دایرة المعارف دانش‌بنیان‌ها ۱۰۳؛
بررسی آنا از اماواگرهای شکل‌گیری توسعه علمی؛
مانع زدایی از «نهضت علمی» چگونه صورت می‌گیرد؟/ دستیابی به نوآوری ملی از طریق توسعه دیپلماسی علمی
موانع تولید علم در دانشگاه شامل نگرش انحصاری به مفاهیم وارداتی و وجود روحیه ترجمه گرایی است. دانشگاه‌های کشور این توانایی را دارند که از اتّکای صرف به تئوری پردازی‌ها، فرضیات و نتایج آزمایش‌های علمی و تخصصی اندیشمندان غربی، بی‌نیاز شوند و حتی آن‌ها را وامدار خود کنند.
گروه دانشگاه خبرگزاری آنا - لاله قلی‌پور؛ فرایند تحول در جهان از دانشگاه‌ها شروع‌شده و به دانشگاه‌ها نیز ختم می‌شود. نقش دانشگاه در ارتقای دانش و فنّاوری در دو جهت آموزش و تربیت نیروی انسانی ماهر و مبتکر و نیز انجام پژوهش برای توسعه مرزهای دانش و فنّاوری متمرکز می‌شود.
دانشگاه فعال و پویا فقط به انتقال و تعلیم دانش روز اکتفا نخواهد کرد، بلکه با تأکید بر پژوهش در مرزهای دانش، به تولید علم بومی یا علم و فنّاوری ملی نیز می‌پردازد. بحث تولید علم در دانشگاه‌های کشور در سال ۱۳۶۵ مطرح شد. در سال ۷۳-۷۲ این بحث به‌گونه‌ای جدی‌تر مطرح و تعریف شد و از سال ۱۳۷۹ به بعد نیز این بحث در حوزه‌های پژوهشی وزارت علوم، فرهنگ و آموزش عالی آن زمان مطرح شد.
در حال حاضر همه متصدیان آموزش عالی کشور بر این نکته تأکید دارند که تولید و گسترش علم، تأثیر عمیقی در تمام حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه دارد و از مشخصه‌های عصر کنونی، محوریت دانایی و تولید علم و به‌کارگیری آن است؛ لذا تولید علم باید در دانشگاه‌ها، محور قرار گیرد.
مقام معظم رهبری، موانع تولید علم در دانشگاه را شامل نگرش انحصاری به مفاهیم وارداتی و وجود روحیه ترجمه‌گرایی دانسته‌اند. علاوه بر این چالش‌های فرهنگ تحقیق را می‌توان در قوانین و مقررات، خود محققان، بودجه و امکانات تحقیق و به‌کارگیری نتایج تحقیق خلاصه کرد.
مهدی سبحانی نژاد، استادیار گروه علوم تربیتـی دانـشگاه شـاهد تهـران، مقاله «مانع زدایی از نهضت تولید علم؛ راهکاری بنیادی در نوآوری فعالیت‌های پژوهشی دانشگاهی» را باهدف شناسایی تأثیر این مانع زدایی با عنوان راهکار شکوفاسازی و نوآوری در این فعالیت‌ها به چاپ رسانید.
جنبش نرم‌افزاری تلاش برای کسب پاسخ نسبت به مسائل جامعه است
نویسنده در مقدمه مقاله با اشاره به اینکه جنبش یا نهضت نرم‌افزاری تلاش برای تولید علم است، می‌افزاید: «جنبش نرم‌افزاری تلاش برای کسب پاسخ مناسب به هر سؤال و نیازی است که در جامعه وجود دارد. این نیاز می‌تواند در ابعاد علمی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی یا حتی سؤال مذهبی و برطرف کردن شبهه باشد.»
امروزه واژه «تولید علم» در ادبیات کشور، جایگاه ویژه‌ای پیداکرده است، استاد دانشگاه شاهد دراین‌باره خاطرنشان می‌کند: «تولید علم و جنبش نرم‌افزاری، اذهان تمام سیاست‌گذاران و برنامه ریزان امور علمی و پژوهشی کشور را به خود مشغول کرده است و در جای‌جای مستندات علمی و برنامه‌های توسعه و سند چشم‌انداز و افق‌های آرمانی کشور، ارتقای تولید علم و احراز جایگاه نخست علمی هدف‌گذاری شده است.»
