اسپند و توهم ضدعفونی

پژوهشگران امروز در مرز علم و فرهنگ به این سؤال بازمی‌گردند؛ جایی که «باور»، «زیست‌شناسی» و «فلسفه» به هم می‌رسند. نه فقط گیاهی با ترکیبات شیمیایی خاص است، بلکه بخشی از ناخودآگاه جمعی مردمی است که هزاران سال با آن زیسته‌اند. دود اسپند شاید نتواند باکتری‌ها را نابود کند، اما شاید چیزی مهم‌تر از آن را درمان کند؛ اضطراب، ترس و نیاز انسان به احساس کنترل بر جهان.

 داستانی شیمیایی از پاکی

اسپند یا اسفند، با نام علمی «پگانوم هارمالا» (Peganum harmala)، گیاهی بومی سرزمین‌های خشک آسیا و خاورمیانه، دانه‌هایی دارد که هنگام سوختن بویی تند و نافذ آزاد می‌کنند. به گزارش مجله «فرانتیرزاین» (Frontiersin)، درون این دانه‌ها ترکیباتی وجود دارد که در علم شیمی آنها را «آلکالوئید‌های بتاکاربولین» (Carboline Alkaloids) می‌نامند. موادی، چون «هارمین» (Harmine) و «هارمالین» (Harmaline) که در پژوهش‌های داروشناسی خاصیت ضد میکروبی و حتی آرام‌بخش از خود نشان داده‌اند.

اما وقتی اسپند می‌سوزد، دمای بالا بسیاری از این ترکیبات را تغییر می‌دهد. در اثر حرارت، ساختار شیمیایی آنها می‌شکند و به ترکیبات معطر ساده‌تری تبدیل می‌شود. این مواد آروماتیک عامل بوی تند اسپندند؛ بویی که حس «پاک شدن فضا» را در ذهن انسان برمی‌انگیزد. از دیدگاه علمی، اثر ضد میکروبی دود اسپند محدود است، اما در سطح حسی و روانی، تغییر بو می‌تواند تجربه‌ای واقعی از تطهیر بیافریند؛ نمونه‌ای از پیوند ذهن و ماده.

اسپند با نام علمی پگانوم هارمالا

وقتی علم به سراغ باور می‌رود

پژوهش‌هایی که در ایران، هند و ترکیه انجام شده نشان می‌دهد دود اسپند در محیط‌های کوچک می‌تواند رشد برخی باکتری‌های گرم‌مثبت هورمون مانند «استافیلوکوکوس اورئوس» (Staphylococcus aureus) را کاهش دهد، اما توان از بین بردن میکروب‌ها را ندارد. با این حال، بسیاری از مردم احساس می‌کنند پس از دود اسپند، فضا سبک‌تر و آرام‌تر می‌شود، پدیده‌ای که روان‌شناسان آن را «اثر تلقینی مثبت» (placebo effect) می‌نامند.

به‌عبارتی، ذهن در برابر نشانه‌های آشنا مانند بو، نور یا صدا واکنش احساسی نشان می‌دهد و بدن نیز به دنبال آن تغییر می‌کند. بوی اسپند از طریق گیرنده‌های بویایی بر سامانه عصبی اثر می‌گذارد، مسیر‌هایی که با آزاد شدن «سروتونین» و «دوپامین» مرتبط‌اند، دو ماده عصبی که احساس آرامش و رضایت ایجاد می‌کنند.

استافیلوکوکوس اورئوس

اسپند در آتش باور؛ از آیین زرتشتی تا زندگی روزمره

در ایران باستان، اسپند گیاهی مقدس بود و نامش از واژه اوستایی «سپنتا» به معنای «پاک» می‌آید. در آیین زرتشتی دود اسپند نماد تطهیر بود؛ راهی برای دور کردن اهریمن از خانه و جان. این باور در گذر سده‌ها به شکل مردمی‌تر ادامه یافت. روان‌شناسی فرهنگی این رفتار را «آیین کاهش اضطراب» می‌نامد.

