مطالعه‌ای که با جنگ نفت‌کش‌ها ناتمام ماند/ ۱۰ هزار گونه گیاهی؛ سهم تولید دارو تنها ۲ درصد

گروه سلامت خبرگزاری علم و فناوری آنا، یاسر مختاری؛ تولید دارو به‌عنوان یکی از راهبردی‌ترین کالاها در حوزۀ سلامت جامعه از دیرباز در بیشتر جوامع وجود داشته است. زمانی عطارها با تجویز حکما از منابع گیاهی، حیوانی و معدنی داروهایی برای مردم تولید می‌کردند با پیشرفت علم و ساخت مواد شیمایی داروسازی دیگر بر منابع محدود طبیعی استوار نماند. اگرچه امروزه داروهای شیمایی بیشتر بازارهای جهانی را در اختیار دارند؛ اما داروهای طبیعی نیز همچنان رونق خود را به‌ویژه در جوامع شرقی مانند ایران دارند. دانش تولید آنها به‌روز و آکادمیک شده است و به‌صورت یک تخصص از رشته‌های دانشگاهی داروسازی درآمده است و صنعت آن نیز به‌عنوان یک بخش مهم از صنایع مهم داروسازی در جهان است. یکی از پیشگامان این شاخه از داروسازی محمدحسین صالحی سورمقی استاد تمام دانشکدۀ داروسازی دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی است.

* خود را برای مخاطبان معرفی کنید؟

من در 1334 در سورمق فارس به دنیا آمدم و پس از طی دورۀ دبستان به آباده رفتم، در همان‌جا دیپلم خود را در رشتۀ طبیعی اخذ کردم و در سن 16 سالگی دانشجوی دانشکدۀ داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران شدم. مدت تحصیلم پنج سال و نیم طول کشید و بلافاصله بعد از فارغ‌التحصیلی به سربازی رفتم، دکتری داروسازی را از دانشگاه تهران گرفتم، بلافاصله به سربازی رفتم. سربازی ما در آن زمان یک‌ساله بود، یک سال سربازی را گذراندم و بلافاصله به استخدام دانشکدۀ داروسازی تهران درآمدم.

پنج سال در دانشکدۀ داروسازی دانشگاه تهران مربی بودم، در آن زمان در ایران پس از دوۀ داروسازی تخصص وجود نداشت، برای تخصص به دانشگاه برادفورد انگلستان رفتم که دورۀ PHD در آنجا به‌طور متوسط بین چهار تا پنج سال طول می‌کشد. با توجه به کارهایی که در ایران انجام داده بودم، جلو افتادم. من در ایران بر روی گیاهان دارویی ایران اقدامات پژوهشی انجام دادم و توانستم با توجه به این اقدامات و مقالات چاپ‌شده در سه و نیم سال PHD را تمام کنم و بلافاصله در بهمن 1368 به ایران برگشتم.

پس از مرحلۀ مربی در دانشگاه مرحلۀ استادیاری است که پیش از عزیمت به انگلستان و اخذ تخصص با توجه به فعالیت‌های پژوهشی استادیار دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران شدم. پس از اخذ PHD در انگلستان و بازگشت به ایران به مرتبۀ دانشیاری و هشت سال پس از آن استاد تمام این دانشگاه شدم.

*چه زمانی به دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی آمدید؟

از زمان استخدام در دانشکدۀ داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران تا 1396 یعنی بین 39 تا 40 سال به‌عنوان عضو هیئت‌علمی در این دانشکده به تدریس و تحقیق مشغول بودم. در 1367 هم که اولین دورۀ دانشجویان دانشگاه آزاد مشغول به تحصیل شدند، همکاری خود را هم‌زمان با دانشگاه علوم پزشکی تهران در دانشکدۀ داروسازی دانشگاه علوم پزشکی آزاد که در آن زمان که استاد استخدامی نداشت، آغاز کردیم. پس از حدود شش، هفت سال اولین نفرات داروسازی دانشگاه علوم پزشکی آزاد فارغ‌التحصیل شدند.
{$sepehr_key_1503}

