تجاری‌سازی علم؛ بازخوانی انتقادی و ترسیم مسیری برای تحقیقات آینده
به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، مباحثه تجاری‌سازی تحقیقات علمی در سال‌های اخیر به شکل روزافزونی محافل علمی، سیاسی و اقتصادی کشور را متوجه خود کرده است. این مباحثه و مفاهیم وابسته به آن در برنامه‌های متأخر توسعه و اسناد بالادستی دیگر نظیر نقشه جامع علمی کشور به طور جدی مطرح شده است.
تحقق عینی این گفتمان را هم می‌توان در شکل‌گیری نهادهایی همچون معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، دفاتر ارتباط با صنعت دانشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان، پارک‌های علم و فناوری و نهادهای مشابه مشاهده کرد. با وجود این، گفتمان تجاری‌سازی تحقیقات علمی همچون بسیاری دیگر از گفتمان‌های سیاستی شایع در ایران در گذشته و امروز بدون توجه کافی به ریشه‌های تاریخی شکل‌گیری آن در کشورهای توسعه‌یافته و همینطور بدون بررسی کافی مبانی نظری مرتبط آن در محافل علمی و سیاست‌گذاری ما رواج یافته است.
مرور ادبیات جهانی نشان می‌دهد واگذاری کامل علم به بخش خصوصی مورد قبول همه نویسندگان این حوزه نیست. عده‌ای در دفاع از خصوصی‌سازی تحقیقات علمی نشان می‌دهند که این امر منافع اجتماعی را افزایش می‌دهد و مسائل مربوط به تخصیص بودجه علم و فناوری را بهتر حل می‌کند؛ اما برخی از نویسندگان چنین رویکردی در مدیریت علم را مانع پیشرفت می‌دانند. مخلافان نگران از بین رفتن ماهیت علم و ارزش‌ها‌ی میان دانشمندان‌اند.
{$sepehr_key_1014}
آرش موسوی (استادیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور) و محمد امین برادران نیکو (پژوهشگر مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور) در مقاله‌ای با عنوان «مباحثه تجاری‌سازی تحقیقات علمی: بازخوانی انتقادی و ترسیم مسیری برای تحقیقات آینده» به مهم‌ترین شکاف‌های نظری در مباحثه تجاری‌سازی تحقیقات علمی در داخل و خارج کشور می‌پردازند، همچنین برخی از مهم‌ترین ایده‌های تحقیقاتی برای ترسیم مسیر آینده این موضوع را واکاوی خواهند کرد.
* اهمیت چهارچوب‌های نظری
این پژوهش بیان می‌کند ویژگی بارز ادبیات جهانی استفاده از چارچوب‌های نظری جامعه‌شناسی علم و اقتصاد علم است. در ادبیات داخلی نیز موافقان و مخالفان در رابطه با تجاری‌سازی تحقیقات علمی مقالاتی نوشته‌اند و بیشتر این نویسندگان متخصصان در زمینه مدیریت‌اند. عده‌ای از آنها اهمیت و ضرورت خصوصی‌سازی علم را به‌عنوان پیش‌فرض گرفته‌اند و در نوشته‌ها و پژوهشهای خود به دنبال یافتن مدل‌های مناسب اجرایی آن هستند.
به زعم این پژوهش عده‌ای دیگر از متخصصان مدیریت با این رویکرد مخالفت کرده‌اند و تأثیرات منفی تجاری‌سازی را در چند نمونه مراکز دانشگاهی و پژوهشی نشان داده‌اند. عده‌ای از موافقان نیز در راستای یافتن موانع تجاری‌سازی در شرایط بومی مقاله‌هایی نوشته‌اند. ایشان نیز بیشتر به مطالعه موردی پرداخته و با نشان دادن موانع تلاش می‌کنند مدل مناسبی برای ایران ارائه دهند. علاوه بر متخصصان مدیریت، عده کمی از جامعه‌شناسان نیز به این مباحثه ورود کرده‌اند. آنها با ارائه سخنرانی‌هایی مخالفت خود را با واگذاری پژوهشهای علمی به بخش خصوصی اعلام کرده‌اند.
* اثرات منفی تجاری‌سازی برای علوم انسانی و دانشگاه
این پژوهش توضیح می‌دهد که جامعه‌شناسان، تجاری‌سازی را با اثرات منفی برای علوم انسانی و دانشگاه در نظر می‌گیرند. تجاری‌سازی سبب می‌شود منطق مهندسی به همه علوم تحمیل شود. در نتیجه علوم انسانی، به عنوان مثال جامعه‌شناسی، بی‌ارزش می‌شوند و از رسالت اصلی خود که هدایت جامعه است باز می‌مانند. همچنین تجاری‌سازی هویت فرهنگی- اجتماعی دانشگاه را ضعیف می‌کند.
