از سوی یک شرکت صنعتی صورت گرفت؛
«شبیه‌خوانی» روایت وقایع اسلامی از زبان هنر ایرانی
آیین شبیه‌خوانی دارای نسخ اجرایی فراوان و گسترده درباره بسیاری از وقایع بوده که از ابتدای آفرینش و از زمان حضرت آدم (ع) تا امامان شیعه و پس از آن را دربرگرفته است.
به گزارش خبرگزاری علم و فناوری آنا، آیین شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی، آیینی به قدمت چند قرن که درباره تاریخ پیدایش و نخستین اجرای آن گمانه‌زنی‌های بسیاری شده است. برخی بر این عقیده‌اند که نخستین اجرای این‌گونه از عزاداری در دوران آل‌بویه آغاز و در دوران صفویه همزمان با تثبیت و قدرت‌یابی مذهب تشیع به اوج رسیده و شکلی رسمی در میان سایر گونه‌های عزاداری یافته است.
گمان عموم بر این است که هنر تعزیه‌خوانی مختص به نمایش کشیدن وقایع عاشور بوده؛ اما حقیقت این است که این آیین دارای نسخ اجرایی فراوان و گسترده در مورد بسیاری از وقایع بوده که از ابتدای آفرینش و از زمان حضرت آدم(ع) تا امامان شیعه و پس از آن را در برگرفته که بعضی شمار این نسخ را تا حدود یک هزار و ۲۰۰ نسخه نیز بر شمرده‌اند.
اما مهم‌تر از زمان پیدایش و تعداد نسخ آن، نفس این مقوله بوده که به مدد هنر هنرمندان، موسیقی و پوشش و ابزار و آلات تعزیه، توانسته جایی در دل مردم این سرزمین و در فرهنگ این مرزوبوم باز کرده و خود را به‌عنوان جزیی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ اسلامی و عزاداری ایرانیان معرفی کرده است.
این هنر کاملاً ایرانی از سال ۲۰۱۰ جزء آثار ناملموس ایرانی و در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید تا زمینه معرفی بهتر آیین شبیه‌خوانی به جهانیان بیشتر فراهم شود.
برای شناخت بهتر و معرفی این هنر، گفت‌وگویی داشتیم با امیرحسین کریمی رئیس دبیرخانه دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) که از دوران طفولیت وارد این حوزه شده و در نقش‌های مختلف ظاهر و اجرای هنر داشته که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
آنا: درباره تعزیه‌خوانی و قدمت آن توضیحاتی ارائه دهید.
کریمی: هنر تعزیه‌خوانی تلفیقی از چند هنر ایرانی مانند نمایش، موسیقی، ادبیات و نقالی بوده که در دنیا در نوع خود بی‌نظیر است. نقش‌های تعزیه به دو دسته موافق و مخالف تقسیم می‌شوند. نقش‌های موافق نیز به امام‌خوان، شهادت خوان، زنانه خوان و بچه خوان طبقه‌بندی‌شده و نقش‌های مخالف نیز به تخت خوان، سرداری و سرپا خوان تقسیم می‌شوند.
آنا: لطفاً کمی درباره این طبقه‌بندی توضیح دهید.
کریمی: امام‌خوان یعنی کسی که نقش پیامبران یا امامان را ایفا می‌کند مانند نقش حضرت رسول(ص) یا امام رضا(ع)، شهادت خوان کسی است که در انتهای تعزیه به شهادت می‌رسد، مانند حضرت حمزه(ع) یا حضرت عباس (ع)، زنانه خوان یعنی کسی که نقش زنان را ایفا می‌کند مانند نقش حضرت فاطمه(س) یا حضرت زینب(س)، بچه خوان یعنی کسی که نقش یک کودک مانند حضرت سکینه(س) و... را بازی می‌کند.
تخت خوان هم هنرمندی است که نقش ابوسفیان، یزید یا نمرود را بازی کرده، سرداری یعنی کسی که نقش شمر یا محمد بن اشعث و... را بازی می‌کند، سرپاخوان یعنی شخصیت منفی تعزیه که جز نقش‌های اصلی نیست؛ اما حضور او در نسخه لازم است مانند نقش حرمله.
