سدسازی‌های غیرقانونی ترکیه منشأ خشکسالی و ریزگردها هستند/ چالش زیست‌محیطی کشورهای منطقه با ترکیه؛ جدی‌تر از همیشه
گروه جهان خبرگزاری آنا-محمد جعفری؛ این موضوع کاملاً صحت دارد که کل جهان درگیر موضوع تغییرات اقلیمی است و کاسته شدن از میزان بارش باران و برف کتمان ناپذیر است اما بدون شک این بی توجهی ترکیه به رعایت حقابه کشورهای همسایه از طریق سدسازی‌های بی‌رویه و غیرعلمی است که موجب بحران خشکسالی و وقوع پدیده ریزگردها و آلودگی هوا در ایران در سال‌های اخیر شده است.
موضوع تغییرات اقلیمی به حدی تهدیدکننده است که همیشه دبیر کل سازمان ملل متحد آنتونیو گوترش و دیگر مقامات مرتبط این سازمان در بخشی از سخنان خود به این موضوع اشاره می‌کنند. برای برطرف کردن این معضل راهکارهای میان‌مدت و درازمدت ارائه شده و دولت‌ها مکلف به انجام آن شده‌اند. اما در این میان موارد دیگری هم به‌عنوان دلیل خشک شدن بستر برخی رودخانه‌ها، کم‌آبی مفرط و بروز پدیده گردوغبار وجود دارند که از همه آن‌ها مهم‌تر کم کردن سهم آب در پائین‌دست رودخانه‌ها به دلیل سدسازی‌های هماهنگ نشده و درواقع غیرقانونی است.
کشور ما نیز به‌عنوان یکی از کشورهای خشک و کم آب جهان شناخته می‌شود که در دهه گذشته نیز به دلیل کاهش نزولات آسمانی خشک‌تر نیز شده است. ایرانیان به‌عنوان مبتکر اصلی ساخت قنات همیشه در استفاده از نعمت بی‌بدیل آب سرآمد منطقه بوده‌اند اما در دوره معاصر با رشد جمعیت و شهرنشینی بسیاری از رشته قنات‌هایی که هزاران سال مزارع و دشت‌ها را آبیاری می‌کردند نابود شده‌اند و صنایع نیز به‌عنوان مصرف‌کنندگان جدید سهم زیادی از آب را به خود اختصاص می‌دهند.
پاسخگو کردن ترکیه به رعایت قانون بین‌المللی آب در اولویت دولت قرار بگیرد
مشکل کم شدن دسترسی به منابع آبی علاوه بر تغییرات اقلیمی به موضوع رودخانه‌های منطقه‌ای نیز ارتباط دارند.
دنیای معاصر که از سال ۱۹۴۵ در پی تأسیس سازمان ملل متحد تمام توان خود را برای از میان برداشتن اختلاف و سوءتفاهم با توسل به مدرن‌ترین قوانین بین‌المللی موردقبول جامعه جهانی متمرکز کرد، در خصوص نحوه استفاده مشترک از منابع آبی هم "قانون بین‌المللی آب" را تدوین کرد تا بر اساس آن، کشورها را به تقسیم عادلانه آب رودخانه‌ها بین کشورهای همسایه حوزه آبی رودخانه موردنظر ملزم کند. بر اساس "قانون بین‌المللی آب" همه کشورها موافقت خود را اعلام می‌کنند که فقط کشورهای ساحلی یک رودخانه (در طول یا گستره جغرافیایی رودخانه) قانوناً حق دارند، جدای از توافقی فی‌مابین، از آب آن رودخانه استفاده کنند. "قانون بین‌المللی آب" کمک می‌کند که کشورها بتوانند به‌صورت مسالمت‌آمیز و با پرهیز از هرگونه درگیری از منابع و جریان یک رودخانه استفاده کنند.
