آثار و پیامد‌های فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی در ایران

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، دستیابی به توسعه پایدار و متوازن، مستلزم برخورداری از نیروی انسانی متخصص و کارآمد است و جز با ایجاد دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی نمی‌توان به این مقصود نائل شد؛ بنابراین بخش آموزش عالی در توسعه کشورها، بیش از پیش اهمیت یافته و جایگاه آموزش عالی در این زمینه انکارناپذیر است.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «آثار و پیامد‌های فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی در ایران (از منظر دست‌اندرکاران مراکز آموزش عالی غیردولتی)» به این موضوع اشاره کرده‌ است که دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی به عنوان یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مراکز اندیشه‌ورزی، تولید و انتشار دانش و فرهنگ تمدن بشری، مسئولیت خطیری دارند و از اولویت ویژه‌ای برخوردارند.

* تأمین منابع مالی کافی برای گسترش آموزش عالی

به زعم این پژوهش یکی از مهم‌ترین چالش‌های دولت‌ها، مشکل تأمین بودجه و منابع مالی کافی برای گسترش آموزش عالی است. این کمبود بودجه از سویی و همچین تقاضای روزافزون برای این نوع آموزش از سوی دیگر باعث شده است که آموزش عالی و نحوه توسعه آن به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های دست‌اندرکاران امر در جوامع مختلف تبدیل شود.

این پژوهش مطرح می‌کند که حل این مسئله به عنوان ضرورتی انکارناپذیر در فرایند توسعه دولت‌ها را به اتخاذ شیوه‌ه‌ای مختلفی وادار کرده است. از جمله روش‌هایی که برای پاسخگوئی به تقاضای اجتماعی ورود به دانشگاه و رفع ناتوانی دولت‌ها در تأمین هزینه‌های آموزش عالی مورد توجه قرار گرفته، استفاده از مشارکت بخش خصوصی در آموزش عالی است.

{$sepehr_key_729}

در این پژوهش آمده است که در کشور‌های مختلف برای رویارویی با افزایش دائمی هزینه‌های آموزش عالی و به منظور افزایش کارایی اجتماعی و اقتصادی آن، رشد این بخش مورد تأیید و تشویق قرار گرفته است.

* سیر تحول آموزش عالی در ایران

این پژوهش به این نکته اشاره می‌کند که یونسکو طی یک دهه گذشته به موضوع آموزش عالی خصوصی توجه بیشتری کرده است. به نحوی که در آماده‌سازی دومین کنفرانس جهانی آموزش عالی در سال ۲۰۰۹، گزارشی جامع از آموزش عالی خصوصی را به عنوان یکی از اسناد پیش‌زمینه این کنفرانس سفارش داد.

این پژوهش مطرح می‌کند که در کشور ایران نیز با وجود آنکه در بدو امر شکل‌گیری و گسترش نظام آموزش عالی در بخش دولتی صورت گرفت، اما از حدود ۶ دهه پیش، مشارکت بخش خصوصی در آموزش عالی مورد توجه قرار گرفت و به تدریج از سال ۱۳۳۷ به بعد دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی خصوصی یکی پس از دیگری تأسیس شدند و بـه فعالیت پرداخته‌اند.

{$sepehr_key_730}

این پژوهش توضیح می‌دهد که توسعه این بخش از آموزش عالی در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی رو به افول گذاشت ولی از اوایل دهه ۶۰ بار دیگر به آن توجه شد و گسترش آن به ویژه در سال‌های پس از جنگ در دستور کار قرار گرفت.

* آثار و پیامد‌های مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی

از نظر این پژوهش اکنون این مؤسسه‌ها در کنار سایر زیرنظام‌های آموزش عالی در سطح کشور فعال‌اند و مسئولیت خطیر پرورش بخشی از نیرو‌های متخصص جامعه را بر عهده دارد. این مراکز با توجه به تعدد و گستردگی خود در سطح کشور واجد کارکرد‌های مختلفی هستند و فعالیت آنها در جامعه آثار و پیامد‌هایی را به همراه داشته است.

مروری بر آنچه در این پژهش گفته شد، گویای آن است که فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی، آثار و پیامد‌های مختلفی را به همراه داشته است که در مجموع می‌توان آن را در چهار دسته آموزشی اجتماعی و فرهنگی، علمی و پژوهشی و اقتصادی و مالی جای داد.

به گفته این پژوهش آثار آموزشی دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی– غیرانتفاعی می‌توان به موارد مختلفی اشاره کرد. از نظر دست‌اندرکاران مؤسسه‌های یاد شده، این مراکز تأثیر بسیار زیادی بر ایجاد زمینه تحصیل برای صد‌ها هزار نفر در مقاطع مختلف و ارائه خدمات و تسهیلات لازم به آنها و نیز کمک به برچیده شدن سد کنکور داشته است.

همچنین این پژوهش به این نکته نیز اشاره کرده است که فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های یاد شده تا حد زیادی بر بومی‌سازی آموزش عالی در استان‌ها، توسعه کالبدی فضای آموزشی، تنوع بخشیدن در روش‌های عرضه مطالب به دانشجویان و توجه به آموزش با دید مادی تأثیر داشته است.

