ایران و تاثیر مثبتی که بر نشست حل بحران سوریه گذاشت/ آیا باید منتظر چرخش مواضع آنکارا و ریاض باشیم؟

مجتبی اسماعیلی، گروه بین‌الملل: شاید بهتر باشد دیگر بپذیریم که پس از چند سال مذاکره در پرونده هسته‌ای میان جمهوری اسلامی ایران و گروه 1+5 و در نهایت شکسته شدن تابوی «غیرممکن بودن توافق بر سر موضوع هسته‌ای»، اکنون مسیر جدیدی فراروی کشورهای تاثیرگذار از جمله ایران برای مذاکره بر سر موضوعات دیگر ازجمله بحران‌های منطقه‌ای و جهانی و در راس همه آن‌ها موضوع سوریه گشوده شده است. مسیری که در آن می‌توان به جز گزینه تحریم‌های اقتصادی و حملات نظامی، از تندیس طلایی «مذاکرات دیپلماتیک» رونمایی کرد.

آمریکایی‌‌ها که از سویی از مذاکرات سخت و طاقت‌فرسای وین خلاصی یافته‌اند و از سوی دیگر شیرینی شکستن یخ سرد روابط با ایران را چشیده‌اند، بار دیگر ایران را به پای میز مذاکره فراخواندند، مذاکره‌ای که این‌بار نه از سلاح هسته‌ای خبری است و نه از تحریم و خطوط قرمز. این‌بار آمریکایی‌های تشنه به مذاکره با شرقی‌ها، ایران را به مذاکره بر سر سوریه فراخوانده‌اند به این امید که ایران از مواضع گذشته خود کمی عقب‌نشینی کند و راضی به همراهی با معادلات منطقه‌ای ینگه‌دنیایی‌ها بر سر کناره‌گیری «بشار اسد» و ورود به مرحله انتقال سیاسی شوند.

هرچه بود، روس‌ها پیام آمریکا را به ایران رساندند و ایران نیز آن را پذیرفت تا به قول «محمدجواد ظریف» وزیر امورخارجه کشورمان در صورت وجود نداشتن هیچ پیش‌شرطی در مذاکرات صلح سوریه شرکت کند. مذاکراتی که برای نخستین‌بار ایران به آن دعوت شد، و برای نخستین‌بار در چند دهه گذشته در موضوعی منطقه‌ای رخ به رخ مقابل طرف سعودی قرار گرفت.

در تصویری اولیه از میز مذاکره حالتی چشم‌نواز مشاهده می‌کنیم، زیرا دیگر برخلاف گذشته و مذاکرات مشابه هم‌پیمانان سابق یعنی عربستان و آمریکا را در کنار هم نمی‌بینیم و میز را بر طبق عرق دیپلماتیک طوری چیده‌اند که وزیران امور خارجه روسیه و آمریکا در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و وزیر امور خارجه پرحرف سعودی در رده‌های آخر قرار دارد. شاید «عرف دیپلماتیک» بهانه‌ای باشد برای نهیب زدن آمریکا به سعودی‌ها که «عادل جبیر» جوان بداند هنوز در عرصه میدانی در منطقه باید بیشتر تجربه‌اندوزی کند تا بتواند در مواقع حساس تصمیماتی مناسب‌تر اتخاذ کند.

ریاض و آنکارا هم‌پیمانانی هستند که اکنون از هم دور افتاده‌اند. هر یک طریق خاص خود را می‌پسندد و در این میان «کری» می کوشد با حفظ مواضع رسمی آمریکا درباره سوریه، خود را به روسیه و ایران نزدیک‌تر نشان دهد. در ابتدای مذاکره «کری» گفت که معتقد است باید در سوریه عملیات سیاسی با هدف انتقال صلح‌آمیز قدرت انجام شود. با وجود این، وی در هنگامی که مذاکره به مرحله تصمیم‌گیری درباره شکل‌های مختلف مرحله انتقالی ازجمله برگزاری انتخابات و باقی ماندن «بشار اسد» در راس قدرت رسید، وزیر امور خارجه آمریکا تبدیل به مقامی شبه‌رسمی شد که تنها می‌خواست مواضع هم‌پیمانانش را تایید کند.

روزنامه «الاخبار» در توضیح این بخش می‌نویسد: «جان کری» به‌طور خلاصه درباره سرنوشت «بشار اسد» گفت: ما با وجود برخی اختلافات، در این‌باره (با هم‌پیمانانمان) به توافقاتی دست یافته‌ایم، بهتر است به موضوعات دیگر بپردازیم!

مذاکرات به‌تدریج به سمت اوضاع میدانی و تحولات نظامی در سوریه کشیده شد، در اینجا بود که بزرگ‌ترین شکاف میان واشنگتن با آنکارا و ریاض خود را نشان داد. خبرگزاری رویترز، می‌نویسد که این تنش تا چند ساعت از مذاکره ادامه داشت و طرف‌ها به تندخویی روی آورده بودند. ترکیه و عربستان اصرار داشتند گزینه نظامی را به‌عنوان گزینه‌ای برای دخالت در سوریه و هدف قرار دادن نظام این کشور مطرح کنند ولی «کری» بر موضع خود یعنی «حمله نکردن به سوریه مگر با هدف مبارزه با گروه داعش» اصرار می‌کرد. در این حال، طرف آمریکایی به هم‌پیمانان خود اعلام کرد که ارتش این کشور قصد دارد تا نیروی نظامی محدودی را برای کمک به جنگ علیه داعش به شمال سوریه اعزام کند.

