شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، امروزه بحث از پایداری و توسعۀ پایدار بدون توجه به توانمندی‌های زیست‌محیطی شهر بی‌معنا خواهد بود؛ زیرا عامل اصلی ناپایداری در جهان، شهرها هستند؛ بنابراین پایداری زندگی بشری در گرو پایداری زیست‌محیطی شهرهاست. شاید گفته شود که اصلی‌ترین تهدید برای پایداری شهرها، آلودگی زیست‌بوم آن از طریق حضور، فعالیت و مدیریت غیر مسئولانۀ در آنهاست.

در تحلیل مسائل شهری توجه صرف به ساختار شهری کار درستی نیست؛ زیرا شهر موجودی زنده است، متابولیسم دارد، تولید می‌کند، مصرف دارد و با مناطق اطراف خود کنش و واکنش دارد. اگر این روند متناسب با توان اکولوژیک محیط همراه نباشد و مبتنی بر تفکر اقتصادی صرف و زیادی ‌خواهی باشد، به ناپایداری منجر خواهد شد و گسترش شهری و پراکندۀ روی شهری را به‌همراه خواهد داشت. در این نوع گسترش شهری، زمین‌های حاصلخیز شهری به زیر ساخت‌وساز می‌روند و درواقع اکوسیستم پیرامون شهرها دچار از‌هم‌گسیختگی و اعوجاج خواهد شد.

برنامه‌ریزی شهر اکولوژیک در پاسخ به دو چالش مهم جهانی یعنی رشد سریع شهرنشینی و تغییرات آب‌وهوایی به وجود آمده است

برنامه‌ریزی شهر اکولوژیک در پاسخ به دو چالش مهم جهانی یعنی رشد سریع شهرنشینی و تغییرات آب‌وهوایی به وجود آمده است.

شهر اکولوژیک، شهری است که با اکوسیستم خود، کار می‌کند تا تأثیرات آن را به حداقل و توانایی خود را در حمایت از همۀ موجودات برای رشد به بیشترین برساند. مطالعه و توجه به رویکرد اکولوژیک در کشور ایران اول، به توسعۀ علم برنامه‌ریزی شهری و دوم، به شناخت بهتر تأثیر این رویکرد بر ابعاد مختلف کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی شهری کمک می‌کند؛ بنابراین نظام برنامه‌ریزی کشور رویکرد جدیدی را می‌طلبد تا با تأکید بر رابطۀ صحیح شهر و طبیعت به‌سمت توسعۀ پایدار و منطقی حرکت شود. توجه به مفاهیم اکولوژیک و تلفیق آن با برنامه‌ریزی شهری برای پیشگیری از پیامدهای زیست‌محیطی، بهبود کیفیت شرایط محیطی و رابطۀ پایدار انسان با طبیعت در چارچوب توسعۀ پایدار شهری امری ضروری است؛ همچنین راهبرد توسعۀ شهر اکولوژیک باید از ویژگی‌ها و شرایط محیطی و بومی هر منطقه پیروی کند. پیچیدن نسخۀ واحد این الگو نه‌تنها در سطح بین‌المللی کار درستی نیست، در سطح ملی، منطقه‌ای و محلی نیز باید با توجه به شرایط خاص خود انجام پذیرد.

ابراهیم براتی (دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد) در پژوهشی با عنوان «شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک (مطالعۀ موردی: شهر دُرچه)» به این موضوع می پردازند که  مشکلات پدید‌آمدۀ زیست‌محیطی شهرهای قرن بیست و یکم باعث بروز ناپایداری‌های محیط‌های شهری شده است. از آنجایی که پیامدهای بسیاری از روابط انسان با محیط‌زیست و اکوسیستم طبیعی به شکل غیرخطی نمایان می‌شود، اثر تجمعی آن به برگشت‌ناپذیری به شرایط تعادل می‌انجامد؛ بنابراین باید هرچه سریع‌تر چاره‌ای برای حفظ، بقا، افزایش پایداری و تعادل محیط‌های شهری اندیشید. 

* تحقق الگوی بومی شهر اکولوژیک

در این پژوهش بیان می‌شود تحقق الگوی بومی شهر اکولوژیک که شهری سالم و پایدار همراه با توانمندی‌های اکولوژیک به دست دهد، نیازمند بازنگری و اصلاح روابط موجود بین اجزای سیستم‌های شهری و رابطۀ شهر با محیط‌زیست، شهرها و مناطق جهان است. از این رو، هدف اصلی پژوهش، شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک است. دغدغۀ اصلی این پژوهش، این است که وضعیت محلات شهر درچه ازلحاظ شاخص‌های شهر اکولوژیک چگونه است؟ کدام یک از شاخص‌ها وضعیت مناسب‌تری برای دستیابی به شهر اکولوژیک دارند و شهروندان برای ایجاد شهر اکولوژیک تا چه حد از خود تمایل نشان می‌دهند؟