به باور وی یکی از اهداف آموزش عالی که در دانشگاه به ثمر می‌رسد، تحقیق است و می‌گوید: «اگر دانشگاه را به منزل کالبدی تصور کنیم، تحقیق در حکم روان این کالبد است. تحقیق، از فعالیت‌های اصلی دانشگاه است و سابقه طولانی‌تری نسبت به آموزش دارد. در این میان، استادان دانشگاه نقش و وظیفه مهمی در ارتباط با تحقیق بر عهده دارند. پژوهش، زمینه‌ساز رشد و توسعه پایدار جامعه بوده و از وظایف خطیر دانشگاه به‌حساب می‌آید. در این راستا نقش دانشگاه‌ها هرروز حساس‌تر و برجسته‌تر می‌شود؛ بدین معنی که برای دستیابی به اطلاعات و دانش و انجام پژوهش‌های علمی، همه نگاه‌ها به مراکز آموزش عالی دوخته‌شده است.»
اگر علم در ثریا نیز می‌بود، مردمانی از فارس به آن دست می‌یافتنهرچند که آفت‌های تولید علم به استناد تحقیق سبحانی نژاد در کپی کردن تئوری‌ها و مدل‌های علمی، جدی نگرفتن مقوله علم و آمیخته کردن علم و اندیشه با تجارب، فقدان حرکتی هماهنگ با تولید علم در پشتیبانی تولید علمی و نظام‌مند نبودن ترجمه‌های موجود خلاصه می‌شود.
البته رفع موانع نهضت تولید علم ازنظر این پژوهشگر می‌تواند در قبال پژوهش دانشگاهی متناسب با نیازهای کشور حاصل شود اما دراین‌باره می‌نویسد: «در حال حاضر وجود موانع متعدد، مانع تحقّق اهداف نهضت تولید علم در دانشگاه‌ها شده و بدین ترتیب، دانشگاه نمی‌تواند چنانچه باید، رسالت خود را در حوزه شکوفاسازی و نوآوری در جامعه تحقق بخشد.»
به عقیده وی؛ «در سال‌های اخیر دو توصیه اساسی مقام معظم رهبری حداقل در سطح دانشگاه‌ها آن‌چنان‌که باید رنگ عملی به خود نگرفته است. اما چنانچه راهکارهای فوق موردتوجه واقع شود، می‌توان انتظار داشت که در کوتاه‌مدت، اهداف قابل‌توجهی در عرصه تولید علم به منصه ظهور برسد و حاصل آید.»
راهبردهای تحقّق نهضت تولید علم در دانشگاه‌ها کدام‌اند؟
در کشور نزدیک به پنجاه‌وهفت هزار نفر هیئت‌علمی در دانشگاه‌های دولتی و آزاد داریم؛ درحالی‌که تعداد کل اسناد نمایه شده ایران در سال ۲۰۰۸ میلادی، ۱۳۵ هزار و ۶۸ مورد بوده است. به باور نویسنده؛ «این آمار نشان می‌دهد به‌طور میانگین شاهد تولید یک سند علمی به ازای هر چهار عضو هیئت‌علمی بوده‌ایم. این در حالی است که ۱۶ نفر از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها هرکدام حداقل ۴۰ و درمجموع ۸۰۳ سند علمی را نمایه کرده‌اند که شامل ۶ درصد تولید علمی کشور است. به‌علاوه، ۹۴ درصد از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها هرکدام حداقل بیست سند علمی را نمایه کرده‌اند و صاحب حدود ۲۰ درصد تولید علمی کشور هستند و ۵۰۰ نفر از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها هرکدام حداقل دارای ۱۰ نمایه در سال ۲۰۰۸ بوده‌اند.»
بیشتر بخوانید:
- ضرورت مسلح شدن به اسلحه دانش «ایران ساخت»/ جعبه سیاه «نهضت علمی» باز شود
- دانشگاه بهترین جایگاه تولید و بازآفرینی علم است
- صیانت و ارتقای جایگاه ایران در تولید علم، نیاز به حمایت‌های بودجه‌ای دارد
سبحانی نژاد در ادامه از مؤلفه‌هایی نام می‌برد که می‌تواند به استقرار نهضت تولید علم در کشور و به‌طور خاص در دانشگاه‌ها کمک کند و دراین‌باره می‌گوید: «وجود متولی و نهاد عالی آگاه، مستقل و مقتدر برای تصمیم‌گیری؛ تشخیص نیازها، تعیین اولویت‌ها، رهبری و هدایت فعالیت‌های علمی - پژوهشی در سطح ملی؛ تدارک برنامه و راهبرد کلان ملی منسجم و آینده‌نگر برای رونق و شکوفایی پژوهش‌های علمی در کشور؛ توجه جدی، اصولی و علمی مدیریت سیاسی و کلان کشور به جایگاه مهم علم و دانش و به‌ویژه علوم و فنون راهبردی مانند بیوتکنولوژی در توسعه پایدار؛ وجود بخش‌ها و مراکز متعدد پژوهشی یا آموزشی در وزارتخانه‌ها و مؤسسات مختلف با هماهنگی و توجه به نیازها یا برنامه‌های کشور؛ و وجود دستگاه‌های ارزیابی دقیق، علمی و کارشناسانه در مراکز آموزشی و پرورشی کشور از این نوع مؤلفه‌ها هستند.»