این پژوهش ادامه می‌دهد که دانشگاه بیشتر به درآمدزایی و تأمین هزینه‌ها متمرکز می‌شود و از تأثیرگذاری فرهنگی و سیاسی غافل می‌ماند. مقایسه ادبیات داخلی و خارجی نشان می‌دهد پژوهشگران داخلی به دنبال ارائه چهارچوب نظری مناسبی برای نظام‌مندکردن موضوع تجاری‌سازی، روشن کردن مفاهیم آن و داوری درباره آن نبوده‌اند.
در حالی که در ادبیات خارجی دلایل علیه تجاری‌سازی مبتنی بر نظریه‌های مبنایی مانند اقتصاد علم و جامعه شناسی علم است. در مقاله ادبیات داخلی و خارجی، به همراه ایده‌های اصلی آنها معرفی می‌شود. هر چند به تمام ادبیات اشاره نمی‌شود ولی تلاش بر این است تا اکثر مناطق در جغرافیای بحث ترسیم شود. مرور ادبیات به نحو تحلیلی و انتقادی است. با آشکارشدن موضوع‌های اصلی در ادبیات خارجی و داخلی و مقایسه آنها، کمبودهای نظری موجود در ادبیات داخلی روشن می‌شود.
* تحلیل مباحث ادبیات خارجی
در این پژوهش مرور بر ادبیات خارجی نشان داد از سوی موافقان و مخالفان تجاری‌سازی علم دلایلی ارائه شده است. مخالفان به از بین رفتن ماهیت اشتراکی علم، بی‌غرضی و جهان‌روایی آن اعتراض می‌کنند. از نظر ایشان، دانشگاه بر اثر تجاری شدن به بنگاه تبدیل می‌شود.
{$sepehr_key_1015}
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد مسئولیت آموزش وظیفه اول دانشگاه نخواهد بود و هدف اصلی در دانشگاه پژوهشهای کاربردی خواهد شد که محصولات لازم برای صنعت را تولید کنند. از نظر موافقان اقتصاد معیار نهایی برای موفقیت علم است. ادبیات خارجی درباره تجاری‌سازی تحقیقات علمی را می‌توان در ۳ گروه اصلی تقسیم کرد:
- گروه اول؛ نشان می‌دهند تجاری‌سازی برای توسعه رفاه عمومی لازم است و حتی در پیشرفت علم و نوآوری نیز تجاری‌سازی گام مؤثری است.
- گروه دوم؛ نگران از بین رفتن نرم‌های مرتونی در میان دانشمندان‌اند. ایشان نمونه‌هایی را مثال می‌زنند که تجار ی‌ساز ی در آنها دچار مشکل می‌شود.
- گروه سوم؛ به مبانی نظری تجاری‌سازی تحقیقات علمی توجه می‌کنند و بیشتر به دنبال تحلیل‌های انتقادی و اتخاذ رویکردهای میانه‌اند.
* تحلیل مباحث ادبیات داخلی
این پژوهش مطرح می‌کند که مباحثه تجاری‌سازی تحقیقات علمی، در ادبیات داخلی، برخی مسائل را برجسته کرده و برخی مسائل را از قلم انداخته است. پنج موضوع اصلی در مباحثه تجاری‌سازی تحقیقات علمی عبارت‌اند از:
- تعریف مفاهیم مربوط به تجاری‌سازی
- مدل‌های مناسب مدیریتی برای تجاری‌سازی علم در ایران
- عوامل موفقیت تجاری‌سازی علم در دانشگاه‌های جهان و ایران
- موانع تجاری‌سازی علم در ایران
- اهمیت تجاری‌سازی علم و پیامدهای مثبت و منفی آن
در تحلیل آخر نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مقایسه ادبیات خارجی و داخلی نشان داد مهم‌ترین کمبود نظری در ادبیات داخلی نبود چهارچوب نظری مناسب برای ضرورت یا امکان تجاری‌سازی تحقیقات علمی در داخل کشور است. در حالی که در ادبیات خارجی مقاله‌هایی مبتنی بر نظریه‌های اقتصاد علم و جامعه‌شناسی علم، حتی اخلاق و معرفت‌شناسی، دیده می‌شود. نویسندگان مقاله‌های فارسی، از آنجا که بیشتر مدیریتی‌اند، بیشتر دغدغه‌های اجرایی داشته‌اند و به موانع تجاری‌سازی و مدل‌های مناسب آن پرداخته‌اند.
انتهای پیام/