* شهر اکولوژیک چه ویژگی‌هایی دارد؟

این پژوهش توضیح می‌دهد که مفهوم شهر اکولوژیک از سازمانی آغاز شد که تأکیدش بر توسعۀ شهر اکولوژیکی بود. این گروه از سوی ریچارد رجیستر در برکلی کالیفرنیا در سال 1975 با هدف بازسازی شهرها در تعادل با محیط‌زیست تأسیس شد؛ ازجمله گام‌هایی که از سوی آنها برداشته شده است، انتشار مجله (ایجاد محیط‌زیست شهری) در سال 1987بود. آنها اکولوژی شهری را به‌عنوان یک سازمان غیرانتفاعی تأسیس کردند که شهرها را در تعادل با طبیعت بازسازی می‌کرد.

این پژوهش ادامه می‌دهد راپاپورت و ورنی در پژوهشی تحت عنوان تشریح شهر اکولوژیک رویکرد استدلالی، نتایج حاصل از اجرای شش پروژه از شهرهای اکولوژیک مختلف را در دنیا تجزیه‌وتحلیل و بررسی کرده‌اند. هدف این پژوهش، شناسایی کاربردهای گوناگون اصطلاح شهر اکولوژیک است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که میان پروژه‌های موردمطالعه، تنوع و تفاوت چشمگیری وجود دارد و در پایان بیان می‌شود که بهتر است، شهر اکولوژیک به‌عنوان یک آرمان و هدف موردتوجه قرار بگیرد که راه‌های مختلفی برای رسیدن به آن وجود دارد. لین در پژوهشی تحت عنوان شهرسازی زیست‌محیطی در شرق آسیا: ارزیابی مقایسه‌ای دو شهر اکولوژیک در ژاپن و چین، رشد شتابان شهرهای اکولوژیک را طی پانزده سال گذشته در شرق آسیا به‌خصوص ژاپن و چین بررسی کرده است. نتایج پژوهش، نشان‌دهندۀ آن است که بوم شهر اکولوژیک ژاپن به‌طور معمول با مشارکت فعال شهروندان همراه است، در آن به راه‌حل‌های تاکتیکی بهبود محیط‌زیست شامل کاهش، استفادۀ مجدد و بازیافت توجه دارد و این جنبه در شهرهای چین کمتر موردتوجه قرار گرفته است.

در مناطق و کشورهایی که شهر اکولوژیک انجام شده یا در حال انجام است، تأثیر مثبتی برای بهبودی و کارآیی اکولوژیک و پایداری داشته است

بررسی و جمع‌بندی پژوهش‌های انجام‌شده در مقالات خارجی نشان از آن دارد که در مناطق و کشورهایی که شهر اکولوژیک انجام شده یا در حال انجام است، تأثیر مثبتی برای بهبودی و کارآیی اکولوژیک و پایداری داشته است. جمع‌بندی پژوهش‌های داخلی نیز نشان‌دهندۀ آن است که در بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده توان اکولوژیک، بررسی وضع موجود، معرفی مؤلفه‌ها و شاخص‌های شهر اکولوژیک ارزیابی شده است. از طرفی دیگر، به نقش مشارکت شهروندان و توجه به الگوی بومی شهر اکولوژیک کمتر توجه شده است؛ بنابراین وجه تمایز و تازگی پژوهش حاضر توجه به این موضوع است.

* تمایل زیاد شهروندان برای ایجاد شهر اکولوژیک

جمع‌بندی و نتایج این پژوهش حاکی از این است که براساس آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه شاخص کل در محلات هفتگانۀ شهر دارای سطح معناداری 189/0 و بالای خطای 05/0 است؛ درنتیجه بین محلات شهر درچه ازنظر شاخص‌های شهر اکولوژیک وحدت و همگونی نسبی وجود دارد و با یک مدل مشخص دستیابی به توسعۀ شهر اکولوژیک امکان‌پذیر است؛ همچنین بین شاخص‌های شهر درچه شاخص زیست‌محیطی با میانگین 405/3 بیش از میانگین فرضی 3 و بیشتر از میانگین کل شاخص‌های شهر 75/2 است که نشان از آن دارد که شاخص زیست‌محیطی نسبت به دیگر شاخص‌ها وضعیت بهتری برای دستیابی به شهر اکولوژیک دارد و باید در برنامه‌ریزی شهر اکولوژیک در اولویت قرار گیرد. از طرف دیگر، از آنجایی که برای دستیابی به شهر اکولوژیک وضعیت اجتماعی، مشارکت و تمایل شهروندان نقش بسزایی دارد، بین شاخص تمایل شهروندان و شاخص وضع موجود اختلاف معناداری هست و میانگین تمایل شهروندان برای دستیابی به شهر اکولوژیک با 47/3 از میانگین وضع موجود 83/2 بیشتر است.