علاوه بر موارد پیش‌گفته شده، نویسنده مقاله، راهبردهای تحقق نهضت تولید علم در دانشگاه‌ها را در دودسته درون دانشگاهی و برون دانشگاهی نیزمورد بررسی قرار می‌دهد. «راهکارهایی که با اتخاذ آن‌ها در درون دانشگاه و توسط هیئت‌امنا و رؤسای دانشگاهی، می‌توان در این زمینه گام‌های مؤثری برداشت.» تعریف محقق در رابطه با عوامل درون دانشگاهی است.
وی در ادامه با بیان اینکه هدفمند کردن تحقیقات درون و برون دانشگاهی برحسب نیازهای جامعه باید انجام شود، خاطرنشان می‌کند: «سالانه تعداد زیادی پژوهش در دانشگاه‌ها انجام می‌شود که فقط تعداد کمی از آن‌ها به تولید محصول منجر می‌شود. طبیعی است شاید سال‌ها از ارائه یک کار جدید علمی بگذرد تا صنعت گران آن را به‌صورت عملی در صنعت پیاده سازند زیرا برای پیاده‌سازی علوم جدید باید درستی یا نادرستی آن‌ها مشخص شود. از طرفی، ۷۰ تا ۸۰ درصد تحقیقات موجود، خریدار ندارند؛ چون برحسب شرایط و احتیاجات صورت نمی‌گیرند. تا زمانی که پژوهش‌ها بر اساس اعلام نیاز سازمان‌ها یا ارگان‌ها صورت نگیرد و به نیازهای جامعه توجهی نشود، پژوهش‌ها به عمل تبدیل نمی‌شوند و خریداری ندارند.»
آفت‌های تولید علم در کپی کردن تئوری‌های علمی و نظام‌مند نبودن ترجمه‌های موجود خلاصه می‌شود
درباره چالش‌های کلیدی در تولید علم، توسعه پژوهشگری و کاربست تولیدات علمی دانشگاهی، می‌توان به چالش‌های زیادی که پیش روی استادان و محققان دانشگاهی وجود دارد اشاره کرد. استاد دانشگاه شاهد، مهم‌ترین این چالش‌ها را عبارت می‌داند از: «چالش‌ها و موانع انسانی، چالش‌ها و موانع سازمانی و چالش‌ها و موانع ارتباطی.»
موانع انسانی ازنظر این نویسنده شامل؛ شک و تردید در صلاحیت‌های علمی پژوهشگران، عدم وجود مدیریت پژوهشی مناسب و کمبود نیروهای تخصصی در مراکز دانشگاهی و علمی؛ موانع سازمانی شامل وجود قوانین دست و پاگیر اداری برای توسعه علم و پژوهشگری، وجود محدودیت‌های مالی و کمبود بودجه پژوهشی و فراهم نبودن زمینه تولید علم و جنبش نرم‌افزاری و موانع ارتباطی نیز شامل؛ وجود شکاف نگرشی و ارتباطی بین استادان دانشگاهی، فقدان نظام اطلاع‌رسانی مناسب برای پرهیز از دوباره‌کاری و تسهیل در دستیابی به تجارب کاری همدیگر، ارتباط ضعیف بین مراکز علمی و دانشگاهی، فقدان قوانین ارتباطی مناسب در توسعه علم و تولید و کاربرد محصولات علمی هستند.
سبحانی‌نژاد در ادامه از عوامل برون دانشگاهی به‌عنوان مجموعه راهکارهایی که با اتّخاذ آن‌ها توسط سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، می‌توان در زمینه بهبود رشد سریع و چشمگیر تولیدات دانشگاهی کمک کرد، یاد می‌کند.
این محقق در ادامه به برخی از این راهکارها اشاره کرده و می‌نویسد: «یکی از نکات مهم در نظام ملی نوآوری، محیط نوآوری جهانی است. همکاری‌های بین‌المللی یکی دیگر از این راهکارها است که، نقش مؤثرتری در شکل‌گیری نظام ملی نوآوری ایفا می‌کنند. در ایران، مشکلات متعدد در همکاری‌های بین‌المللی وجود دارد و مؤسسات پژوهشی/دانشگاهی ارتباط محدودی با کشورهای توسعه‌یافته دارند. امروزه انتقال دانش، فراتر از انتقال فنّاوری صرف است و باید سیاست‌های نوآوری در داخل کشور، عاملان سیستم نوآوری را تشویق کند تا این‌گونه همکاری‌ها شکل گیرد. البته بایستی توجه داشت که برخی از موانع این مسیر، جنبه سیاسی دارند و می‌بایست در سطح کلان برای آن چاره‌اندیشی شود.»