متأسفانه قانون بین‌المللی آب در دو سه دهه گذشته در منطقه غرب آسیا به‌ویژه توسط ترکیه رعایت نشده است. دلیل اینکه آنکارا با آسودگی و بدون مخالفت جدی همسایگانش دست به افزایش تعداد سدهای مخزنی بر روی دجله و فرات زد این بود که هر سه کشور ایران، عراق و سوریه درگیر مبارزه با موج گسترده تروریسم بودند و اولویت همه کارهایشان خنثی کردن توطئه جنگ‌های نیابتی و قدرت گرفتن تفکر خشونت در منطقه بود. در این میان ترکیه با سوءاستفاده از اوضاع نابسامان منطقه تمام تلاش خود را به کار بست تا به میزان آبگیری از رودخانه‌های دجله و فرات بیفزاید.
بدون شک اگر سه کشور متضرر سیاست‌های خودخواهانه ترکیه یعنی ایران، عراق و سوریه در کمترین زمان دست به اقدام مقتضی و هماهنگ نزنند، در یکی دو دهه آینده شاهد بروز معضلات گسترده اجتماعی، امنیتی، زیست‌محیطی و اقتصادی بسیار گسترده خواهند بود.
لازم است یادآوری شود که سوریه از بابت اقتصاد کشاورزی، زیست‌محیطی، اجتماعی و امنیتی کاملاً به خروجی آب رودخانه فرات از ترکیه وابسته است. همین حالت در عراق در خصوص رودخانه دجله به‌صورت مستقیم و رودخانه فرات به‌صورت غیرمستقیم وجود دارد. ایران نیز در خط سوم این جبهه قرار دارد و همان‌گونه که قبلاً هم به آن اشاره شد بی‌نصیب از تبعات ویرانگر این قضیه نیست.
بدون شک پروژه آناتولی جنوبی برای احداث ۲۲ سد بزرگ روی سرشاخه‌های دجله و فرات، کاملاً مشابه عملیات بزرگ جنگی برای نابودی بخش‌هایی از سوریه، عراق و ایران به شمار می‌رود. طرح بزرگ سدسازی ترکیه "گاپ" نام دارد. انجام این طرح باعث کاشته شدن حجم بسیار زیادی ورودی جریان آب دجله و فرات به کشورهای پائین‌دست ازجمله سوریه، عراق و ایران است.
بیشتر بخوانید:
سدسازی ترکیه آب ۱۵ استان کشور را می‌بلعد
پروژه گاپ ترکیه؛ عامل بحران ریزگردها در ایران
در مجامع بین المللی صورت گرفت؛ اقدامات دستگاه دیپلماسی در خصوص ریزگردها
به‌عنوان‌مثال، سد ایلیسو یک طرح بزرگ از مجموعه طرح‌های توسعه است. ایلیسو که احداث آن در سال ۲۰۰۶ آغاز شد در نیمه آبان‌ماه سال گذشته بر روی رودخانه دجله افتتاح شد. سد ایلیسو که به لحاظ حجم مخزن بسیار بزرگ‌تر از حجیم‌ترین مخزن سد در ایران یعنی کرخه است، به‌تنهایی می‌تواند از ورود بیش از ۶۰ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کند. طبق راهبرد سدسازی تحت پروژه گاپ، برنامه‌ریزی‌شده است که ۱۴ سد مخزنی بر روی رود فرات و هشت سد مخزنی بر روی رودخانه دجله ساخته شود. متأسفانه طرح گاپ تاکنون موجب بحران‌های بسیار شدید محیط‌زیستی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی امنیتی برای همه کشورهای منطقه و حتی خود ترکیه شده است. از بین رفتن آثار باستانی ترکیه، نابود شدن بسیاری از رودخانه‌های بزرگ و کوچک، نابودی آبخوان‌های پایین‌دست، غیرقابل کشت شدن بسیاری از زمین‌های کشاورزی و به خطر افتادن امنیت غذایی و توسعه ریز گردها در کشورهای سوریه، عراق و ایران، بخشی از تبعات عدول آنکارا از رعایت قانون بین‌المللی است.