از همان 1367 که همکاری خود را با دانشگاه آزاد آغاز کردیم، به‌صورت فشرده، حتی روزهای تعطیل و گاهی هم از صبح تا شب مجبور بودیم در کلاس‌ها حاضر شویم به این دلیل که کادر مجزای استخدامی وجود نداشت و بیشتر اساتید در دانشگاه تهران هم تدریس می‌کردند. پس از مدتی معاونت آموزشی این دانشکده را در زمان ریاست مرحوم دکتر شایور بر عهده بنده گذاشتند و پس‌ازآن همکاران دیگر این مسئولیت را پذیرفتند. از 1396 هم که از دانشگاه علوم پزشکی تهران بازنشسته شدم وقت بیشتری را در این دانشکده به تدریس و تحقیق اختصاص داده‌ام.

*بیشتر پژوهش‌های شما در چه حوزه‌ای متمرکز بوده است؟

پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های زیادی را با کمک اساتید و دانشجویان در حوزۀ داروهای گیاهی انجام داده‌ایم. بیش از 80 مقاله را در مجلات معتبر بین‌المللی چاپ کردیم و توانستیم 9 داروی گیاهی را به تولید صنعتی برسانیم. همچنین سه کتاب در ارتباط با گیاهان دارویی و گیاه‌درمانی تألیف کرده‌ام که حاصل 40 سال تجربه و تحقیقاتی است که بر روی گیاهان ایران انجام شده است.

در این چند سال همچنین عهده‌دار حدود 36 طرح کوچک، بزرگ پژوهشی بوده‌ام که بزرگ‌ترین آن مطالعه بر روی گیاهان دریایی خلیج‌فارس بود. در این رابطه دو فیلم تلویزیونی نیز تهیه شده که یکی از آنها در دو جشنواره مقام اول را کسب کرد.

*شاید کمتر کسی در مورد گیاهان دارویی دریایی بداند؛ کمی در این رابطه توضیح می‌دهید؟

ما علاوه بر گیاهان دارویی که بر روی زمین رشد می‌کنند، گیاهانی داریم که در دریا حیات دارند و در ایران چون دریا وجود دارد، از نعمت وجود گیاهان دارویی دریایی و جلبک‌ها هم بهره می‌گیریم. جلبک‌ها به جز جنبه‌های تغذیه‌ای و مسائل دیگر صنعتی، ابعاد دارویی قوی دارند.

در جهان برای گیاهان دارویی دریایی امیدهای بسیاری وجود دارد، به همین دلیل این حوزۀ مطالعاتی یک حوزۀ بسیار مهم تلقی می‌شود. پیش از این انگلیسی‌ها بر روی گیاهان خلیج‌فارس مطالعاتی را انجام داده بودند اما اطلاعاتی از آن منتشر نکرده بودند و مشخص نبود که چه جلبک‌هایی داریم؟ چه ارزش‌هایی داشته و چه دسته و کجای خلیج‌فارس قرار دارند.

ما مطالعۀ خود را با همکاری شرکت نفت، صداوسیما، دانشگاه علوم پزشکی تهران، استانداری هرمزگان و ... آغاز کردیم. هر فرد و هر ارگانی امکاناتی را که داشت به میان آورد. توانستیم بیشترین نمونه جلبک‌های خلیج‌فارس را که اطلاعات زیادی از آنها نداشتیم جمع‌آوری به دانشگاه بیاوریم و تک‌تک بر روی آنها کار کنیم. این اولین تحقیقی بود که توسط ایرانی‌ها در خلیج‌فارس انجام و مقالاتی تحت نام گیاهان خلیج‌فارس به چاپ رسید.

