زندگی در مِه فراموشی

فراموشی با یک اسم آغاز می‌شود. «آلزایمر» (Alzheimer’s Disease) بیماری‌ای است که آرام و بی‌صدا حافظه را می‌تراشد و از بین می‌برد. بر اساس گزارش مجله علمی «نیچر» (nature)؛ سال ۱۹۰۱، پزشک آلمانی «آلویس آلزایمر» (Alois Alzheimer) با زنی به نام «آگوست دیتِر» (Auguste Deter) روبه‌رو شد. آگوست فقط ۵۱ سال داشت، اما حافظه‌اش به سرعت از بین می‌رفت، کلمات را گم می‌کرد و در رفتار روزمره دچار آشفتگی بود. او نخستین بیماری شد که پرونده‌اش در تاریخ پزشکی به‌عنوان مبتلا به «آلزایمر» ثبت شد.

آلویس آلزایمر

پس از مرگ آگوست، آلزایمر مغز او را زیر میکروسکوپ بررسی کرد و چیز‌هایی دید که بعد‌ها «پلاک‌های آمیلوئید» (Amyloid Plaques) و «کلافه‌های نوروفیبریلاری» (Neurofibrillary Tangles) نام گرفتند. همین یافته‌ها سنگ بنای شناخت بیماری‌ای شد که اکنون صد میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را گرفتار کرده است.

آگوست دیتر

آلزایمر چیست؟

آلزایمر نوعی «زوال عقل» (Dementia) است؛ اما نه هر نوع فراموشی ساده. این بیماری پیش‌رونده و غیرقابل‌برگشت، سلول‌های مغز را به‌تدریج نابود می‌کند. نتیجه، از دست رفتن حافظه، ضعف در گفتار، ناتوانی در تصمیم‌گیری و در نهایت وابستگی کامل به دیگران است.

طبق تحقیقات منتشر شده در «مجله تخصصی سازمان آلزایمر» (alzheimer's organization)؛ مغز بیماران آلزایمری پر می‌شود از رسوبات پروتئینی، «بتا آمیلوئید» (Beta-Amyloid) که بین سلول‌ها جمع می‌شود و «تاو» (Tau) که داخل نورون‌ها حالت کلاف مانند به خود می‌گیرد. این رسوبات مسیر پیام‌رسانی مغز را مختل می‌کنند.

کلاف‌های تاو 

روز جهانی آلزایمر؛ چرا ۲۱ سپتامبر؟

سازمان جهانی بهداشت و انجمن آلزایمر از سال ۱۹۹۴، روز ۲۱ سپتامبر (۳۰ شهریور) را «روز جهانی آلزایمر» نام‌گذاری کردند. هدف این روز، افزایش آگاهی عمومی، حمایت از خانواده‌های بیماران و جلب توجه سیاست‌گذاران به یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های سلامت قرن بیست‌ویکم است.

آمار نگران‌کننده جهانی

طبق گزارش «سازمان جهانی بهداشت» (WHO)، هم‌اکنون بیش از ۵۵ میلیون نفر در سراسر جهان با نوعی از زوال عقل زندگی می‌کنند که حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد آنها آلزایمر است. پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۵۰ به بیش از ۱۵۰ میلیون نفر برسد.

از نخستین پرونده پزشکی «آگوست دیتر» در سال ۱۹۰۱ تا امروز، بیش از یک قرن گذشته است، اما «آلزایمر» همچنان بزرگ‌ترین معمای مغز باقی مانده است. بیماری‌ای که ابتدا تنها یک «فراموشی کوچک» به نظر می‌رسد، اما به‌تدریج همه‌چیز را از انسان می‌گیرد؛ از حافظه روزمره و توانایی بیان یک جمله ساده گرفته تا قدرت شناخت عزیزان و حتی آگاهی از خویشتن.