 انسان در برابر نیرو‌های ناشناخته، از بیماری گرفته تا چشم‌زخم، آیین‌هایی می‌سازد که حس کنترل را بازمی‌گردانند. دود اسپند در این معنا بیش از یک عمل شیمیایی است؛ زبان نمادین مقاومت در برابر ترس است.

نگاه ابن‌سینا به اسپند؛ از درمان جسم تا پالایش روان

از این منظر، اسپند در نگاه ابن‌سینا فقط دارویی گیاهی نیست؛ پلی است میان فیزیولوژی و روان. گیاهی که هم بدن را از «خلط‌های فاسد» پاک می‌کند و هم ذهن را از «وسواس و اندوه». چنین برداشتی نشان می‌دهد که در فلسفه طب اسلامی، پاکی فضا نه فقط به معنای بهداشت فیزیکی، بلکه نوعی پالایش درونی است؛ و شاید همین بینش عمیق، پیوندی ناگسستنی میان دود اسپند، آرامش روان و باور به تطهیر در ذهن ایرانی باقی گذاشته است.

در «قانون در طب» نوشته ابن‌سینا، اسپند با نام «حرمل» (Harmal) آمده است؛ گیاهی گرم و خشک که به باور او «مفتّح» و «منقّی» است، یعنی گشاینده و پاک‌کننده بدن از چیز‌های زیان‌آور. ابن‌سینا از اسپند به‌عنوان دارویی یاد می‌کند که می‌تواند «رطوبت‌های سرد بینی» را برطرف کند و در درمان «مالیخولیا» (Melancholia) و برخی اختلالات عصبی مؤثر است. در منطق پزشکی او، توازن میان اخلاط چهارگانه یعنی صفرا، سودا، دم و بلغم، پایه سلامت جسم و روان است، و اسپند به‌سبب گرمی و خاصیت خشک‌کنندگی، می‌تواند «هوای بینی» را تصفیه و روح را از سنگینی و غم برهاند.

در نوشته‌های بعدی دانش‌آموزان مکتب ابن‌سینا، از جمله در متون طب سنتی ایرانی–اسلامی قرن ششم و هفتم، اشاره شده است که دود اسپند، افزون بر خاصیت دارویی، اثری آرام‌بخش و محافظ دارد. هرچند ابن‌سینا به‌طور مستقیم از «دود کردن اسپند» برای ضدعفونی هوا نام نمی‌برد، اما دیدگاه او درباره «تأثیر بو‌ها و بخورات بر کیفیت روح» شباهت زیادی به مفهوم امروزی «آروماتراپی» (Aromatherapy) دارد. او باور داشت که رایحه‌های طبیعی می‌توانند از راه حس بویایی، تعادل روح و جسم را بازگردانند، و این ایده امروزه در علوم اعصاب با نقش بو بر تنظیم سروتونین و دوپامین قابل تطبیق است.

اسپند در آیینه جهان؛ وقتی خرافه و درمان مرز مشترک پیدا می‌کنند

باور به «دود پاک‌کننده» محدود به ایران نیست؛ رد آن را می‌توان در سراسر جهان یافت. بر اساس گزارش منتشر شده در سایت «ماونتن‌روز‌هربز» (mountainroseherbs)، در خاورمیانه، شمال آفریقا و آسیای میانه، گیاه اسپند با نام‌های گوناگون، چون «حرمل» (Harmal)، «اسفن» یا «رودا» شناخته می‌شود و تقریباً در همه این فرهنگ‌ها نقشی مشابه دارد: دور کردن چشم‌زخم، تطهیر خانه و آرام‌کردن روح. در مراکش و الجزایر، زنان هنوز هنگام ازدواج یا تولد کودک، اسپند را با کندر و زغال می‌سوزانند و بر این باورند که دود آن «نَفَس شیطان» را می‌گزد. در افغانستان و تاجیکستان نیز رسم است هنگام بازگشت مسافر یا آغاز سال نو، اسپند در آتش ریخته شود تا بلا از خانه دور گردد.

