آینده‌پژوهی-۱۹؛
آینده‌پژوهی بحران‌ها به رصد تحولات آموزش عالی کمـک می‌کند/ پارادایم پایداری در کانون برنامه‌ریزی دانشگاه‌ها
دانشـگاه باید انسان‌هایی تربیت کند که قدرت هماهنگ‌سازی همه ملاحظات فرهنگی، اقتصـادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و سـلامت را داشـته باشـد و به کانون پایداری تبدیل شـود.
گروه دانشگاه خبرگزاری آنا؛ لاله قلی‌پور- شیوع ناگهانی کرونا، نظام آموزش عالی جهان را تحت تأثیر خود قرار داده است و باعث تغییراتی در شیوه‌های آموزش مرسوم در اغلب دانشگاه‌ها شده است.
غلامرضا ذاکر صالحی، دانشیار مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، در مقاله «آینده‌پژوهی تأثیرات بحران کوویدـ ۱۹ بر آموزش عالی» که در فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی بهار ۹۹ به چاپ رسید، به آینده‌های محتملی (امکان‌پذیر) می‌پردازد که بر اثر بحران کرونا، پیش روی آموزش عالی قرار خواهد گرفت.
سناریوهای امکان‌پذیر (قصه‌ها و ابزارهایی برای تنظیم تصورات ما درباره زیست‌بوم‌های متفاوت آینده‌ای اسـت که تصـمیمات ما در آن ممکن اسـت به اجرا درآید) در این مقاله در هفت مؤلفه: ۱) هویت و جایگاه دانشگاه ۲) توجه به پایداری ۳) ورود به دانشگاه ۴) تغییر سبک زندگی دانشگاهی ۵) بین‌المللی شدن ۶) یادگیری الکترونیکی و ۷) حکمرانی و مدیریت؛ سازمان‌دهی شده‌اند.
یافته‌های این مقاله علمی، نشان داد خبرگان آموزش عالی اصل وجود تأثیرات و پیامدهای بحران کووید ـ ۱۹ بر آموزش عالی را پذیرفته‌اند. همچنین از دیدگاه آنان این تأثیرات ساده نبوده و دارای ابعاد وسیع و متنوعی است. سه روند کلان که بیشترین احتمال وقوع را از نظر پاسخگویان دارند به ترتیب عبارت‌اند از؛ ۱) تقویت یادگیری الکترونیکی (اما نه به‌صورت تحول بنیادین و مجازی شدن کامل) ۲) تغییر در سبک زندگی دانشگاهی و ۳) توجه بیشتر به مقوله پایداری.
آینده‌پژوهی بحران‌های طبیعی و اجتماعی به رصد تحولات آموزش عالی کمـک می‌کند
نویسنده مقاله در مقدمه با اشاره به اینکه رهبران اروپـا همه‌گیری بیمـاری کرونـا را بزرگ‌ترین چـالش پس از جنـگ جهـانی دوم نـامیـدنـد، می‌نویسد، «تا زمـان نگـارش این مقـالـه، ۴۸ میلیون نفر بـه بیمـاری مبتلا شـــده و بیش از یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار نفر جان خود را ازدست‌داده‌اند. اکنون سـخن از پیامدها و چالش‌های این واقعه در آینده اسـت. آینده‌پژوهی زمینه مطالعاتی با ماهیت میان‌رشته‌ای اسـت که به ما در تشــخیص پیـامـدهـای این بحران مـدد می‌رساند. آینده جامعه تنها محصــول وقایع و رویدادهای عینی نیســت، بلکه برآیند رویدادها و روندها و همچنین تصـورات و تصـویرهای ما از آینده نیز هسـت. هر سـه مورد در کنار هم آینده پسـاکرونایی ما را شکل می‌دهند. سهم ما در ساختن آینده پساکرونایی از اصل حادثه کمتر نیست.»