هنر تعزیه بر سه رکن استوار است: کلام و موسیقی، حرکت، رنگ. کلام در تعزیه بر مبنای شعر است که موافق خوانان، اشعار مربوطه را در قالب آوازی بر مبنای دستگاه‌های موسیقی ایرانی خوانده و مخالف خوانان نیز اشعار مربوطه را به‌صورت غیر آواز و به اصلاح اُشتُلَم خوانی بیان می‌کنند
حرکت، همان بازیگری بوده که تا حدودی با بازیگری سینما متفاوت است. بازیگری در سینما واقع‌گرا بوده در حالی که بازیگری در تعزیه نمادین است. رنگ، پوشش یا لباس در هنر تعزیه‌خوانی نیز کاملاً ایرانی است. درست است که شخصیت‌های اصلی تعزیه، همه عرب هستند؛ اما پوشش و لباس آنان ایرانی بوده، همچنان که در تعزیه از قبا استفاده می‌شود یا زره و کلاه‌خود در تعزیه، دقیقاً همان زره و کلاه‌خود عصر ساسانی است.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تعزیه که سبب تمایز آن با انواع نمایش در دنیا شده، این است که در تعزیه، به دلیل معذورات شرعی، نقش شخصیت‌های زنانه تاریخ باید توسط مردان اجرا شود که اصطلاحاً به آن زنانه خوان یا نقاب خوان می‌گویند. به نظر کارشناسان تعزیه، زنانه خوانی در تعزیه پیچیدگی‌های ویژه خودش را داراست بدین نحو که یک مرد باید شخصیت یک زن را در ذهن بیننده تداعی کند.
آنا: مختصری درباره قدمت این هنر توضیح دهید؟
کریمی: برخلاف تصور عامه، قدمت و پیشینه تعزیه‌خوانی به قبل از اسلام بازمی‌گردد. بنا بر اسطوره‌های پارسی، سیاوش مظلومانه به دست افراسیاب کشته می‌شود. از آن زمان به بعد، ایرانیان باستان، ماجرای شهادت سیاوش را به‌صورت نمادین با عنوان« سوگ سیاوش» بازسازی کرده و به یاد مظلومیت سیاوش و ایران‌زمین مویه و گریه می‌کردند. پس از ورود اسلام به ایران، شخصیت‌های سوگ سیاوش با شخصیت‌های شیعی جایگزین گشته و سوگ سیاوش به تعزیه‌خوانی تغییر نام داد.
طبق اسناد تاریخی، زمینه‌های شکل‌گیری تعزیه از قرن چهارم هجری همزمان با دوران آل‌بویه آغاز و در زمان صفویان ایجاد شده و در زمان قاجار به تکامل رسید.
آنا: کمی از اشعار و دیالوگ‌های تعزیه بگویید؟
کریمی: اشعار و دیالوگ‌های تعزیه را در اصطلاح این حرفه «نسخه» می‌نامند که توسط شاعرانی سروده شده که صرفاً شاعر نبوده؛ بلکه خودشان از بهترین تعزیه‌خوانان دوران خود بوده‌اند و با تسلط کامل بر ادبیات، موسیقی، بازیگری و اشراف کامل بر منابع تاریخی، نسخه‌های تعزیه را سروده‌اند. از معروف‌ترین سرایندگان تعزیه می‌توان به«سیدمصطفی کاشانی» ملقب به «میرعزا» نام برد که در دربار ناصرالدین‌شاه قاجار از گردانندگان تکیه دولت بوده است. از دیگر سرایندگان نامی، می‌توان به سیدمحمدروحانی ملقب به «میرانجُم» اشاره کرد.
از سرایندگان دیگر، نام‌هایی همانند جناب قزوینی، مداح قزوینی، میرماتم، میرغم، رجاء زفره‌ای و شهپر در این عرصه خوش می‌درخشند؛ البته امروزه در اکثر نقاط ایران به دلیل روان بودن اشعار، سادگی و قابل فهم بودن برای همه طبقات جامعه از نسخه میرعزا بیشتر استفاده می‌شود.
آنا: آیا سرودن اشعار تعزیه همچنان ادامه دارد؟ یعنی شاعر تعزیه معاصر هم داریم؟
کریمی: بله، امروزه هم افرادی هستند که در زمینه سرودن اشعار تعزیه فعالیت دارند. بنده ۳۵ مجلس تعزیه سرودم که از آن جمله می‌توان به تعزیه وفات حضرت ام‌البنین (س)، تعزیه روز محشر، تعزیه دفن حضرت زهرا (س) و... اشاره کرد.
آنا: در ایران چند مجلس تعزیه داریم؟
کریمی: تصور اکثریت مردم از مجالس تعزیه، همین چند تعزیه مشهور شهادت حضرت عباس(ع) و شهادت علی‌اکبر(ع) است، در حالی که بر اساس آخرین تحقیقات، حدود یک هزار و ۲۰۰ مجلس تعزیه داریم. در واقع یک هزار و ۲۰۰ نمایشنامه.به عبارت دیگر، همه داستان‌های مذهبی، مجلس تعزیه دارند که از تعزیه خلقت آدم(ع) آغاز شده و به تعزیه روز قیامت ختم می‌شود.
اکثر پیامبران شناخته شده مانند حضرت نوح(ع)، حضرت ابراهیم(ع)، حضرت موسی(ع)، حضرت عیسی(ع)، حضرت یحیی(ع) و همه چهارده معصوم (ع) و همچنین وقایع تاریخ اسلام مانند جنگ‌های احد، خندق، صفین، معراج پیامبر اکرم (ص)، قیام مختار ثقفی و ... دارای نسخه تعزیه هستند که در اصطلاح به آنان «تعزیه غریب» می‌گویند.