روز جمعه ۱۹ فروردین‌ماه ۱۴۰۱ به‌یک‌باره بسیاری از مناطق کشور با پدیده گردوغبار شدید دست‌به‌گریبان شدند به حدی که در برخی استانها مدارس و ادارات به تعطیلی کشیده شدند. یکی از کارشناسان سازمان هواشناسی کشور در این خصوص اعلام کرد که چشمه‌های تولید گردوغبار در عراق و شمال عربستان و سوریه شکل گرفته و باعث ورود این توده عظیم ریزگردها به کشور شدند.
در پی ورود این توده بزرگ گردوغبار به کشور، شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اعلام کرد: شاخص آلودگی هوای پایتخت در روز جمعه ۱۹ فروردین روی عدد ۴۱۶ قرار داشت که ازلحاظ بهداشتی بسیار خطرناک است و از شهروندان درخواست شد از فعالیت در خارج از منزل خودداری کنند.
لازم به ذکر است که شاخص کیفیت هوا (آی کیو ای) به پنج دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شود. از عدد صفر تا ۵۰ هوا «پاک»، از ۵۱ تا ۱۰۰ هوا «قابل‌قبول (سالم) یا متوسط»، از ۱۰۱ تا ۱۵۰ هوا «ناسالم برای گروه‌های حساس»، از ۱۵۱ تا ۲۰۰ هوا «ناسالم برای همه گروه‌ها، از ۲۰۱ تا ۳۰۰ هوا «بسیار ناسالم» و از ۳۰۱ تا ۵۰۰ شرایط کیفی هوا «خطرناک» است.
با این تفاسیر متوجه شدیم که موضوع بسیار جدی است و لازم است در سطح قوای سه‌گانه کشور با جدیت دنبال شود و در قالب طرحی جامع با سوریه و عراق به اشتراک گذاشته شود تا راهکاری عملی برای متوقف کردن ترکیه اندیشیده شود.
در تقریبا ۲۰ سالی که رجب طیب اردوغان به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر سیاست‌گذاری در آنکارا سیطره داشته، منطقه شاهد اتفاقاتی از جمله همین سدسازی‌های بی‌رویه و بلعیدن حقابه همسایگان بوده که تبعاتش را مردم منطقه و حتی فرا منطقه در حال حاضر به‌صورت نسبی و در آینده نزدیک به‌شدت حس خواهند کرد.
وقتی در آبان ماه سال گذشته رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در مراسم افتتاح سد ایلیسو اعلام کرد: ما نمی‌توانیم حتی یک قطره از منابع آبی کشورمان را هدر دهیم و باید تولید انرژی‌های تجدید پذیر را بر اساس منابع خودمان به حداکثر برسانیم»، مشخص شد که وی خود و کشورش را تافته جدا بافته‌ای از جامعه بین‌الملل به‌حساب می‌آورند که می‌تواند قانون بین‌المللی را رعایت نکند.
اقدامات سدسازی ترکیه مخصوصاً پروژه آناتولی جنوبی بر کمیت و کیفیت آب رودخانه‌های اروند و کارون اثر گذاشته و باعث شده آب خلیج‌فارس در زمان مد پیشروی کرده و آب شور وارد کانال‌های رود بهمن‌شیر و اروند در جنوب غربی استان خوزستان شود، نخلستان‌های آبادان، جزیره مینو و خرمشهر خشک شوند و آب آشامیدنی مردم منطقه به پایین‌ترین کیفیت خود برسد آن‌چنان‌که هم‌اکنون باید آب خوردن این مناطق از رودخانه‌هایی که منشأ داخل کشوری دارند تأمین شود که هم هزینه‌بر است و هم با برنامه‌های قبلی برای استفاده از آب رودخانه‌های درون کشور منافات دارد.
لازم به ذکر است که در همین خصوص، یعنی میزان حقابه از سوی پیامبر اسلام (ص) در مدینه قانونی وضع شد که از اولویت حق برداشت آب به بالادست به‌شرط رعایت حق پایین‌دست حمایت می‌کند.