با این اوصاف، می‌توان ترکیه را بزرگ‌ترین بازنده نشست حل بحران سوریه در وین دانست که نه طرحی از آن مطرح شد و نه توانست از موضع هم‌پیمان خود (عربستان) به خوبی دفاع کند. از سوی دیگر سعودی‌ها در جایگاه دوم بازندگان نشست قرار دارند، زیرا نتوانستند موضع خود یعنی کناره‌گیری «بشار اسد» از قدرت در سوریه را به کرسی بنشانند و طرح‌شان در نهایت عقیم ماند. وزیر جوان سعودی حتی نتوانست در این نشست، طرحی عملیاتی و اجرایی برای حل بحران سوریه ارائه کند که با نظر مثبت دیگران همراه و بر آن توافق شود.

می‌توان گفت که سعودی‌ها در «معادله میان دو غیر ممکن» گرفتار شده‌اند، از سویی قدرتی برای کنار گذاشتن «بشار اسد» از قدرت و ساقط کردن نظام سوریه ندارند و از سوی دیگر نمی‌توانند «اسد» را از انتخابات احتمالی آینده کنار بگذارند و در نتیجه مانع انتخاب وی به‌وسیله آرای مردمی شوند. در گرفتاری نخست، جنگنده‌های سوری و نیروهای ایرانی و سوری نقش عمده‌ای بازی می‌کنند که طرفدار «اسد» و هم‌پیمان نظام سوریه هستند و در گرفتاری دوم، وارد نشستی شده‌اند که در آن وتویی وجود ندارد و خروجی آن اگر به سود نظام سوریه نباشد، یقینا با حضور قدرت‌هایی همچون ایران و روسیه، و آمریکایی که موضعش دیگر با ریاض هم‌خوانی ندارد، به زیان «اسد» نخواهد بود.

در طرف دیگر میز مذاکره، برخلاف آمریکا، ترکیه و عربستان، وزیر امورخارجه خندان کشورمان حضور دارد. «محمد جواد ظریف» پیش از آنکه وارد مذاکرات شود به همگان اعلام کرده بود که ایران بدون هیچ‌ پیش‌شرطی در مذاکره حاضر شده است و اگر غیر از این بود، از حضور در نشست صرف‌نظر می‌کرد. خیلی‌ها پیشتر منتظر حضور ایران در چنین نشستی بودند و حتی کارشناسان غربی در اظهاراتشان ابراز امیدواری کرده بودند که بحران سوریه با حضور ایران از حالت بن‌بست خارج شود. حضور ایران در زاویه‌ای از زوایای میز مذاکره وین، به‌عنوان وزنه‌ای برای سوق دادن مذاکرات به مسیر حل بحران داخلی در سوریه به‌شمار می‌رود و اگر اغراق نباشد می‌توان گفت با وجود شرکت برخی از کشورهای قدرتمند جهانی، ایران یکی از سه قطب اصلی نشست حل بحران سوریه در وین بود. شاید برای نخستین‌بار است که در بیانیه پایانی چنین نشستی در نخستین بند آن، همه طرف‌ها بر سر «حفظ اتحاد، استقلال، تمامیت ارضی سوریه» توافق کردند و این خود حکایت از قدرت‌نمایی ایران در عرصه معادلات منطقه‌ای و جهانی دارد.

از سوی دیگر با نگرشی بر بندهای دیگر بیانیه پایانی نشست متوجه خواهیم شد که تا حدود زیادی خواسته‌های ایران از حضور در نشست وین محقق شده است، خواسته‌هایی همچون حفظ حقوق ملت سوریه، سرعت بخشیدن به تلاش‌های دیپلماتیک برای پایان دادن به جنگ، ارائه کمک‌های بشردوستانه به ملت سوریه و برگزاری انتخابات آزاد با نظارت سازمان ملل متحد. بندهای دیگری نیز که بر آن توافق شده است، بیشتر موضع هم‌پیمان ایران یعنی روسیه است، مواردی همچون حفظ استقلال نهادهای دولتی، حمایت از بی‌خانمان‌های داخل سوریه و پناهندگان، مبارزه با گروه داعش و سایر گروه‌های تروریستی و بررسی مدالیته آتش‌بس سراسری و اجرای آن در تاریخی معین.

قرار است دو هفته دیگر نشست بعدی حل بحران سوریه در وین برگزار شود. باوجود این، می‌توان از هم‌اکنون تا زمان برگزاری نشست بعدی، باید منتظر دو موضوع ماند، نخست اینکه نماینده ترکیه در نشست بعدی چه کسی خواهد بود؟ و دوم اینکه موضع این کشور و عربستان نسبت به سوریه چه تغییری خواهد کرد؟

طبعا مشخص شدن هر کدام از این موارد، به تحلیل‌های آینده از سرنوشت نشست حل بحران سوریه در وین، کمک خواهد کرد.