طرح مهاجرت معکوس نخبگان، طرحی موفق برای ایجاد انگیزه در جوانان

گروه دانشگاه خبرگزاری آنا -مریم اویسی، مهاجرت نخبگان از عباراتی است که  بحث داغ و همیشگی رسانه‌هاست و هر از گاهی آماری از آن منتشر می‌شود. از درست و غلط بودن این آمارها که بگذریم، وجود موضوعی با عنوان مهاجرت افراد تحصیل‌کرده و بااستعداد به کشوهای دیگر، یکی از دغدغه‌های همیشگی مسئولان بوده است.

معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری  در قالب برنامه بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان 100 دانشگاه برتر جهان،  توانسته بستر مناسبی برای فعالیت‌های تحقیقاتی و پژوهشی این افراد  در ایران فراهم کند. برای آشنایی بیشتر با این برنامه و فعالیت‌های بین‌المللی در عرصه علمی با علی‌مرتضی بیرنگ، معاون امور بین‌الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به گفتگو نشستیم.

*در ابتدا درباره شکل‌گیری معاونت امور بین‌الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و طرح بازگشت نخبگان توضیح دهید؟

از سال گذشته تغییری در ساختار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری  و بنیاد ملی نخبگان در حوزه بین‌الملل داشتیم. درواقع معاونت امور بین‌الملل معاونت علمی و دفتر امور بین‌الملل بنیاد ملی نخبگان با یکدیگر ادغام و تبدیل به مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری شدند.  تمام برنامه‌هایی که قبلاً توسط معاونت علمی و  بنیاد نخبگان در موضوع بین‌الملل پیگیری می‌شد، همگی به‌صورت منسجم در چهارچوب مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری انجام می‌شود.

با توجه به تصویب سند جامع روابط علمی بین‌المللی کشور و اینکه اجراییسازی این سند از طرف شورای عالی انقلاب فرهنگی به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری سپرده‌شده است، این موضوع از  مصوبات اسفند سال گذشته شورای عالی انقلاب فرهنگی بود که اردیبهشت امسال رئیس‌جمهور به‌عنوان رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی آن را به معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری ابلاغ کردند و مرکز توانمندی تعاملات بین‌المللی علم و فناوری، مسئول اجرایی‌سازی این سند شده است.

جوانان بعد از فارغ‌التحصیلی دو مسیر پیش رو دارند. ماندن در کشور خارجی  یا برگشتن. مسیر پیشِ رویشان  در آن کشور هموار و با پیشنهادی مشخص و وسوسه کننده به لحاظ شغلی و تحقیقاتی  است، ولی در مسیر پشت سر و بازگشت به ایران، مجموعه‌ای از موانع مانند سربازی، تأیید مدرک، شغل و جذب هیئت‌علمی شدن وجود دارد و اینکه این مراحل و فرآیند بوروکراتیک معلوم نیست چقدر طول می‌کشد. همین موضوع باعث می‌شود که فرد این تصمیم را بگیرد  که یک سال دیگر پس از فارغ‌التحصیلی در آنجا بماند.

 در حال حاضر با توجه به وظایفی که در چهارچوب این سند به عهده ما گذاشته‌شده، دامنه فعالیت ما در حوزه بین‌الملل گسترده بوده و گسترده‌تر هم شده است.

تقریباً در چهار حوزه، فعالیت‌های معاونت بین‌الملل این نهاد انجام می‌شود. برنامه همکاری و استفاده از ظرفیت متخصصان ایرانی خارج از کشور از برنامه‌های ما است؛ چراکه ظرفیت خوبی از متخصصان در خارج از کشور وجود دارد. تعداد دانشجوی ایرانی  در مقایسه با کشورهای دیگر در همین منطقه مثل عربستان  یا بعضی کشورهای آسیایی مثل کره در آمریکا یا دیگر کشورهای اروپایی، خیلی کم‌تر است ولی با این‌وجود، دانشجوهای خوبی از کشور ما بعد از فارغ‌التحصیلی، در دانشگاه برتر کشورهای پیشرفته، ادامه تحصیل می‌دهند. این جوانان به نیت ترک وطن و مهاجرت نمی‌روند بلکه  مقطعی در خارج از کشور تحصیل می‌کنند و بعد به کشور بازمی‌گردند.