در شبه‌قاره هند، آیینی مشابه با استفاده از گیاه «راودا» (Ruta graveolens) انجام می‌شود که از خانواده نزدیک اسپند است. دود این گیاه به‌عنوان تصفیه‌کننده فضا و ذهن شناخته می‌شود، نه از منظر خرافی بلکه به‌عنوان ابزاری برای متعادل‌سازی انرژی‌های درونی. در مدیترانه، یونان و ترکیه نیز سنت «کندر و مر» (Frankincense and Myrrh) کاربردی مشابه دارد و هدف از آن پاک‌سازی انرژی خانه و محافظت در برابر «چشم بد» است.

حتی در فرهنگ‌های دور از آسیا، مانند قبایل بومی آمریکا، دود کردن گیاهان مقدس، چون «مریم‌گلی سفید» (White Sage) یا «چمن مقدس» (Sweetgrass) آیینی رایج است. بومیان آمریکایی باور دارند که دود گیاهان مقدس پل میان زمین و آسمان است؛ مسیری که از آن، دعا و نیت پاک به نیرو‌های بالاتر می‌رسد.

مریم گلی سفید

چمن مقدس

علم و هشدار؛ وقتی سنت به زیاده‌روی می‌رسد

با وجود همه زیبایی‌های فرهنگی، با توجه به نتایج مقالات منتشر شده در سایت «اسپرینگ نیچر» (Springer)، سوختن اسپند در فضای بسته می‌تواند ذرات معلق خطرناک تولید کند. ترکیبات نیتروژنی و فنولی حاصل از سوختن ناقص ممکن است باعث تحریک دستگاه تنفسی شود. متخصصان بهداشت توصیه می‌کنند اسپند تنها در محیط‌های دارای تهویه مناسب استفاده شود و برای کودکان یا سالمندان در فضا‌های کوچک به کار نرود.

فلسفه دود؛ وقتی تطهیر شیمیایی نیست

در فلسفه نمادشناسی، دود همواره میانجی زمین و آسمان است؛ عنصری که از ماده برمی‌خیزد و به معنا می‌رود. در همه فرهنگ‌ها، از عود در معابد هند تا کندر در کلیسا و اسپند در خانه‌های ایرانی، دود نشانه پاکی و اتصال به نیرو‌های بالاتر بوده است. سوزاندن اسپند در حقیقت تلاشی است برای پالایش درونی، نه بیرونی؛ مراقبه‌ای خانگی که بی‌آنکه نامی از آن برده شود، در ذهن جمعی ایرانیان جا دارد.

دود اسپند شاید فضا را ضدعفونی نکند، اما در سطح نمادین، ذهن را از اضطراب و ترس می‌شوید. همین حس آرامش می‌تواند از نگاه علمی به کاهش ضربان قلب، تنظیم تنفس و تقویت سیستم ایمنی بدن منجر شود.

اسپند، میان علم و معنا

در نهایت، حقیقت اسپند نه در آزمایشگاه که در ذهن انسان نهفته است. علم می‌گوید دود اسپند خاصیت ضدعفونی‌کننده محدودی دارد، اما روان‌شناسی می‌گوید همین حس «پاک شدن» می‌تواند اضطراب را کاهش دهد. فلسفه نیز یادآوری می‌کند که انسان برای زنده ماندن، به نشانه‌هایی از معنا نیاز دارد؛ نشانه‌هایی که میان بدن و روح، زمین و آسمان، و علم و باور پل می‌زنند.

دود اسپند اگرچه نمی‌تواند میکروب‌ها را بکشد، اما می‌تواند ترس را آرام کند. شاید راز ماندگاری آن همین باشد: سوزاندن اسپند نه برای کشتن، بلکه برای زیستن است، آیینی برای لحظه‌ای صلح، سکوت و بازگشت به خویشتن.