ایجاد بستر اجتماعی و فرهنگی مناسب از نگاه نویسنده مقاله یکی دیگر از این عوامل است و دراین‌باره می‌گوید: «انسان در بستر اجتماعی زندگی می‌کند و نهادهای علمی، تحقیقاتی و دانشگاهی همگی بخشی از یک جامعه به‌حساب می‌آیند. ساختارها و سازوکارهای جامعه، ارزش‌ها، باورها و نگرش‌های افراد جامعه و فرهنگ حاکم بر دستگاه‌های اجرایی و سیاست‌گذاری یک کشور، تعیین‌کننده نوع برخورد و عکس‌العمل آن کشور نسبت به پدیده‌های اجتماعی است.»
تأثیر راهبردهای تحقّق نهضت تولید علم در بـروز شـکوفایی و نـوآوری در فعالیت‌های پژوهشی
استاد دانشگاه شاهد در ادامه تأکید می‌کند: «اگر مفهوم جنبش نرم‌افزاری و نهضت تولید علم که در پاسخ مقام معظم رهبری به نامه جمعی از دانش‌آموختگان حوزه علمیه قم در تاریخ ۱۶ بهمن‌ماه 1381 و در بیانات ایشان در دیدار اعضای انجمن قلم در تاریخ ۸ بهمن‌ماه سال 1381 مطرح شد، عالمانه تبیین شود، نقطه عطفی در تاریخ ایران خواهد بود.»
به باور سبحانی نژاد، فقر تولید علم در کشور ما یک مشکل تاریخی، سیاسی، فرهنگی و روان‌شناختی است، لذا دراین‌باره می‌گوید: «نه‌فقط به تولید علم، بلکه به احیای علوم انسانی نیازمندیم. ازخودبیگانگی علمی و چشم دوختن به مجلات علوم انسانی غربیان برای شناخت و تبیین مسائل انسانی و تکرار نظریه‌ها و یافته‌های پژوهشی آنان، می‌تواند ما را به تولید علم در راستای بیداری و پیشرفت برساند.»
همکاری‌های بین‌المللی، نقش مؤثری در شکل‌گیری نظام ملی نوآوری ایفا می‌کنند
وی در ادامه می‌افزاید: «نیاز به آن داریم که دیدگاه‌های محدودنگر پژوهشی غربیان را پشت سر گذاریم و با اجتهاد و بازنگری در پژوهش‌های موجود، بیداری علمی و مقاومت علمی را در علوم انسانی در ایران و در نزد دانش‌پژوهان کشورهای مشابه خود تحقّق بخشیم. ما نیازمند یک تحول اساسی در نظریه‌پردازی و پژوهش هستیم. همه متفکران و دانشمندان و دانش‌پژوهان ایران باید بیداری علمی، مقاومت علمی و تولید علم را اصلی‌ترین هدف حرفه‌ای خود قرار دهند. باید معیار اصلی، اعتبار علمی تولید علم، آثار و مقالات علمی پژوهشی باشد.»
نویسنده در نتیجه‌گیری مقاله با اشاره به اینکه باید در حدیث نبوی «اگر علم در ثریا نیز می‌بود، مردمانی از فارس به آن دست می‌یافتند» غوطه‌ور شویم و توانایی‌های خود را سنجیده و خود را برای آزمون‌های بزرگ علمی آماده کنیم تا بتوانیم به جایگاهی که توانایی و شایستگی آن را داریم برسیم، می‌افزاید: «باید از اتّکای صرف به تئوری پردازی‌ها و فرضیات و نتایج آزمایش‌های علمی و تخصصی اندیشمندان غربی، نه‌تنها بی‌نیاز شویم، بلکه آن‌ها را نیز وامدار خود کنیم. دانشگاه‌های ما این توانایی را دارند؛ زیرا هم‌اکنون نزدیک به ۵۷ هزار نفر عضو هیئت‌علمی در دانشگاه‌هایمان داریم اگر هرکدام از این اعضای هیئت‌علمی در سال فقط یک مقاله را در ISI نمایه کنند، رتبه ایران به مقام دهم در بین کشورهای جهان می‌رسد.»
انتهای پیام/۴۱۶۷/
انتهای پیام/