جمع‌آوری بیش از 50 جلبک دریایی

*در این تحقیق چند گونه گیاهی مورد مطالعه قرار گرفت؟

تعداد گونه‌ها بسیار زیاد بود. کار برداشت از دریا بسیار مشکل بوده و قابل قیاس با زمین نیست، به همین دلیل نیروی دریایی ارتش سه نفر از بهترین غواص‌های خود را که مربی غواصی این نیرو هستند، با تمام امکانات و تجهیزات غواصی در اختیار ما گذاشت تا بتوانیم نمونه‌ها را استخراج کنیم و به بیرون از سطح دریا بیاوریم. گاهی فرایند بالا آوردن هر نمونه چندین روز طول می‌کشید یا گاهی هم نمونه‌های استخراج شده مناسب نبودند و می‌بایست دوباره غواصی کنند تا نمونه مناسب استخراج شود. غواص‌ها نمی‌توانستند پشت سر هم به زیر آب بروند. مشکلات زیادی وجود داشت؛ اما توانستیم طی سه سال بین 30 تا 35 نوع جلبک دریایی را جمع‌آوری کنیم.

در ایران تنها یک متخصص جلبک آب شیرین داشتیم و کسی هم نبود که در جلبک‌های آب شور تخصصی داشته باشد. به همین دلیل از ژاپنی‌ها خواستیم با ما همکاری کنند. به همراه مرحوم دکتر امین به ژاپن رفتیم، با آنها قرار همکاری گذاشتیم. در نتیجۀ این همکاری‌ها 20 گونه جلبک تشخیص داده شد و مقالۀ مشترکی نیز با ژاپنی‌ها به چاپ رساندیم.

اما توانستیم طی سه سال بین 30 تا 35 نوع جلبک دریایی را جمع‌آوری کنیم.

*این مطالعه تا چه زمانی ادامه پیدا کرد؟

متأسفانه به دلیل جنگ عراق با ایران در خلیج‌فارس امکان ادامۀ کار نبود، به دلیل جنگ موسوم به نفت‌کش‌ها خلیج‌فارس ناامن شد، ازآنجایی‌که بیشتر با یدک‌کش و کشتی به جزایر می‌رفتیم، امکان عبور و مرور تقریباً غیرممکن شد. پرواز بر خلیج‌فارس تقریباً متوقف شده بود، اکثر هواپیماها تا بندر لنگه می‌رفتند و پس‌ازآن می‌بایست با یدک‌کش به سوی جزایر می‌رفتیم که این موضوع نیز همانگونه که گفتم به مشکل برخورد. بااین‌حال طرح تا جای خیلی خوبی پیش‌رفته بود و می‌دانستیم چه جلبک‌هایی داریم.

*بودجۀ این مطالعات از چه طریقی تأمین می‌شد و همکاری نهادها با شما چگونه بود؟

عمدۀ این کارها به‌صورت پایان‌نامه یا پروژه‌های مطالعاتی بود که دانشگاه بودجۀ آزمایشگاهی آن را تأمین می‌کرد. گاهی وقت‌ها نهادهای دیگر کمک می‌کردند؛ مثلاً شرکت بالگرد و نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران وسایل غواصی را در اختیار ما می‌گذاشت. بسیاری از دانشجویان تحقیقاتی را انجام دادند یا اینکه مطالعات ما را ادامه دادند و توانستیم در این حوزه به پیشرفت‌های خوبی برسیم.

*داروهای گیاهی در ایران چه جایگاهی داشته‌اند؟

بگذارید از تاریخ طب در ایران شروع کنم؛ اینکه گاهی وقت‌ها در مورد پزشکی ایران و تاریخ آن زیاد سخن می‌رانیم تبلیغ نیست؛ چرا که وقتی تاریخ طب را مورد مطالعه قرار می‌دهیم، مشاهده می‌کنیم که خارجی‌ها تعریف‌های بیشتری از ما کرده‌اند و اهمیت بیشتری برای این تاریخ قائل شده‌اند. تاریخ طب را ما ننوشتیم که بگوییم بر روی ایرانی‌ها تعصب داریم و می‌خواهیم آنها بزرگ جلوه بدهیم. در تاریخ طب صحیح، داستان‌ها و مواردی که حقیقت نداشته است، خارج کرده و تقریباً تاریخ طب خالص و موثقی را تدوین کرده که در آن پیدایش طب و نقش کشورهای کنونی در آن را به‌تفصیل مورد بحث قرار داده‌اند.