اکنون بیش از ۵۵ میلیون نفر در جهان با زوال عقل زندگی می‌کنند و سهم بزرگی از آن‌ها گرفتار آلزایمر هستند. این بیماری فقط مغز بیماران را نمی‌بلعد، بلکه آرام آرام زندگی خانواده‌ها را نیز فرسوده می‌کند. روز جهانی آلزایمر، که هر سال در ۲۱ سپتامبر (۳۰ شهریور) برگزار می‌شود، یادآور این حقیقت تلخ است که پشت هر آمار و عدد، انسانی واقعی ایستاده است؛ انسانی که آرام آرام در مه فراموشی ناپدید می‌شود.

با افزایش امید به زندگی و پیر شدن جمعیت، آلزایمر به سرعت در حال تبدیل شدن به یکی از پرهزینه‌ترین بیماری‌های جهان است. خانواده‌ها نه‌فقط از نظر مالی، بلکه از نظر روحی و عاطفی نیز بار سنگینی را تحمل می‌کنند.

مسیر آلزایمر؛ از گذشته تا امروز

دهه‌هاست که دانشمندان در تلاش‌اند راهی برای درمان یا دست‌کم کنترل آلزایمر پیدا کنند. در دهه ۱۹۹۰ دارو‌هایی مانند «دانپزیل» (Donepezil) و «ممانتین» (Memantine) معرفی شدند که می‌توانستند علائم بیماری را تا حدی کاهش دهند. اما این دارو‌ها قادر به توقف پیشرفت بیماری نبودند.

در سال‌های اخیر، دارو‌های جدیدی که پروتئین آمیلوئید را هدف می‌گیرند وارد میدان شده‌اند؛ از جمله «لکانماب» (Lecanemab) که در آمریکا مجوز مصرف مشروط گرفته است. این دارو می‌تواند روند تجمع پلاک‌های آمیلوئید را کندتر کند، هرچند هنوز درمان قطعی محسوب نمی‌شود.

نقش سبک زندگی در پیشگیری

اگرچه درمان قطعی آلزایمر هنوز در دسترس نیست، اما پژوهش‌های منتشر شده در گزارش سالیانه «مجله بین المللی آلزایمر» در سال ۲۰۲۵؛ نشان می‌دهد سبک زندگی سالم می‌تواند خطر ابتلا را کاهش دهد یا روند آن را کند کند. فعالیت بدنی منظم، تغذیه مدیترانه‌ای، خواب کافی، یادگیری مداوم و حفظ روابط اجتماعی همگی نقش حفاظتی دارند.

پژوهشگران این موضوع را «ذخیره شناختی» (Cognitive Reserve) می‌نامند؛ یعنی مغزی که از نظر تجربه و فعالیت قوی‌تر باشد، دیرتر تسلیم آلزایمر می‌شود.

آینده پژوهش‌ها

دانش امروز با سرعت به دنبال کشف درمان است. از «ایمونوتراپی» (Immunotherapy) برای پاک‌سازی پروتئین‌های مضر گرفته تا «سلول‌های بنیادی» (Stem Cells) و «هوش مصنوعی» (Artificial Intelligence) برای تشخیص زودهنگام.

آینده شاید دارو‌هایی بیاورد که بتوانند نه‌فقط علائم را کاهش دهند، بلکه جلوی پیشرفت بیماری را بگیرند. امید بزرگ این است که روزی آلزایمر همانند بیماری‌هایی، چون سل یا ایدز، از یک تهدید مرگبار به یک بیماری قابل‌کنترل بدل شود.

بیش از یک قرن از نخستین تشخیص آلزایمر می‌گذرد، اما این بیماری هنوز معمایی حل‌نشده باقی مانده است. آنچه مسلم است، آلزایمر فقط یک مشکل پزشکی نیست؛ بحرانی اجتماعی، اقتصادی و انسانی است.

روز جهانی آلزایمر، فرصتی است برای یادآوری اینکه فراموشی، تنها درد بیمار نیست؛ زخمی است که بر حافظه جمعی خانواده‌ها و جوامع باقی می‌گذارد.