ درصد زلزله‌ها در ۱۵ کشور زلزله خیز جهان  مانند چین، ژاپن، ایران، فیلیپین، اندونزی، ترکیه، هند، مکزیک، نپال، پاکستان، بنگلادش، اکوادور، گواتمالا، امریکا، پرو رخ می‌دهد که سالانه ۲۰ هزار نفر بر اثر وقوع این پدیده طبیعی جان خود را از دست می‌دهند. طبق محاسبات دانشمندان علاوه بر خسارات جانی، زلزله سالانه حدود ۴۰ میلیارد دلار خسارت مالی نیز به بار می‌آورد.

ایران به علت قرارگرفتن در محل برخورد دو صفحه تکتونیکی عربستان و اوراسیا در طول دوران‌های مختلف زمین لرزه‌های مهیب با خسارات بالایی به خود دیده است. زلزله‌های رودبار (۳۱ خرداد ۱۳۶۹ با بزرگای 7.4)، زمین لرزه بم (۵ دی ماه ۱۳۸۲ با بزرگی ۶.۶ ریشتر)، ورزقان (۲۱ مرداد ۱۳۹۱ با بزرگای 6.2)، زمین لرزه ازگله (۲۱ آبان ۱۳۹۶ با بزرگای 7.3) از جمله آنهاست.

مهدی زارع، رئیس مرکز پیش بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله به چرایی وقوع زمین لرزه‌های ایران و جهان پرداخت و در این خصوص به خبرنگار علم و فناوری آنا گفت: سالانه در جهان تقریباً ۵۰۰ هزار زمین لرزه رخ می‌دهد. با این حال، اگر زلزله‌هایی با بزرگای بیش از ۴ را در نظر بگیریم می‌توان گفت حدوداً سالی ۱۵ هزار زلزله در جهان ثبت می‌شود.

عضو فرهنگستان علوم افزود: سالانه در ایران نیز حدود ۲۵۰ زمین لرزه با بزرگای بیش از ۴ رخ می‌دهد. قریب به اتفاق این زمین لرزه‌ها بسیار کوچک هستند و توسط انسان‌ها مورد توجه قرار نمی‌گیرند. تنها بخش کوچکی از این زمین لرزه‌ها به اندازه‌ای قابل توجه هستند که احساس شوند یا خسارتی ایجاد کنند.

به گفته وی، هرچند به لحاظ آماری شاهدی مبنی بر افزایش وقوع زمین لرزه‌ها نسبت به دو الی ۵ دهه اخیر وجود ندارد؛ اما می‌توان گفت زمین لرزه‌های کوچک به ویژه زمین لرزه‌ها با بزرگای کمتر از ۴.۵ اکنون بسیار دقیق‌تر و منظم‌تر از بیست یا ۵۰ سال قبل ثبت و گزارش می‌شوند.

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی اظهارکرد: توزیع زمین لرزه‌ها در سراسر جهان یکنواخت نیست. برخی از مناطق به دلیل مرزهای ورقه‌های زمین ساختی یا سایر عوامل زمین شناختی از نظر لرزه‌ای فعال‌تر از سایرین هستند. به عنوان مثال، حلقه آتش یا نوار ساحلی اقیانوس آرام، فعال‌ترین منطقه لرزه خیز جهان است که در آن ورقه‌های زمین ساختی متعددی به هم می‌رسند که منجر به زلزله‌های مکرر و فعالیت‌های آتشفشانی می‌شود.

زمین لرزه‌ها کجا رخ می‌دهند

زارع ادامه داد: اکثر زمین لرزه‌ها در امتداد مرزهای ورقه‌های زمین ساختی رخ می‌دهند که قطعات بزرگ و صلب سنگگ کره – لیتوسفر- زمین هستند که مانند یک پازل در کنار هم قرار گرفته‌اند.

وی اظهارکرد: سه نوع اصلی مرزهای ورقه به نام‌های «همگرا»، «واگرا» و «تراگذر» وجود دارد؛ مرزهای همگرا در جایی رخ می‌دهند که دو ورقه با هم برخورد کرده یا به سمت یکدیگر حرکت می‌کنند. سه نوع مرز همگرای «اقیانوسی-اقیانوسی»، «اقیانوسی-قاره‌ای» و «قاره ای-قاره ای» نیز وجود دارد.