علاوه بر قانون بین‌المللی آب، منابع شرعی و تاریخی نیز اقدامات ترکیه را نادرست می‌دانند
از منظر تاریخی نیز اولویت در بهره‌برداری از منابع آبی مشترک، متعلق به کشوری است که در این موضوع سابقه بیشتری دارد. درنتیجه، کشورهای پایین‌دست که در گذشته به تأسیس سازه‌های آبی برای بهره‌برداری از منابع آب مشترک اقدام کرده‌اند با تأکید بر این سازه‌ها اولویت بهره‌برداری را مربوط به خود خواهند دانست و درواقع این نظریه به نفع کشورهای پایین‌دست است. در خصوص این نظریه باید گفت که ایران و عراق به‌عنوان دو مهد تمدن در منطقه هم از قدمت بیشتری در زمینه سازه‌های آبی برخوردار هستند و هم منابع اصلی آب رودخانه‌های دجله و فرات که هم‌اکنون بخشی از ترکیه هستند همیشه یا تحت کنترل ایران بوده‌اند یا عراق؛ به عبارتی ترکیه در طول تاریخ خود همیشه ذیل حکومت مرکزی ایران یا عراق بوده و فقط بعد از پیدایش امپراتوری عثمانی در قرن سیزدهم به دست رهبر قبایل ترک آغوز به نام عثمان توانست متصرفاتی برای خود دست‌وپا کند وگرنه همان‌گونه که گفته شد یا باج‌گذار ایران و عراق بوده‌اند یا دارای حکومت‌های ضعیف و غیر متحد محلی.
شایان‌ذکر است که ضمیمه‌ها، پیوست‌ها، پروتکل‌ها، بندها و پاراگراف‌های سازنده دیگری هم به کمک "قانون بین‌المللی آب" آمده که کشور بالادست رودخانه نه بتواند با خودرأیی و بدون توجه به قوانین بین‌المللی به برداشت بیش‌ازحد منابع آبی دست بزند و نه با تفسیر شخصی خود، قانون را به نفع خود دور بزند تا به اهداف اقتصادی داخلی برسد یا حتی با به خطر انداختن اقتصاد و امنیت کشورهای پایین‌دست، آن‌ها را تحت‌فشار سیاسی قرار داده و از آن‌ها امتیاز بگیرد.
باید گفت که ترکیه در این زمینه یعنی عمل به "قانون بین‌المللی آب" و رعایت حقابه کشورهای پایین‌دست نه‌تنها بی‌تفاوت عمل کرده بلکه به‌عمد، دست به کاهش بسیار زیاد ورودی آب به عراق و سوریه و درنهایت به ایران زده است.
در ۲۰ سالی که رجب طیب اردوغان به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر سیاست‌گذاری در آنکارا سیطره داشته، منطقه شاهد اتفاقاتی از جمله همین سدسازی‌های بی‌رویه و بلعیدن حقابه همسایگان بوده که تبعاتش را مردم منطقه و حتی فرا منطقه در حال حاضر به‌صورت نسبی و در آینده نزدیک به‌شدت حس خواهند کرد.
این موضوع که عراق با سوریه و ایران بر سر استفاده از منابع آبی مشترک مشکلاتی دارد را نمی‌توان کتمان کرد اما این موارد، کاملاً قابل حل‌وفصل هستند و اصلاً در مقیاس اقدامات ترکیه نیستند.
بدون شک اگر سه کشور متضرر سیاست‌های خودخواهانه ترکیه یعنی ایران، عراق و سوریه در کمترین زمان دست به اقدام مقتضی و هماهنگ نزنند، در یکی دو دهه آینده شاهد بروز معضلات گسترده اجتماعی، امنیتی، زیست‌محیطی و اقتصادی بسیار گسترده خواهند بود.
انتهای پیام/۴۱۵۵/
انتهای پیام/