*  آثار و پیامد‌های اجتماعی و فرهنگی

یافته‌های این پژوهش گویای آن است که فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی، آثار و پیامد‌های اجتماعی و فرهنگی مختلفی را نیزبه همراه داشته است. از منظر دست‌اندرکاران دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های یاد شده، فعالیت این مراکز تا حد بسیار زیادی موجب کمک به دولت در گسترش آموزش عالی، کاستن از مهاجرت‌های داخلی (بین استانی) برای ادامه تحصیل و کمک به تحقق بخشیدن به اهداف برنامه‌های توسعه در امر آموزش عالی شده است.

{$sepehr_key_731}

همچنین این پژوهش به این نکته نیز اشاره کرده است که فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های یاد شده تا حد زیادی بر بومی‌سازی آموزش عالی در استان‌ها، توسعه کالبدی فضای آموزشی، تنوع بخشیدن در روش‌های عرضه مطالب به دانشجویان و توجه به آموزش با دید مادی تأثیر داشته است.

یافته‌های این پژوهش گویای آن است که فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی، آثار و پیامد‌های اجتماعی و فرهنگی مختلفی را نیزبه همراه داشته است. از منظر دست‌اندرکاران دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های یاد شده، فعالیت این مراکز تا حد بسیار زیادی موجب کمک به دولت در گسترش آموزش عالی، کاستن از مهاجرت‌های داخلی (بین استانی) برای ادامه تحصیل و کمک به تحقق بخشیدن به اهداف برنامه‌های توسعه در امر آموزش عالی شده است.

* ارتقای فرهنگ آموزش 

این پژوهش توضیح می‌دهد که همچنین فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های یاد شده تا حد زیادی موجب ارتقای فرهنگ آموزش از طریق فراهم کردن زمینه دسترسی آسان مردم به آموزش عالی، حضـور مؤسسه‌های شـبه‌دولتی در غالب مؤسسه‌های غیرانتفاعی، رواج تلقی از مفهوم غیرانتفاعی که مترادف با فقدان جدیت و سختکوشی است و کاستن از مهاجرت افراد جویای تحصیل به خارج از کشور شده است.

{$sepehr_key_732}

نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی، همچنین آثار و پیامد‌های علمی و پژوهشی مختلفی در پی داشته است. از منظر دست‌اندرکاران مؤسسه‌های یاد شده، فعالیت این مراکز تأثیر زیادی بر ایجاد فرصتی برای بروز و ظهور اندیشه‌ها و قابلیت‌های افراد خارج از چارچوب دولتی و ایجاد تنوع در محتوای آموزشی داشته است. همچنین فعالیت این مراکز تا حدودی موجب توجه صرف به انتقال علم و نپرداختن به تولید آن و ورود به برخی عرصه‌های علمی شده که تاکنون بخش دولتی به آن وارد نشده است.

* اقتصاد دانشگاه

این پژوهش بیان می‌کند در زمینه اقتصادی و مالی، فعالیت دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفـاعی، آثار و پیامد‌های مختلفی در پی داشته است. از منظر پاسخگویان فعالیت مؤسسه‌های یاد شده تأثیر بسیار زیادی بر کاهش تصدی‌گری و هزینه دولت در بخش آموزش عالی داشته است.

به گفته این پژوهش دست‌اندرکاران این مراکز معتقدند فعالیت این مؤسسه‌ها تا حد زیادی بر مواردی از قبیل ایجاد شغل و درآمد برای مدرسان پاره وقت، استفاده از فرصت اضافه اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های دولتی برای تدریس و برطرف کردن بخشی از نیاز مالی آنها، ایجاد زمینه اشتغال غیرمستقیم برای سایر اصناف و اقشار، ایجاد زمینه استخدام برای اعضای هیئت علمی و کارکنان مؤسسه‌های غیردولتی- غیرانتفاعی و جلوگیری از خروج ارز و سرمایه ملی به خارج از کشور بابت ادامه تحصیل دانشجویان، تأثیر داشته است.

در آخر پیشنهاد‌های این پژوهش حاکی از آن است که:

• با تعیین معیار‌های مختلف برای مدرسان رشته‌های گوناگون می‌توان از به کارگیری افراد فاقد صلاحیت در امر تدریس در مراکز آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی، جلوگیری کرد
• در فرایند صدور مجوز برای مؤسسه‌های غیر دولتی، در غیرانتفاعی بودن آن تأکید شود و با کنترل کیفیت خدمات آموزشی از شکل‌گیری نگرش مادی نسبت به آن جلوگیری کرد
• ارزیابی مستمر خدمات مراکز آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی از سوی وزارت علوم است
• برای جلوگیری از بازتولید مؤسسه‌های آموزش عالی شبه‌دولتی در فهرست مراکز آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی اعمال دقت لازم در صدور پروانه برای اینگونه مراکز، با قطع ردیف بودجه دولتی و یا دیگر کمک‌های غیرمتعارف به آنها، زمینه را برای حضور و فعالیت بخـش خصوصی واقعی فراهم کرد
• هدایت کمک‌های مالی دولت و سازمان‌های امدادی و حمایتی
• توسعه کمی مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی (از نظر تعداد و ظرفیت پذیرش) متوقف شود و به جای آن ارتقای سطح کیفیت در دستور کار قرار گیرد. 

این پژوهش به کوشش مجید رضائیان (استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه سوره تهران) و محمد توکل (ستاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران) انجام شده است.