حقایقی در مورد مغز که نمی‌دانید!

خبرگزاری علم و فناوری آنا، نوید فرخی؛ امروز روز جهانی مغز است، روزی که به افزایش آگاهی در مورد سلامت مغز و اهمیت درک این اندام حیاتی اختصاص دارد. مغز انسان مرکز کنترل بدن ماست و مانند یک ابررایانه است که کمک می‌کند فکر، احساس و حرکت کنیم و تجربیات‌مان را به خاطر بسپاریم. مغز از میلیاردها سلول عصبی به نام نورون‌ تشکیل شده است که از طریق سیگنال‌های الکتریکی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند.

در حالی که بسیاری از مردم با حقایق رایج در مورد مغز آشنا هستند، جنبه‌هایی در مورد مغز انسان وجود دارد که کمتر شناخته شده است و نشان می‌دهد مغز ما واقعاً چقدر جذاب و پیچیده است.  

{$sepehr_key_664}

مصرف انرژی مغز

مغز انسان یک عضو بسیار فعال است و رشته‌های عصبی آن، شامل میلیاردها سلول عصبی است که با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. علاوه بر این مغز نقشی بسیار حیاتی در کنترل حرکات، درک حسی، زبان، حافظه و تفکر دارد.

به همین علت مغز به رغم اینکه تنها 2 درصد از وزن بدن را تشکیل می‌دهد، حدود 20 درصد از کل انرژی بدن را مصرف می‌کند! این مصرف بالای انرژی برای تأمین انرژی فرآیندها و عملکردهای بی شماری که مغز بر آنها نظارت دارد (از غرایز اولیه برای بقا گرفته تا وظایف پیچیده شناختی) ضروری است.

انعطاف پذیری عصبی

مغز توانایی باورنکردنی برای تغییر و سازگاری دارد. این خصوصیت با عنوان انعطاف‌پذیری عصبی (نوروپلاستیسیته) شناخته می‌شود. نوروپلاستیسیته باعث می‌شود مغز با ایجاد ارتباطات عصبی جدید در طول زندگی خود را سازماندهی مجدد کند. یادگیری مهارت‌های جدید، بهبودی از آسیب‌ها و سازگاری با موقعیت‌های جدید، همگی زیرمجموعه سیم‌کشی مجدد مغز می‌شود.

ظرفیت ذخیره سازی

ظرفیت ذخیره سازی مغز به طرز قابل توجهی بالاست. برخلاف کامپیوتر یا تلفن که ممکن است فضای ذخیره‌سازی شان تمام شود، مغز انسان می‌تواند اطلاعات بسیاری را در طول زندگی فرد ذخیره کند. دانشمندان تخمین می‌زنند که مغز می‌تواند حدود 2.5 پتابایت داده را در خود نگه دارد که معادل 2,500,000,000,000,000  بایت یا حدود سه میلیون ساعت نمایش تلویزیونی است!

سلول‌های مغز: فراتر از نورون

در حالی که نورون‌ها مشهورترین سلول‌های مغزی هستند، اما تنها نوع سلول‌ داخل مغز نیستند. مغز همچنین حاوی سلول‌های گلیال (glial cells) است که تعداد آنها دَه برابر نورون‌هاست. سلول‌های گلیال از نورون‌ها محافظت می‌کنند، مواد مغذی‌شان را فراهم می‌کنند و به حفظ هم‌ایستایی در مغز (هومئوستازی) کمک می‌کنند. انواع مختلفی از سلول گلیال از جمله آستروسیت (astrocytes)، الیگودندروسیت (oligodendrocytes) و میکروگلیا (microglia) وجود دارد.

سد خونی مغزی

مغز خصوصیت منحصر به فردی به نام سد خونی (blood-brain barrier) دارد که از آن محافظت می‌کند. این سد متشکل از مجموعه متراکی از سلول‌هاست که نقش حراست مغز را ایفا می‌کند. این سد خونی اجازه می‌دهد تا مواد مغذی ضروری از آن عبور کنند و در عین حال جلوی سموم و پاتوژن‌ها را می‌گیرد و در نتیجه محیط حساس مغز را ایمن نگه می‌دارد.

ارتباط روده و مغز!