البته به عقیده نویسنده، «در بخش آموزش عالی نیز آینده‌پژوهی بحران‌های طبیعی و اجتماعی به رصد کردن مستمر تحولات کمـک می‌کند. پس‌ازآن می‌توان بـه تـدوین طرح‌های بلنـدمـدت برای پیشــگیری، طرح‌های اضـطراری برای مقابله، آموزش، تربیت و آماده‌سازی فکری، روحی و روانی، دانشـی و مهارتی اســتادان و دانشــجویان و کارکنان دانشگاه‌ها پرداخت. در چنین شــرایط ســختی آینده‌پژوهی به پایدارسـازی همه فعالیت‌های دانشگاه‌ها منجر می‌شود. پایش و رصـد بحران، همچنین به ما در اقدامات همگرایانه با سایر بخش‌های درگیر مساعدت می‌کند.»
کشـف دیدگاه متخصـصـان و خبرگان آموزش عالی در خصوص نا اطمینانی‌های فزاینده موجود برای نگارنده مقاله مهم بوده اســت. ذاکر صالحی دراین‌باره می‌گوید، «غلبه بر ابهام در فضـای خاکسـتری موجود به رهبران دانشـگاهی کمک می‌کند تا با حکمرانی هوشـمند مبتنی بر تصویرسازی از آینده در خلق راهبردهایی آگاهانه و مدون گام بردارند.»
با شیوع ویروس کرونا مشکلات و چالش‌های بسیاری برای آموزش عالی ایجادشده است. این پژوهشگر تعدادی از این چالش‌ها را این‌گونه عنوان می‌کند، «واضح است که تعطیلی دانشگاه‌ها در ۱۹۲ کشـور جهان، شـکاف دیجیتالی و نابرابری در دسـترسـی به امکانات یادگیری آنلاین، عـدم آمـادگی برای ارائـه برنامه‌های برخط، بـازگشــت دانشــجویـان بین‌المللی بـه وطن خود، تعطیلی رویـدادهـای فرهنگی و کنفرانس‌های علمی، بحران مـالی در مؤسسات آموزش عالی شـهریه پرداز، عدم رضـایت دانشـجویان از محتوا و کیفیت دوره‌های آنلاین، درگیرشان تعدادی از اســتادان و دانشــجویان با بیماری و بســیاری مشــکلات و چالش‌های دیگر در این ایـام رخ نموده اســت.»
آینده‌پژوهی به پایدارسـازی همه فعالیت‌های دانشگاه‌ها منجر می‌شود
به گفته وی، «شـکاف بین رخداد و واقعیت با تدبیر رهبران دانشگاهی محقق می‌شود. شکافی که اگر با مطالعه و برنامه‌ریزی دقیق پر نشود، باعث سرریزشدن بحران به بخش آموزش عالی می‌شود. در چنین وضـعیت بغرنجی، به تعبیر آینده‌پژوهان، آینده به ما شــبیخون می‌زند. متأســفانه بدنه اصــلی مطالعات در پنج ماه گذشـته بر آموزش الکترونیکی و تلاش‌های آن متمرکز بوده اسـت. سـایر پیامدهای جدی بحران ویروس کرونا ماننـد هویت اجتمـاعی دانشــگـاه، ورود و ثبت‌نام، مقوله پایداری و غیره کمتر مورد توجه بوده است.»
بنابراین مسـئله دوم محقق، کشف این ابعاد و زوایا است و اینکه در هر بُعد نیز چند سـناریو مطرح کند. سپس این سـناریوها را به محک ارزیابی خبرگان بسـپارد. اهمیت این مقاله در رویکرد چندجانبه گرای آن به مســئله بحران ویروس کرونا و تأثیر آن بر آینده آموزش عالی اسـت. همچنین، رویکرد آینده‌پژوهانه نیز از وجوه ممتاز این مطالعه نسـبت به مطالعات مشابه در ماه‌های اخیر است.