این جوانان بعد از فارغ‌التحصیلی دو مسیر پیشِ رو دارند. ماندن در کشور خارجی  یا برگشتن. مسیر پیشِ رویشان  در آن کشور هموار و با پیشنهادی مشخص و وسوسه کننده به لحاظ شغلی و تحقیقاتی  است، ولی مسیر پشت سر و بازگشت به ایران، مجموعه‌ای از موانع مانند سربازی، تأیید مدرک، شغل و جذب هیئت‌علمی شدن وجود دارد و اینکه این مراحل و فرآیند بوروکراتیک معلوم نیست چقدر طول می‌کشد. همین موضوع باعث می‌شود که فرد این تصمیم را بگیرد  که یک سال دیگر پس از فارغ‌التحصیلی در آنجا بماند.

شرایط مهاجرت معکوس نخبگان

 این فارغ‌التحصیل هر سالی که در آن کشور بماند، احتمال بازگشتش کمتر و کمتر می‌شود و یا اگر خودش هم بخواهد به  ایران برگردد، موضوع تأیید مدرک، جذب هیئت‌علمی شدن و کارهای اداری حداقل در حالت خوش‌بینانه، یک سال و نیم طول می‌کشد.

در این حالت فرد از محیطی با استانداردهای خیلی بالا به لحاظ زندگی و به لحاظ تحقیقاتی برگشته و به کشور بازگشته، درحالی‌که  یک سال حقوق ندارد؛ کار ندارد؛ تحقیقاتش متوقف است  و حتی شخصیت حقوقی ندارد که مثلاً بگوید من در دانشگاه یا پژوهشگاه هستم و مدام توسط دوستان و خانواده زخم‌زبان می‌شنود که  در هاروارد درس خواندی  و در ایران  یک سال معطل هستی که دانشگاه برای مصاحبه و جذب تو را بپذیرد.

 همین  امر باعث می‌شود که فرد دیگر  تحمل نمی‌کند و می‌رود. همین یک نفر می‌تواند به‌واسطه شبکه‌های اجتماعی صدها و هزاران نفر را از بازگشت به کشور پشیمان کند. به همین دلیل  ما  در معاونت بین‌المللی،  دقیقاً روی همین پروسه  یک سال بعد از بازگشت فارغ‌التحصیلان از دانشگاه‌های خارجی دست گذاشتیم.

بر این اساس، اگر ریسک یک سال بعد از بازگشت این جوانان را پوشش بدهیم و شرایط را  تسهیل کنیم و اگر دغدغه‌های وی در این دوران گذار  که یک  دوره برزخی است، کم شود و ما حمایتشان کنیم، آمار خروج این افراد کم و کمتر می‌شود.

به همین دلیل،  از حدود سه سال پیش، در این معاونت برنامه همکاری متخصصان و کارآفرینان خارج از کشور تدوین شد تا دانشجویان  قبل از اینکه به کشور بازگردند، در این سامانه ثبت‌نام کنند. ظرف حداکثر پنج روز بررسی سوابق در این سامانه  انجام می‌شود  و حداکثر 20 روز بعد پایگاه‌های همکاری متشکل از بهترین دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و پارک‌های فناوری در کشور، رزومه فرد  را بررسی می‌کنند.

پذیرش نخبگان فقط در 25 روز

از زمانی که درخواست  توسط فرد در سامانه ثبت‌شده تا زمانی که تکلیفش روشن شود، حداکثر 25 روز طول می‌کشد. مدل‌های مختلفی برای همکاری تعریف‌شده که از همان هفته اول پس از بازگشت فرد، تمام جزئیات همکاری وی مشخص است.

حقوق و بیمه، ماه اول تأمین می‌شود و حتی  اگر مسئله سربازی دارد، با  طرح نظام‌وظیفه تخصصی نخبگان، این فرایند تسریع شده است.

*آیا اجرای این برنامه برای دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها  الزام‌آور است؟

بله، پس‌ازاینکه فرد در این سامانه ثبت‌نام کرده  و بیست و پنج روز بعد جواب رسمی دریافت کرد، تاریخ بازگشت و اشتغال به‌کار را با ما تنظیم  می‌کند و این‌طور نیست که نهادی که قرار است فرد در آنجا مشغول به‌کار شود، بگوید الان رده شغلی ندارم و فرد تا 6 ماه دیگر منتظر بماند.

*پس بدقولی نمی‌شود؟

حتی اگر ظرف 20 روز پس از ثبت درخواست فرد در سامانه، آن پژوهشگاه یا دانشگاه پاسخگو نباشد، در سیستم سامانه  به مرکز اخطار داده می‌شود که هرچه سریع‌تر پاسخ دهند.