البته باید این نکته را نیز ذکر کنم آنچه که ما امروز به نام مواد شیمایی مصنوعی یا مواد سنتتیک می‌شناسیم، عمری کمتر از 160 سال دارد. درواقع اولین مادۀ شیمایی مصنوعی اوره بود که توسط وهلر آلمانی در 1853 ساخته شد. پس از آن بود که مواد مختلفی شیمیایی دیگر از جمله داروها تولید شدند.

قبل از این اقدام وهلر هرچه مادۀ شیمایی که وجود داشت طبیعی بود؛ بنابراین بشر هرچه به نام دارو دارد از سه منبع معدنی، گیاهی و حیوانی به دست آورده است. حدود 93 داروها تا قبل از ساخت مواد شیمایی منشأ گیاهی داشته و 7 درصد مابقی نیز حیوانی و معدنی بودند؛ بنابراین هر وقت صحبت از داروی طبیعی می‌شود، به دلیل اینکه عمدۀ آنها منشأ گیاهی داشته‌اند، معطوف به گیاه بود، درحالی‌که باید داروی طبیعی بگوییم.

اگر تاریخ طب را در نظر بگیریم، به دانشمندان بسیار بزرگی مانند بقراط، رازی، ابن‌سینا، ابوالقاسم زهراوی و ... می‌رسیم. در جمع دانشمندان بزرگ دنیا که بنیان‌گذار علم پزشکی دنیا هستند، دو نفر ایرانی یعنی زکریای رازی و ابن‌سینا حضور دارند، در جهان مقام رازی و ابن‌سینا را بالاتر از بقیه می‌دانند؛ چرا که نوع پزشکی آنها، نظر و کارهایشان با دیگر پزشکان متفاوت و ارجح بر آنها بوده به همین دلیل طب ایران را چند پله بالاتر از طب‌های دیگر می‌دانند.

وجود 10 هزار گیاه دارویی در ایران

*طبی که در ایران بوده چه تفاوتی با طب‌های سایر جهان داشته است؟

طب ایران ابتدا سبک زندگی، غذا و شرایط جغرافیایی و آب‌وهوایی را اصلاح می‌کند؛ پس از آن به سراغ دارو می‌رود. این یکی از ویژگی‌های پزشکی خوب در جهان است؛ که اگر با تغییر غذا، شرایط زندگی، آب‌وهوا و غیره وضعیت بیماری بهتر می‌شد، دیگر نیازی به دارو نبود، اگر با انجام این اقدامات بیمار بهتر نمی‌شد پزشک به سراغ دارو می‌رفت. این ویژگی بیشتر در طب ایرانی وجود داشت.

از سوی دیگر در قدیم افراد یا حکیم بودند و پزشک یا داروساز بودند و عطار، ابن‌سینا و رازی علاوه بر پزشک بودن، داروساز نیز بودند. این نسبت به سایر پزشکان کشورهای دیگر حُسن محسوب می‌شد.

از سوی دیگر جغرافیای ایران موجب شده است که تعداد بسیار زیادی گیاه از جمله گیاهان دارویی داشته باشیم. به

گفته دانشمندان حدود 10 هزار گیاه در ایران داریم. کل قارۀ اروپا که به آن قارۀ سبز می‌گوییم و باران بیشتری از ما دارد، حدود دو هزار و 700 نوع گیاه دارد

دلیل اینکه تعداد گیاهان ایران بیشتر از اروپا است، تنوع آب‌وهوایی در جغرافیای آن است. به گفتۀ دانشمندان پنج نوع آب‌وهوای اصلی و تعدادی آب‌وهوای فرعی در جهان وجود دارد. ایران هر پنج نوع آب‌وهوا را به‌طور یکجا دارد و محل تلاقی این آب‌وهواست. در یک روز زمستانی منهای 20 درجه در اردبیل و در همان زمان 25 درجه در چابهار داریم. این تفاوت بسیار است، درحالی‌که تفاوت گرم‌ترین و سردترین نقطه در اروپا نهایتاً 7 تا 8 درجه است. به‌علاوه ارتفاع، زمین‌ها و دیگر شرایط باعث شده تنوع گیاهی ما بسیار زیاد باشد. به دلیل این تنوع آب‌وهوایی گیاهان دارویی بسیار زیادی هم داشته و داریم و همین موضوع موجب شده تا در حوزۀ دانش داروهای گیاهی نیز قوی باشیم.