سناریوهای سرنوشت آموزش عالی کدام‌اند؟
نویسنده مقاله در ادامه با اشاره به اینکه معمولاً عـادت آینده‌پژوهان این اســت کـه بین ســنـاریو بـدبینـانـه و خوش‌بینانه، ســنـاریو میانه‌ای نیز پیش‌بینی می‌کنند. ازاین‌رو نویسنده این مقاله نیز برای سـرنوشـت آموزش عالی سـه سـناریو را طراحی کرده است که عبارت‌اند از «سناریو اول) بیماری مهار و اثرات مخرب همه‌گیری بیماری در کوتاه‌مدت ترمیم می‌شود. در این شــرایط، آموزش عـالی بـا چـاشــنی از آموزش‌هایی نیم‌بند الکترونیکی استمرار می‌یابد. سناریوی دوم) بیمـاری مهـار می‌شود و اثرات مخرب آن تـا میـان مـدت بـاقی می‌ماند، آموزش عالی دسـتخوش تغییراتی می‌شود که عمده آن‌ها می‌تواند کمبود شـدید منابع مالی، رکود فعالیت‌های بین‌المللی و پژوهشی، قوت گرفتن آموزش‌های الکترونیکی و غیره باشد. سناریوی ســوم) بیماری گســترش و اثرات مخرب آن مانند مرگ‌ومیر و تعطیلی بنگاه‌ها استمرار می‌یابد. در چنین شرایطی آموزش عالی درگیر سردرگمی و رکود جدی شده و دولت از توان این بخش برای مهـار بیمـاری و ســاخـت تجهیزات، دارو، اقـدامـات اضــطراری و جبرانی کمک می‌گیرد. به تعبیری آموزش عالی کاملاً کرونایی می‌شود.»
بیشتر بخوانید:
ذاکر صالحی هویت اجتماعی دانشـگاه را منوط به ورود دانشـگاهیان و کمک آن‌ها به بازسـازی سـبک زندگی انسان‌گرایانه با اولویـت مصــالح جمعی می‌داند و می‌گوید، «در غیراینصــورت پس‌افتـادگی و انزوای نهـاد دانشـگـاه گریزناپذیر اسـت. دانشـگاهیان نباید فراموش کنند که گروه مرجع‌اند. هرچند منابع اقتصـادی و ســیاســی چندانی در دســت ندارند اما به‌عنوان منبع فرهنگی می‌توانند مشــارکت و نفوذ منحصربه‌فردی داشـته باشـند. اکنون دانشگاه‌های علوم پزشـکی با مقدورات اقتصـادی بسـیار اندک رهبری علمی مقابله با کرونا را در دست دارند.»
شیوع ویروس کرونا مشکلات و چالش‌های بسیاری برای آموزش عالی ایجاد کرده است
با ادامه روند شیوع کرونا و در روزهـای اخیر ضــرورت افزایش در تربیـت نیروی انســانی متخصـص و مـاهر بخش سـلامت احسـاس می‌شود. این پژوهشگر با بیان اینکه اگر پذیرش و تربیت دانشـجو در بخش سـلامت رفع نیاز در شــرایط بحران باشــد در شــرایط عادی با تراکم نیروی انســانی در بیمارستان‌ها و مراکز بهداشـتی مواجه خواهیم بود، خاطرنشان می‌کند، «این وضعیت مانند پادگان‌هایی که در شـرایط صـلح پُر از افسـران و سـربازانی اسـت که به‌جز آمادگی رزمی، کار و فعالیت چندانی ندارند و فقط در شـرایط جنگی وارد عمل می‌شوند در چنین شـرایطی فرمول محاسـبه نیاز واقعی به نیروی انسـانی متخصـص در بخش سـلامت عبارت خواهد بود از میانگین تعداد موردنیاز در شـرایط عادی و شـرایط بحران این امر مستلزم جهش در ظرفیت پذیرش دانشجو در رشته‌های مرتبط است.»
همچنان که در بخش‌های اقتصـادی از شـتاب جهانی‌شدن کاسـته شـده اسـت در بخش آموزش اتفـاق کم‌نظیری افتـاده اســـت و آن تعطیلی و رکود کـامـل در تحرک بین‌المللی دانشـجویان اسـت. در ایران سه‌چهارم دانشـجویان خارجی به موطن خود برگشته‌اند (گزارش قائم‌مقام وزیر عتف). تنها در دانشـگاه علوم پزشـکی تهران ۸۰۰ دانشـجوی خارجی کشـور را ترک کردند.