این دسته از افراد  با مدرک دانشگاه خارجی کارشان را شروع می‌کنند و  یک سال برای انجام مراحل اداری فرصت دارند. به‌عنوان‌مثال برای  نظام‌وظیفه تخصصی نخبگان پس از گذراندن  45 روز آموزشی، پروژه‌ای  برای فرد تعریف می‌شود.  همچنین فرد فرصت دارد تا مدرکش را سازمان امور دانشجویان وزارت علوم تأیید کند و از طریق سامانه جذب هیئت‌علمی نیز اقدام کند. اگر عملکرد خیلی خوبی داشته  باشد و فرایند اداری وی  در این یک سال تمام نشد، 6 ماه دیگر نیز تمدید می‌کنیم؛ البته شاخص‌هایی برای این تمدید بررسی می‌شود.

به‌این‌ترتیب تا یک سال پس از بازگشت به ایران، این افراد  را پوشش می‌دهیم. اگر  فرد بخواهد بعداً هم فعالیت آکادمیک داشته باشد،  دوره پسادکترا در یکی از دانشگاه‌ها یا پژوهشگاه‌ها تعریف می‌شود که محدود به تهران و رشته‌های فنی- مهندسی نیست. در کلیه رشته‌ها وجود دارد  و از علوم انسانی تا پزشکی را شامل می‌شود.

 برای این  افراد در یک سال پس از بازگشت، نه تأییدیه  مدرک  از وزارت علوم را می‌خواهیم، نه به خدمت سربازی فرد کارداریم.

این دسته از افراد  با مدرک دانشگاه خارجی کارشان را شروع می‌کنند و  یک سال برای انجام مراحل اداری فرصت دارند. به‌عنوان‌مثال برای  نظام‌وظیفه تخصصی نخبگان پس از گذراندن  45 روز آموزشی، پروژه‌ای  برای فرد تعریف می‌شود.  همچنین فرد فرصت دارد تا مدرکش را سازمان امور دانشجویان وزارت علوم تأیید کند و از طریق سامانه جذب هیئت‌علمی نیز اقدام کند. اگر عملکرد خیلی خوبی داشته  باشد و فرایند اداری وی  در این یک سال تمام نشد، 6 ماه دیگر نیز تمدید می‌کنیم؛ البته شاخص‌هایی برای این تمدید بررسی می‌شود.

این فعالیت را حدود سه سال پیش شروع کردیم  و در سال 94 کلاً 126 نفر به کشور برگشتند که هیچ اطلاع‌رسانی عمومی نشده بود و تعداد محدودی از فارغ‌التحصیلان  در شبکه‌های اجتماعی اطلاع‌رسانی کردند و  دهان‌به‌دهان نقل شد. اما در سال دوم،  فارغ‌التحصیلانی که به کشور بازگشتند، متوجه شدند  قول‌هایی که این تیم داده، عملی شده و واقعی است و شروع به تبلیغ کردند؛ همین تبلیغات باعث  رشد آمار بازگشت فارغ‌التحصیلان خارج از کشور شد. در سال اول 126 نفر و سال بعد 450 نفر بازگشتند که  یعنی چهار برابر رشد وجود داشت.

در آن زمان ورودی سیستم از400 دانشگاه اول دنیا بود؛ یعنی شخص فارغ‌التحصیل برای استفاده از تسهیلات باید از 400 دانشگاه دنیا فارغ‌التحصیل می‌شد. از سال گذشته متوجه شدیم که اگر با این روند پیش  برود ۸۰۰، ۹۰۰ نفر در سامانه ثبت‌نام می‌کنند  که البته به دلیل  محدودیت منابع  این امکان وجود نداشت. چراکه برای این کار از  منابع معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری استفاده کردیم و این منابع محدود است؛ اما دکتر ستاری  اعتقاد راسخی به این برنامه دارد و در بدترین شرایط مالی معاونت، هم همیشه از این طرح حمایت‌شده است.

به دلیل محدودیت بودجه از سال پیش فقط فارغ‌التحصیلان 100 دانشگاه اول دنیا در این برنامه پذیرفته شدند. البته    دانشگاه شریف و تهران هم جزء این 400دانشگاه اول در رتبه‌بندی عمومی  نیستند.