به گفته وی، هنگامی که دو ورقه اقیانوسی با هم برخورد می‌کنند، یکی به دلیل چگالی بیشتر، معمولاً در زیر دیگری فرو می‌رود. این فرآیند اغلب منجر به تشکیل قوس‌های آتشفشانی می‌شود. نمونه‌های قابل توجه عبارتند از حلقه آتش اقیانوس آرام که در آن تعداد قابل توجهی از زمین لرزه‌ها به دلیل فرورانش ورقه اقیانوس آرام در زیر ورقه‌های دیگر مانند ورقه دریای فیلیپین و ورقه خوان-دو-فوکا رخ می‌دهد.

زارع گفت: در همگرایی اقیانوسی و قاره‌ای، هنگامی که یک ورقه اقیانوسی با یک ورقه قاره‌ای برخورد می‌کند، ورقه اقیانوسی سنگین‌تر به زیر ورقه قاره‌ای با چگالی کمتر فرو می‌رود. این برخورد منجر به تشکیل رشته کوه می‌شود و می‌تواند باعث ایجاد فعالیت لرزه‌ای شدید شود. رشته کوه‌های آند در آمریکای جنوبی یا ارتفاعات مکران در جنوب شرقی ایران، نمونه‌هایی از مناطقی هستند که به دلیل این نوع همگرایی، فعال هستند و در آن‌ها زمین لرزه رخ می‌دهد.

وی تصریح کرد: در همگرایی قاره‌ای- قاره‌ای نیز وقتی دو ورقه قاره‌ای با هم برخورد می‌کنند (مانند اتفاقی که در رشته کوه‌های زاگرس و هیمالایا رخ می‌دهد) هیچ کدام به دلیل چگالی مشابه فرورفته نمی‌شوند. در مقابل، این برخورد باعث چین خوردگی شدید گسل و بالا آمدن پوسته و تشکیل رشته کوه‌های بزرگ می‌شود. هیمالیا در آسیا نمونه بارز این نوع همگرایی است که فعالیت‌های لرزه‌ای مکرری را تجربه می‌کند.

زارع ادامه داد: همچنین زمین لرزه‌ها می‌توانند در داخل ورقه‌های زمین ساختی، دور از مرزهای ورقه نیز رخ دهند. زمین لرزه‌های طبس ۱۳۵۷، منجیل ۱۳۶۹ و بم ۱۳۸۲ از جمله آنهاست. این زمین لرزه‌ها به عنوان زمین لرزه‌های درون ورقه‌ای شناخته می‌شوند که به دلیل گسیختگی در گسل‌های از پیش موجود رخ می‌دهند.

وقوع زلزله‌های القای بیشتر و بزرگتر در آینده

رئیس مرکز پیش بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی به عوامل تشدید کننده وقوع زلزله‌ها پرداخت و در این‌باره به خبرنگار علم و فناوری آنا گفت: تغییرات اقلیمی به ویژه افزایش نرخ بارندگی و ذوب یخبندان می‌تواند خطرات زیر سطح زمین مانند زلزله و فوران‌های آتشفشانی را تشدید کند. مداخلات انسان‌ها در طبیعت نیز نقش مهمی در این خصوص دارند. برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی کشور یکی از مداخلات انسانی محسوب می‌شود که باعث خشکسالی، مهاجرت مردم به مراکز استان‌ها و پایتخت شده خواهد شد. این امر به فرونشست زمین نیز دامن زده است.

زارع افزود: تزریق مایعات در پوسته یا استخراج آن‌ها نیز فشار و تنش منفذی را تغییر می‌دهد. تغییرات فشار و تنش هر دو می‌توانند لرزه‌خیزی را افزایش دهند و ازاین‌رو، رویدادهای لرزه‌ای را زلزله‌های القایی می‌نامند. پر شدن مخازن سطح زمین همچنین می‌تواند باعث ایجاد زلزله، ترکیبی از بارگذاری سطحی و تغییرات فشار منفذی شود. بااین‌حال، نسبت دادن هر زمین‌لرزه‌ای به فعالیت‌های انسانی همیشه ساده نیست.

وی اضافه کرد: اینکه چه عاملی بزرگای زمین‌لرزه‌های ناشی از القا را کنترل می‌کند، به تغییرات فشار منفذی و تنش و چگونگی مدیریت تزریق و استخراج آب و پساب بستگی دارد. با افزایش پروژه‌های تغذیه آبخوان‌ها باید منتظر زلزله‌های القای بیشتر و بزرگتر در آینده باشیم.