بنا به گزارش سـایت پرشـین میرور در حال حاضـر بیش از ۵۰۰ هزار دانشـجوی خارجی در کانادا هسـتند که نیمی از آن‌ها از دو کشـور چین و هند هسـتند. بسـیاری از این دانشـجویان به دلیل مشـکلات پروازهای خارجی نمی‌توانند به خانه خود برگردند و برای رفع نیازهای ضـروری خود با مشـکل روبه‌رو هسـتند. آن‌ها شغل‌های موقت و کارآموزی خود را ازدست‌داده‌اند و برای پرداخت اجاره خانه و خرید مواد غذایی دلار مشـکل شده‌اند.
در این شــرایط حتی ارســال پول از طرف خانواده دانشــجویان نیز به‌سختی صــورت می‌گیرد. در سـراسـر اروپا اسـتفاده از کلاس‌ها و تورهای تابسـتانی کنسـل شـده اسـت و دانشـجویان برای تحقیق و دسـترسـی به منابع کتابخانه‌ای با سـردرگمی مواجه‌اند. با توجه به رکود ۹۰ درصـدی تحرک بین‌المللی دانشــجویـان ســرنوشــت این بخش در هاله‌ای از ابهـام قرار دارد. آیـا این شرایط منجر به بومی‌گرایی آموزش و پژوهش‌های دانشگاهی خواهد شد؟
کم توجهی به پیامدهای جدی بحران ویروس کرونا ماننـد هویت اجتمـاعی دانشــگـاه، ورود و ثبت‌نام و مقوله پایداری
در حال حاضر محیط یـادگیری در آموزش نـاقص است. به اعتقاد نویسنده، آموزش‌های الکترونیکی در فضـــای قرنطینه خانگی غنی و راضی‌کننده نیسـت و ادامه می‌دهد، «فضـاهای الکترونیکی مهیا شـده توسـط دانشگاه‌ها حتی در ۱۳ دانشـگاه برتر کشـور به دلیل مشـکلات زیرسـاختی با نواقص جدی مواجه اسـت.» نگارنده مقاله حداقل ازکارافتادن سـیسـتم مجازی سـه دانشـگاه معتبر در نخسـتین روزهای شـروع تعطیلات را نظاره‌گر بوده اسـت و می‌نویسد، «اکثر این سیستم‌ها فاقد امکانات مولتی‌مدیا و تصـویری هسـتند. تلاش‌هایی در جریان اسـت تا این زیرساخت‌ها نوسـازی شـود.»
به گفته وی، «سـه سـناریو در این رابطه قابل‌تصور است، سناریوی اول) فعالیت حاشیه‌ای آموزش الکترونیکی به‌عنوان یک اضطرار در شرایط موقت، سناریوی دوم) شکل‌گیری یادگیری ترکیبی که به نظر می‌رسد در شـرایط فعلی سـناریویی مناسب باشد، سـناریوی سـوم) پیشـرفت و توسـعه به‌سوی دسـتیابی به آموزش مجازی کامل که سـناریو ایده آل است. مجازی شدن شکل تمام و کمال الکترونیکی شدن است. ســنـاریوی چهـارم) این ســنـاریو در صــورتی تحقق می‌یابد کـه بســتری بـه نـام حکمرانی الکترونیک شکل بگیرد. حکمرانی الکترونیک تأکید بر تعاملات دولت، بخش خصوصی و شهروندان با استفاده از پیشران فاوا (فناوری اطلاعات و ارتباطات) دارد.»