بازگشت فارغ التحصیلان به ایران از مرز هزار نفر گذشته است

با وجود سخت‌گیری، سال گذشته نیز 380 نفر برگشتند و در قالب این برنامه تاکنون هزار و 72 نفر  به کشور بازگشته‌اند که  حدود 140 نفر از این افراد، فارغ‌التحصیل 20 دانشگاه اول دنیا هستند. یعنی  افرادی از دانشگاه‌هایی نظیر هاروارد، استنفورد، ام‌آی‌تی، کالیفرنیا، برکلی، کلتک، پرینستون و آکسفورد، بازگشت به کشور را ترجیح دادند و هرکدام از این افراد  چند میلیون دلار برای کشور ارزش دارند.

موضوع استارتاپ‌ها در کشور ما داغ شده درحالی‌که در چهار سال گذشته این‌طور نبود. فایننشیال‌ تایمز چند ماه پیش راجع به استارتاپ‌ها در ایران گزارشی داده بود و از وضعیت و شرایط آن تعریف و تمجید کرده بود؛ با اینکه این رسانه‌ها  معمولاً به دنبال جو منفی هستند.

*آیا  «سیلیکون ولی» با پارک‌های علم و فناوری مشابه‌سازی شده است؟

اتفاقاً حدود سه سال پیش تعدادی از نخبگان ایرانی  دانشگاه استنفورد دکتر اکبرپور، دکتر مروتی و دکتر تابش که از اعضای هیئت علمی دانشگاه شریف بود، اکوسیستم کارآفرینی «سیلیکون ولی» را بررسی کردند و مشاهدات و تحقیق میدانی انجام دادند که به اکوسیستم کارآفرینی کشور، ایده‌های خوبی داد. قطعاً «سیلیکون ولی» تفاوت زیادی با  فعالیت‌های معاونت علمی در پنج سال گذشته  دارد اما این معاونت  برای تقویت اکوسیستم کارآفرینی کشور از  شتاب‌دهنده‌ها، مراکز نوآوری حمایتی و  پارک‌های علم وفناوری با وجود اینکه  زیر مجموعه وزارت علوم هستند، حمایت می‌کند.

موضوع استارتاپ‌ها در کشور ما داغ شده درحالی‌که در چهار سال گذشته این‌طور نبود. فایننشیال تایمز چند ماه پیش راجع به استارتاپ‌ها در ایران گزارشی داده بود و از وضعیت و شرایط آن تعریف و تمجید کرده بود؛ با اینکه این رسانه‌ها  معمولاً به دنبال جو منفی هستند.

این موضوع نشان می‌دهد که حداقل‌هایی را توانستیم برای استارت آپ‌ها و بازگشت فارغ‌التحصیلان فراهم کنیم.اگر این طرح نبود، احتمال اینکه جوانان پس از بازگشت به ایران سرخورده می‌شدند و  شکست می‌خوردند، بیشتر بود.تمهیداتی انجام دادیم تا هرکسی که می‌خواهد جذب بخش تحقیق و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان شود و  راه برای  فعالیت آکادمیک  آنها نیز هموارشده است.

*به نظر شما امکانات و تسهیلاتی که معاونت علمی  برای بازگشت افراد قائل می‌شود، به‌اندازه‌ای هست که بتواند آنها را راضی نگه دارد تا بستری که در خارج از کشور برایشان فراهم‌شده را  بگذارند و به ایران بازگردند؟

بحث بازگشت یک تصمیم کاملاً شخصی است. یک عامل خیلی قوی در بحث بازگشت این افراد، خانواده‌ها وعلاقه‌های عاطفی، خانوادگی و  وطن‌دوستی‌شان است.

ما در معاونت علمی، حداقل‌هایی را فراهم می‌کنیم تا وقتی‌که فرد می‌خواهد برای بازگشت تصمیم بگیرد، با دلگرمی بیشتری برگردد و  بداند که در صورت بازگشت نیازی نیست که یک سال دوندگی کند و از هفته اول می‌تواند فعالیت خود را شروع کند.اتفاقاً ما به این افراد  هیچ‌وقت نمی‌گوییم که به ایران برگردند، بلکه به آنها می‌گوییم پل پشت سرت را هم خراب نکن، چراکه  یک درصد هم ممکن است طی یک سال، تصمیم جدیدی بگیرد.

در قسمت دوم  این گفتگو، به واکنش رسانه‌های خارجی درباره طرح بازگشت نخبگان و آمار ارائه‌شده در این خصوص  می‌پردازیم.

انتهای پیام/4085/خ