مغز و روده از طریق یک شبکه ارتباطی معروف به محور روده-مغز (gut-brain axis) به هم متصل هستند. این ارتباط به این معنی است که وضعیت دستگاه گوارش می‌تواند به طور قابل توجهی بر مغز تأثیر بگذارد و بالعکس. به عنوان مثال، سلامت روده می‌تواند بر خلق‌وخو و رفتار تأثیر بگذارد و استرس یا اضطراب می‌تواند بر هضم غذا و... تأثیر بگذارد.

هم‌حسی، سیم کشی متقابل حواس

برخی از افراد شرایطی به نام هم‌حسی (Synesthesia) را تجربه می‌کنند که در آن تحریک یک مسیر حسی منجر به تداعی تجربیات خودکار و غیرارادی در مسیر حسی دیگری می‌شود. این پدیده به عنوان مثال باعث می‌شود افراد برای مثال هنگام شنیدن موسیقی رنگ‌ها را ببینند یا هنگام خواندن کلمات طعم چیزی را بچشند! این سیم‌کشی مغز منحصربه‌فرد، نشان می‌دهد که مغز می‌تواند اطلاعات حسی را به طرق مختلفی پردازش کند.

اثر موتزارت

«اثر موتزارت» (Mozart effect) نظریه‌ای است که می‌گوید گوش دادن به موسیقی موتزارت می‌تواند به طور موقت عملکرد مغز را بهبود بخشد. در این نظریه ادعا می‌شود که گوش دادن به موسیقی‌های او عملکرد آگاهی پیرامونی–هنگامی (spatial-temporal reasoning) مغز را افزایش می‌دهد و قدرت یادگیری و حافظه را تقویت می‌کند. با این حال اثرات بلندمدت و تکرارپذیری آن هنوز بین محققان مورد بحث است.

حساسیت مغز به کم‌آبی

حتی کم‌آبی خفیف می‌تواند بر عملکرد مغز تأثیر منفی بگذارد. مطالعات نشان داده‌اند که کاهش 2 درصدی سطح هیدراتاسیون می‌تواند منجر به کاهش عملکرد شناختی از جمله اختلال در حافظه، عدم تمرکز و کاهش سرعت پردازش اطلاعات در انسان ‌شود. این امر بر اهمیت نوشیدن آب کافی برای سلامت مغز تأکید دارد.

مغز و احساسات

مغز مرکز کنترل احساسات ماست. نواحی مختلف مغز مسئول واکنش‌های احساسی مختلف هستند. به عنوان مثال، آمیگدال (amygdala) نقش کلیدی در پردازش احساس ترس و لذت دارد، در حالی که قشر جلوی مغز در تنظیم احساسات و تصمیم گیری بر اساس ورودی احساسی نقش دارد.

مغز و خواب

خوابیدن کمک می‌کند استراحت کنیم و دوباره به اصطلاح شارژ شویم. زمانی که می‌خوابیم، بدن ما از جنبه‌های مختلفی ترمیم می‌شود. در این حین مغز اطلاعات روزانه را پردازش می‌کند. خواب کافی برای سلامت و تندرستی کلی‌مان اهمیت دارد و به بزرگسالان توصیه می‌شود که هر شب 7 تا 9 ساعت خواب با کیفیت داشته باشند.

خواب برای سلامت مغز نیز بسیار مهم است. در طول فرایند خواب، مغز چندین عملکرد مهم مانند تثبیت خاطرات، پاکسازی سموم و ترمیم سلول‌ها را انجام می‌دهد. کمبود خواب می‌تواند فرایندهای شناختی را مختل کند، بر خلق‌وخوی تأثیر سؤ بگذارد و حتی خطر ابتلاء به اختلالات عصبی مانند بیماری آلزایمر را افزایش دهد.

{$sepehr_key_665}

سندرم اندام خیالی

سندرم اندام خیالی (Phantom limb) زمانی اتفاق می‌افتد که افرادی که عضوی را از دست داده‌اند همچنان از نظر ذهنی گمان می‌کنند آن اندام وجود دارد و احساساتی را از جمله درد در آن عضو ازدست‌رفته‌ تجربه می‌کنند. اعتقاد بر این است که این پدیده به دلیل بازنمایی مغز از بدن و سازماندهی مجدد مدارهای عصبی ناشی می‌شود. این اتفاق معمولاً در بازه‌های کوتاهی رخ می‌دهد اما در مواردی دیده شده که افراد برای مدت طولانی گرفتار آن بوده‌اند.