پزشـکی شـدن آموزش عالی منطبق با نیاز واقعی کشـور نیسـت
با توجه به مخاطرات جانی که اشـتغال در محیط‌های بیمارسـتانی دارد از این پس بخش عمده‌ای از مشـاغل پزشـکی مشـاغل پر ریسـک و زیان‌آور تلقی خواهند شـد. در کنار آن مشـاغل خصـوصـی کوچک نیز به‌شدت آسیب‌پذیر شـدند. این پژوهشگر در ادامه عنوان می‌کند، «در چنین شـرایطی امنیت شـغلی، تأمین اجتمـاعی و برخورداری از بیمـه درمـان و بیمـه بیکـاری در انتخـاب شــغـل آینـده جوانـان به‌عنوان یک پارامتر مهم تلقی خواهد شد. تغییر در ساختار مشاغل موجب تغییر در ساختار داوطلبان و پذیرش در رشته‌های دانشگاهی خواهد شد. بخش مهمی از کنش‌های اجتماعی و انسان‌شناختی آدمی که پیش از آن در مقوله‌هایی خارج از علوم پزشکی مطرح بود، اکنون تحت اقتدار پزشکی درآمده‌اند و از طریق تعاریف، ابزارهـا و مداخله‌های پزشــکی کنترل و مـدیریـت می‌شوند. در حقیقـت، در زمـان کوتـاهی پدیده پزشـکی شـدن جامعه رخ‌داده اسـت.»
بیشتر بخوانید:
یادداشت| لزوم اتخاذ آرایش صحیح در برابر غافل‌گیری‌های استراتژیک
نویسنده در ادامه با طرح پرسـشی می‌افزاید، «آیا این پدیده به پزشـکی شـدن آموزش عالی به‌عنوان یک زیرسـیسـتم اجتماعی فرهنگی نیز منجرمی‌شود؟ در سـطح عمومی پاسخ مثبت است؛ اما آیا ترکیب و ساختار رشته‌ها و آموزش‌ها نیز پزشکی می‌شود؟ پاسخ لزوماً بله نخواهد بود؛ زیرا ریسـک فعالیت در رشته‌های مربوط به سـلامت بالا رفته اســت. تصــمیم خانواده‌ها تابعی از پارامترهای (مؤلفهٔ تعیین‌کننده) متعدد و پیچیده اســت. این انتخاب لزوماً منطبق با نیاز واقعی کشـور به نیروی انسـانی متخصـص نیسـت.»
ادامه روند شیوع کرونا ضــرورت افزایش تربیـت نیروی انســانی متخصـص بخش سـلامت را ضروری می‌کند
دو مؤلفه‌ای که به عقیده این پژوهشگر در این رابطه نقش اسـاسـی دارنـد شامل درآمـد بـالا و ریســک کم است و وی می‌گوید، «در اینجـا آموزش عـالی و دولـت بـایـد تلاش کننـد در این فرمول مـداخلـه و بـا نظـام‌هـای انگیزشــی و تشــویقی و اطلاع‌رسانی هدف‌گذاری کمی و کیفی به‌سوی رفع نیاز واقعی را تحقق بخشند. تردیدی نیسـت هزینه‌های سرسام‌آور مقابله با بیماری کرونا برای همه کشـورها مشـکل کمبود منـابع مـالی بخش آموزش عـالی و تحقیقـات را بـه دنبـال دارد (به‌استثنای فعالیت‌های پژوهشـی و فناورانه مرتبط با مقابله بیماری کرونا مانند سـاخت واکسـن یا دارو و تجهیزات پزشکی موردنیاز).»
ذاکر صالحی مدعی است که کمبود منابع دانشگاه‌ها را آبدیده می‌کند و ادامه می‌دهد، «دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی به‌صورت طبیعی به‌سوی افزایش بهره‌وری و اسـتفاده درسـت از منابع روی خواهند آورد و سیاست‌های مالی انقباضـی را در پیش خواهند گرفت. تحقق این سـناریو قطعی اسـت. در این میان، میدان دادن به جسارت‌ها، نوآوری‌های دانشمندان و دانشگاهیان برای کارآفرینی، خلق ایده و ثروت یک دستاورد مثبت خواهد بود.»
از نگاه نویسنده، جریان دیگری که ممکن اسـت دانشگاه‌ها به آن روی آورند، پارادایم پایداری اسـت لذا در این خصوص عنوان می‌کند، «این الگو، امری فراتر از حفظ محیط‌زیست طبیعی و انسـانی است. دانشـگاه باید انسان‌هایی تربیت کند که قدرت هماهنگ‌سازی همه ملاحظات فرهنگی، اقتصـادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و سـلامت را داشـته باشـند. تلاش‌های علمی حاشیه‌ای، دیگر کارسـاز نخواهد بود. دانشـگاه باید خود به کانون پایداری تبدیل شـود.»