* اهمیت چشم‌انداز مشترک است

این گزارش بیان می‌کند این نشان‌دهندۀ آن است که شهروندان شهر مورد مطالعه ( شهر درچه) تمایل زیادی برای دستابی به ایجاد شهر اکولوژیک از خود نشان داده‌اند، بستر اجتماعی برای امکان ایجاد شهر اکولوژیک در این شهر وجود دارد؛ بنابراین با توجه به مشارکت و تمایل زیاد شهروندان برای ایجاد شهر اکولوژیک، تنها راه رسیدن به این اهداف، داشتن چشم‌انداز مشترک است. برای تدوین چشم‌انداز مشترک نیاز است، در برنامۀ توسعۀ سالانه و ده‌سالۀ شهر درچه چشم‌انداز اکولوژیک به‌عنوان مهم‌ترین قسمت بیانیۀ چشم‌انداز نگاشته شود تا بر مبنای این چشم‌انداز اهداف، سیاست‌ها و راهبردهای دستیابی به شهر اکولوژیک تدوین شود. برای دستیابی به اهداف شهر اکولوژیک پیشنهادهای عملیاتی در قالب دو رویکرد حفاظتی و رویکرد بازسازی در شاخص‌های مختلف موردمطالعه ارائه می‌شود.

* پیشنهادهای بهبود شرایط زیست‌محیطی شهر درچه

این پژوهش توضیح می‌دهد که تقویت و بازسازی فضای سبز در اطراف زاینده‌رود و جادۀ سلامت برای بهبود کیفیت محیط‌زیست و کنترل آلودگی هوا، احیا و بازسازی مادی‌ها، قنوات و انهار سطح محلات شهر، برای کاهش مصرف مواد و انرژی و توجه ویژه به سه فاکتور مهم (کاهش مصرف، استفادۀ مجدد و چرخۀ مواد) در بخش‌های مختلف مصرف آب، برق، گاز و مواد غذایی، حفاظت و ایجاد موانع برای جلوگیری از تخریب باغات، اراضی کشاورزی و حریم رودخانۀ زاینده‌رود در محدودۀ شهر درچه، برای تقارن و نزدیکی طبیعت با محیط‌زیست، استراتژی بام سبز و کاشت گیاهان آپارتمانی و خشکی پسند با توجه به ویژگی‌های اقلیمی منطقه با مشارکت گروه‌های مردم نهاد و مشارکت هیئت‌های مذهبی.  

* پیشنهادهای بهبود شرایط کالبدی شهر درچه

این پژوهش ادامه می‌دهد برای بهبود شرایط مالبدی شهر درچه بازنگری اولویت کاربری اراضی به‌منظور ایجاد محله‌های فشرده، متنوع و سبز، بهبود و بسترسازی لاین‌های ویژۀ دوچرخه و پیاده‌روهای مناسب در معابر اصلی شهر (خیابان نواب صفوی، امام، بسیج و امام رضا)، توسعۀ متوازن و متناسب زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و تأمین سوخت پاک، حفاظت از اراضی کشاورزی و باغات در تهیه و تصویب طرح تفصیلی شهر درچه، توجه ویژه به تصفیۀ پساب و استفاده در فضای سبز شهر با توجه به بحران آب در منطقه می‌تواند راهگشاه باشد.

* پیشنهادهای بهبود شرایط اقتصادی شهر درچه

این پژوهش مطرح می‌کند حفاظت و تقویت مراکز بوم‌گردی و بازارهای محلی برای تقویت اقتصاد خودکفامحور با مشارکت بخش خصوصی، توجه ویژه به کشاورزی شهری و پتانسیل بازار گل و گیاه با توجه به توانمندی موجود در این زمینه به بهبود شرایط اقتصادی شهر کمک می‌کند.

* پیشنهادهای بهبود وضعیت مدیریتی شهر درچه

این پژوهش ادامه می‌دهد معافیت و مشوق‌های ویژه برای طراحی و اجرای مساکن اکولوژیک از سوی مدیریت شهری، تهیه و تدوین قوانین حفاظتی از ویژگی‌های اکولوژیک شهر به‌خصوص محدودۀ زاینده‌رود و اراضی کشاورزی حریم شهر، تدوین راهکار‌های قانونی برای بازیافت و تفکیک زباله در مبدأ تولید.

* پیشنهادهای بهبود وضعیت اجتماعی

در نهایت اینکه برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای تفکیک و بازیافت زباله با مدیریت شهری و جلب مشارکت مردمی، ترویج ساده‌زیستی و کاهش مصرف مواد و انرژی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی شناخت اصول و ابعاد شهر اکولوژیک برای دستیابی به تمدن اکولوژیک با مدیریت شهری، همیاری آموزش‌وپرورش و گروه‌های مردمی دوستدار محیط‌زیست فعال در سطح شهر پیشنهادهایی است که می‌تواند برای بهبود وضعیت اجتماعی مفید باشد.