اثر استروپ

اثر استروپ (Stroop effect) نوعی تداخل شناختی است و وقتی اتفاق می‌افتد که مغز در واکنش به اطلاعات متناقض کُند عمل می‌کند. به عنوان مثال، اگر کلمه «قرمز» را با رنگ آبی بنویسیم فرد بعد از مشاهده این عبارت برای لحظه‌ای دچار تردید می‌شود. این در حالی است که اگر با رنگ قرمز نوشته شده باشد سریع‌تر پرداز ش می‌شود. این اثر حکایت از چالش‌های پردازش مغز در مواجهه با محرک‌های متضاد دارد.

اثر دارونما

اثر دارونما یک پدیده جذاب است که در آن بیماران پس از دریافت درمانی که هیچ اثر درمانی ندارد، علائمی را احساس می‌کنند که حکایت از بهبود واقعی دارد! اعتقاد بر این است که وقتی مردم به یک درمان به شدت اعتقاد داشته باشند، آنگاه مغز می‌تواند مواد شیمیایی را آزاد کند که به کاهش علائم در آنها کمک کند. این امر نشان می‌دهد که حالات ذهن چقدر می‌تواند بر سلامت مؤثر باشد.

مغز و زبان

مغز دارای مناطق مشخص برای پردازش زبان است. نیمکره چپ معمولاً در افراد راست‌دست برای مسائل مرتبط با زبان غالب است. ناحیه بروکا (Broca)، واقع در لوب پیشانی، مسئول تولید گفتار است، در حالی که ناحیه ورنیکه(Wernicke)، واقع در لوب گیجگاهی، در درک زبان گفتاری و نوشتاری نقش دارد.

رشد و تکامل مغز

مغز انسان در دوران کودکی و نوجوانی رشد و تکامل قابل توجهی را تجربه می‌کند. در این دوره‌ها، مغز بر اساس تجربیات و یادگیری، ارتباطات عصبی را شکل می‌دهد. این فرآیند برای رشد شناختی، هوش هیجانی و مهارت‌های اجتماعی بسیار مهم است.

تأثیر ورزش بر مغز

شاید با خود فکر کنید که ورزش صرفاً یک عمل فیزیکی است اما تحقیقات نشان می‌دهد ورزش فواید زیادی برای سلامت مغز دارد. ورزش منظم می‌تواند حافظه را بهبود بخشد، خلق‌وخوی آدمی را بهتر کند و خطر ابتلاء به بیماری‌های عصبی را کاهش دهد. ورزش جریان خون به مغز را افزایش می‌دهد، رشد نورون‌های جدید را تقویت می‌کند و باعث می‌شود مغز نوعی مواد شیمیایی ترشح کند که بهبود کارکردش می‌انجامد.

اثرات مدیتیشن بر مغز

مدیتیشن می‌تواند آثار عمیقی بر مغز داشته باشد. مطالعات نشان داده‌اند که تمرین منظم مدیتیشن منجر به تغییرات ساختاری در مغز، مانند افزایش ماده خاکستری در مناطق مرتبط با یادگیری، حافظه و هوش هیجانی می‌شود. مدیتیشن نه تنها کارکرد مغز را تقویت می‌کند، بلکه یک کاهش‌دهنده طبیعی استرس است. این تمرین به آرامش ذهن و بدن کمک می‌کند و سطح هورمون‌های استرس را کمتر می‌کند. در نتیجه افرادی که مدیتیشن می‌کنند معمولا احساس آرامش بیشتری دارند. این امر می‌تواند حتی تأثیر قابل توجهی بر سلامت انسان در زمینه‌های جسمانی داشته باشد.  

مغز انسان یک اندام خارق العاده با قابلیت‌هایی است که بسیار فراتر از دانش رایج است. در روز جهانی مغز آشنایی با برخی پیچیدگی‌های مغز و تحقیقات مداومی که به درک و محافظت از این اندام حیاتی کمک می‌کند حائز اهمیت است.