متخصـصان آموزش عالی پیـامـدهـای بحران کرونـا بر آموزش عـالی را پذیرفته‌اند
نویسنده در نتیجه‌گیری مقاله عنوان می‌کند، «یافته‌ها نشـان داد خبرگان و متخصـصان آموزش عالی اصـل وجود تأثیرات و پیـامـدهـای بحران ویروس کرونـا بر آموزش عـالی را پذیرفته‌اند. همچنین از دیـدگـاه آنـان، این تأثیرات سـاده نبوده و دارای ابعاد وسـیع و متنوعی اسـت.»
سـه روند کلان از ۷ مؤلفه مطرح‌شده توسط این پژوهشگر که بیشـترین احتمال وقوع را ازنظر پاسخگویان دارنـد بـه ترتیـب عبارت‌اند از؛ «تقویـت یـادگیری الکترونیکی (امـا نـه به‌صورت تحول بنیـادین و مجازی شـدن کامل)، تغییر در سـبک زندگی دانشـگاهی و توجه بیشـتر به مقوله پایداری. در مؤلفه پایداری نقش دانشگاه‌ها در ترویج و پیاده‌سازی پایداری برجســته می‌شود. دانشگاه‌ها بـه اهمیـت پـایـداری و حفظ محیط‌زیست پی می‌برند.»
طبق یافته‌های تحقیق در مؤلفـه ســوم یعنی «رونـد تـأثیر بحران بر ورود دانشــجویـان بـه دانشــگـاه (ثبت‌نام)» به لحاظ کاهش توان مالی خانواده‌ها و عوامل دیگر، اشــتغال از تحصــیل مهم‌تر می‌شود در مؤلفه چهارم یعنی زندگی دانشـگاهی، پاسـخگویان معتقدند اشـکال نوینی از رابطه استاد دانشجو و دانشجو ظهور می‌یابد.»
میدان دادن به جسارت‌ها و نوآوری‌های دانشگاهیان برای کارآفرینی، خلق ایده و ثروت یک دستاورد مثبت است
در رابطه با مؤلفه بین‌المللی شـدن نیز روندها نویسنده اظهار می‌کند، «اشـکال جدیدی از همکاری‌های علمی بین‌المللی شکل می‌گیرد و تعداد دانشجویان خارجی به‌شدت کاهش خواهد یافت این سـناریو با یافته‌های محققان بانک جهانی همسـو است.» به گفته وی در مورد روند الکترونیکی شدن، «سناریوی ترجیح داده‌شده عبارت است از تداوم یادگیری الکترونیکی به‌صورت فعلی و به‌عنوان مکمل در شرایط اضطراری به‌گونه‌ای که یادگیری ترکیبی (حضــوری-مجازی) توســعه و پژوهش مجازی رواج می‌یابد. این تحول با پیش‌بینی بـانـک جهـانی و آنچـه در امـارات متحـده عربی و هندوستان و بسیاری دیگر از کشورها گزارش‌شده یا در حال وقوع است، سازگاری دارد.»
در مؤلفـه حکمرانی و مدیریت، عمده‌ترین تحول پیشرو ازنظر این پژوهشگر، این اســت کـه «دانشگاه‌ها بـه دلیـل کمبود بودجـه بـه بهره‌وری و انضــبـاط مـالی روی می‌آورند درعین‌حال، برخی فعالیت‌های دانشگاهی تعطیـل می‌شود. برای غلبه بر چالش‌های مدیریت و حکمرانی ازاین‌دست پیشـنهاد مبنی بر رهبری انعطاف‌پذیر و خدمتگزار که همه ذینفعان را در شبکه‌ای گردهم آورد، راهگشــا و الهام‌بخش اسـت. این به معنی اسـتقرار نوعی حکمرانی هوشـمند دانشـگاهی اسـت. رویکرد مهمی که دانشگاه ایرانی نیز باید به‌سوی آن گام بردارد.»
انتهای پیام/۴۱۶۷/
انتهای پیام/