آنا: به نظر شما تعزیه‌خوانی چه جایگاهی در فرهنگ تشیع و عاشورا داشته است؟
کریمی: هر کدام از ما وقتی با موضوع کربلا روبرو می‌شویم، ناخودآگاه به یاد شخصیت‌های تعزیه‌خوانی می‌افتیم که ممکن است در دوران کودکی از نزدیک دیده باشیم؛ به عبارتی هنر تعزیه در وجود اکثر ایرانی‌ها نهادینه شده است. معمولاً هر ایرانی با شنیدن نام حضرت عباس (ع)، ناخودآگاه به یاد صحنه‌هایی می‌افتد که در دوران کودکی دیده، عطش و مشک و کودکان منتظر آب و یک مرد با لباس خونین و بدون آستین؛ بنابراین تعزیه‌خوانی برای ایرانی‌ها صرفاً به مانند یک هنر یا نمایش نیست؛ بلکه یک آیین و سنت است.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تعزیه که در هیچ یک از نمایش‌های دنیا نمی‌توان مشابه آن را دید، آن بوده که در تعزیه، گاهی تماشاگر، بازیگر می‌شود، یعنی فردی که در گوشه‌ای از میدان ایستاده و در حال تماشای تعزیه شهادت حربن یزید است به هنگام نماز خواندن امام حسین (ع) با لشگر حر، می‌تواند وارد میدان شده و پشت سر شبیه امام حسین (ع) نماز بخواند و اینجاست که تماشاگر، بازیگر می‌شود.
آنا: بار‌ها دیده‌ایم و یا شنیده‌ایم که بازیگر نقش شمر توسط مردم مورد حمله واقع شده و کتک می‌خورد. دلیل آنچه می‌تواند باشد؟
کریمی: البته این امور در گذشته بیشتر بوده و امروزه خیلی کمتر شاهد این اتفاقات هستیم؛ زیرا با بالا رفتن سواد سینمایی عمومی، همه می‌دانند که تعزیه فقط و فقط نمایش بوده و شمرخوان، شمربن ذی‌الجوشن واقعی نیست و فردی عادی مانند خودشان بوده که به اقتضای نسخه و نمایش، در حال اجرای نقش شمر است.
در زمان قدیم که سینما، تلویزیون و فضای مجازی نبود، ذهنیت مردم از شمر، فقط و فقط آن فردی بود که نقش شمر را اجرا می‌کرد و تماشاگر آنقدر روی شخصیت شمر تمرکز کرده که کنترل خود را از دست داده و به شمر حمله می‌کرد یا به او ناسزا می‌گفت؛ البته نباید مهارت آن شمرخوانی که توسط مردم کتک می‌خورد را انکار کرد. به عبارتی آنقدر نقش شمر را به خوبی اجرا کرده که تماشاگر با ذهنیت عصر عاشورا و گودی قتلگاه، عنان از کف داده و فراموش می‌کند که وی مش حسن یا سیدتقی است.
آنا: آیا این اتفاق برای شما هم افتاده است؟
کریمی: به دلیل اینکه بنده موافق خوان بودم، به نحو دیگری مورد احساسات تماشاگر قرار می‌گرفتم. به عنوان نمونه گاه در حین اجرای تعزیه، با روبوسی و التماس دعا ابراز احساسات می‌کنند. در واقع می‌دانم و می‌دانیم که شخص امیرحسین کریمی، لیاقت این ابراز احساسات مقدس را ندارد؛ بلکه این تأثیر این هنر روی بیننده است و تماشاگر بر اساس عشق و ارادتی که به امام حسین(ع) یا حضرت عباس(ع) و... دارد، این‌گونه رفتار‌ها را از خود بروز می‌دهد.
آنا: از میان تعزیه‌ها، کدام تعزیه را بیشتر دوست دارید؟
کریمی: تعزیه شهادت امام حسین(ع)
آنا: از میان نقش‌هایی که در تعزیه اجرا می‌کنید، چه نقشی را بیشتر از همه دوست دارید؟
کریمی: نقش حضرت فاطمه (س)
آنا: آیا خودتان هم در تعزیه گریه می‌کنید؟
کریمی: اگر لیاقت داشته باشم بله؛ اما نکته اینجاست که باید توجه داشت که بر اساس نسخه، نقشی به هر فرد محول شده و اهمیت اجرای آن نقش باید مدنظر هنرور باشد، به عبارت دیگر نباید این گریه کردن در اجرای نقش اختلال ایجاد کند. به همین دلیل، اصطلاحاً می‌گوییم «تعزیه‌خوان باید خودش را زود جمع کند» تا در روند اجرای تعزیه اختلال وارد نشود.
انتهای پیام/
در گفتوگو با آنا مطرح شد؛