 آب‌وهوا چیزی نیست که برویم از جایی بخریم و بیاوریم یا اینکه کشوری نداریم که آب‌وهوا درست اگرچه می‌توان گلخانه‌ای ایجاد کرده و گیاه را بتوان در آن پرورش داد اما هیچ وقت نمی‌توانیم آب‌وهوای یک کشور را عوض کنیم؛ بنابراین شرایط را در ایران داریم، علاوه بر داشتن حدود ده هزار گیاه، قادریم هر گیاه صنعتی یا داروئی مهم را هم بیاوریم و در یکی از نقاط کاشت کنیم، مثلاً اوکالیپتوس برای ایران نیست اما در سراسر ایران کاشتیم، یا خربزه درختی برای ما نیست اما در سیستان و بلوچستان کاشته‌ایم، موز برای ما نیست اما در ایران کاشته‌ایم.

حجم اندک بازار جهانی دارو

*با این همه تنوع گیاهی جایگاه ایران در صنعت داروهای گیاهی و بازارهای جهانی کجاست؟

با این منبع عظیم کار زیادی نکرده‌ایم، اینکه یک منبع عظیم داشته باشیم زمانی اهمیت دارد که بتوانیم از آن استفاده کنیم. اگر قرار است از این منبع عظیم خدادادی استفاده نکنیم، با نداشتن آن فرقی نمی‌کند. در صنعت داروسازی ما یک نفر خارجی وجود ندارد؛ از اول و حتی زمان جنگ هم به داروساز خارجی نیاز نداشتیم؛ تمام صنعت داروسازی را ایرانی‌ها و همین دانشجویان می‌چرخاندند.

نیروهای بااستعدادی داریم، وقتی جوانان ما برای تخصص به خارج از کشور می‌روند، در این کشورها بهترین هستند، نیروی علمی را داریم، بهترینش را هم داریم، باید همت کنیم و وقت بگذاریم، بودجه بگذاریم زحمت بکشیم و از این منابع استفاده کنیم. در غیر این صورت مانند این است زمین و چاه پرآبی دارید؛ اما رهایش کنید.

طبق آمار وزارت بهداشت از میان 5 هزار قلم داروی مجاز، تعداد 200 داروی گیاهی داریم که در داروخانه‌ها وجود دارد؛ اما در فارماکوپه ممکن است تا 500 دارو وجود داشته باشد؛ اگر قرار باشد 150 دارو تولید شود آن 150 دارو حساب است نه آن چیزی که مجوز داده‌اند. ممکن است مثلاً به دو هزار دارو مجوز بدهند، آن چیزی که الآن توسط صنعت ساخته می‌شود و در داروخانه و در دسترس است، کمتر از 200 قلم است و از نظر درصدی حدود دو درصد جمع داروهای تولید کشور است.

*دلیل این حجم اندک از تولید داروهای گیاهی چیست؟

ساخت دارو و تولید در زمینۀ گیاهی بسیار سخت است؛ اول باید گیاه را کاشت، زحمتش بیشتر از این است که ماده‌ای را وارد و به دارو تبدیل کنیم، این بزرگ‌ترین مسئله است که سرمایه‌گذاران به دنبال یک کار پایه‌ای و سخت‌تر نمی‌روند، بلکه به دنبال ساده‌ترین راه که بیشترین سود را داشته باشند، می‌روند. صنعت ما هم بسیار قوی و پیشرفته است؛ منتهی واردات دارو و فروش آن مثل بسیاری از لوازم خانگی و موارد دیگر صرفۀ بیشتری از تولید دارو دارد.

*سخن آخر؟

ما یک کشور هشتاد و چندمیلیونی هستیم، فرصت بی‌نظیری است اگر بتوانیم از منابع ایران، دارو را هم برای خود و هم به‌عنوان منبع ارزآوری به خارج صادر کنیم و امیدوارم هرچه زودتر این کار را انجام دهیم.