علوم پایه در ایران؛ با سرمایه‌گذاری قطره‌چکانی وابستگی به بیگانگان حتمی است!

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، علوم پایه در همه دانش‌ها دیده می‌شود. بدون این دسته از علوم جاده‌ و پُلی ساخته نمی‌شد، پزشکی، ستاره‌شناسی و مهندسی مواد، یک چیزی کم داشتند و فکر کردن به کوانتوم، هوش مصنوعی، متاورس، اینترنت اشیاء و انرژی هسته‌ای بدون علوم پایه ممکن نبود.

دولت‌ها و مراکز علمی جهان ده‌ها سال است به این فکر می‌کنند تا روی لبه دانش گام بردارند. حرکت در این مسیر بدون استفاده از نخبگان علوم پایه امکان‌پذیر نیست. آن‌ها مایل نیستند برای دست‌یابی به فناوری‌های نوظهور با آزمون و خطا حرکت کنند و نیز نمی‌خواهند پس از کشورهای دیگر، مصرف‌کننده دست چندم یک محصول و یا فناوری باشند.

آنها حس وابستگی را دوست ندارند؛ بنابراین به فکر افتادند که به جای مصرف‌کننده بودن، نگاهی به تولید داشته باشند اما این‌ بار به جای تولید محصول دغدغه‌ای مهمتر دارند. آنها از خود می‌پرسند چرا به جای تلاش برای خلق یک محصول به فکر تولید علم نباشیم.

در وقع از جایی به بعد کشورها چاره کار را توجه به علوم پایه دیدند. اقدامی که ما سال‌هاست به بهانه‌های مختلف از آن فاصله گرفتیم. روزی روزگاری ایران مهد دانشمندان علوم پایه در جهان بود. خواجه نصیر، فارابی، بوعلی، ابوریحان بیرونی و جابرابن‌حیان دانشمندانی بودند که صدها سال بعد از آنها کسی را نمی‌توان یافت که در ریاضیات، فیزیک، شیمی و زیست  .. از ایشان پیشی گرفته باشد.

قرن‌ها گذشت به مرور تمایل به فراگیری ریاضیات کم شد دانش آموز و دانشجو از خود می‌پرسد شیمی به چه کار من می‌آید و آیا با فیزیک می‌توانم زندگی‌ام را تامین کنم؟  

تعداد کل دانشجویان ایران در حال حاضر حدود 3 میلیون و 300 هزار نفر است. بخش زیادی از دانشجویان در مقطع لیسانس در حال تحصیل هستند. آمار این تعداد بیش از 61 درصد است یعنی 2 میلیون و 46 هزار نفر.

فقط کمتر از 9 درصد دانشجویان ایران در حال تحصیل علوم پایه هستند

آمارها نشان می‌دهد از 244 هزار دانشجو در سال 96 به در سال 99 تعداد دانشجویان علوم پایه به 209 هزار نفر رسید. با این روند کاهشی، تعداد دانشجویان علوم پایه در حال حاضر از 180هزار تن فراتر نخواهد رفت یعنی حدود کمتر از 9 درصد دانشجویان کل کشور در حال تحصیل در علوم پایه هستند. 

دولت‌های ما هم به مرور، اهمیت علوم پایه را با کاهش اعتبارات پژوهشی کم کردند. علوم پایه، پژوهشکده، آزمایشگاه و تجهیزات نیاز دارد که در سال‌های گذشته با کاهش یافتن بودجه‌ها توجه به این دسته از علوم کمتر شده است.

با کاهش یافتن اعتبار و وضعیت مبهم اشتغال فارغ‌التحصیلان استقبال از رشته‌های علوم پایه کم شد؛ تنوع زیاد رشته‌های تخصصی دانشگاه‌ها و هزینه‌های زیاد آموزشی از علت‌های دیگر روی خوش نشان ندادن دانشجویان به علوم پایه در ایران است.

با فرزاد احمدیان استاد فیزیک و دانشیار دانشگاه در مورد اهمیت علوم پایه گفت‌و‌گویی داشتیم.  

وی معتقد است به زودی کامپیوتر‌های کوانتومی و هوش مصنوعی کل جهان را فرا می‌گیرد علومی که وابستگی محض به علوم پایه دارند. احمدیان عنوان کرد: ما در بخش سرمایه‌گذاری در علوم پایه کم‌کاری می کنیم.

آنا: تمایل دانشجویان به رشته‌های علوم پایه در ایران کم شده است. اطلاع دارید که رهبری هم چندین بار در مورد وضعیت علوم پایه در ایران ابراز نگرانی کردند. شما وضعیت علوم پایه در ایران را چطور می‌بینید؟

اگر در یک کشور وضعیت علوم بنیادین خوب نباشد به مرور وضعیت رشته‌های مهندسی و پزشکی که رشته‌های کاربردی هستند دچار مشکل می‌شود

احمدیان: ابتدا اجازه دهید علوم پایه را تعریف کنم. علوم پایه یا علوم بنیادی سعی دارد با روش‌های علمی برای بهبود نظریه‌های علمی برای درک بهتر یا پیش‌بینی طبیعی یا سایر پدیده‌ها مطالعه کند.

این علوم به بررسی بنیادین پدیده‌ها یا بررسی ماهیت، قوانین و روابط حاکم بین آنها می‌پردازند؛ بنابراین می‌توان از این تعریف نتیجه گرفت که هرچه سرمایه‌گذاری بر روی علوم پایه بیشتر باشد، در حوزه‌های کاربردی شاهد پیشرفت‌های گسترده‌تری خواهیم بود.

متأسفانه اقبال به رشته‌های علوم پایه بسیار کم است. در کشور‌های پیشرفته در حال حاضر علوم پایه را به عنوان علوم بنیادین می‌شناسند و برایشان بسیار پراهمیت است. این موضوع در کشورهایی، چون ژاپن و سنگاپور و آسیای شرق و خیلی از کشور‌های مطرح دنیا دیده می‌شود.

علت تمایل این کشور‌ها به علوم پایه هم به این خاطر است که این دسته از علوم بسترساز و زیرپایه علوم مهندسی این کشور‌هاست اگر در کشوری وضعیت علوم بنیادین مناسب نباشد به مرور رشته‌های مهندسی آن کشور‌ها که رشته‌های کاربردی است دچار مشکل می‌شود الان شما مشاهده می‌کنید که وضع علوم پایه در کشور ما خوب نیست. رشته‌های فیزیک، شیمی و ریاضی و زیست از اصلی‌ترین رشته‌های علوم پایه است که تعداد دانشجویان این رشته‌ها در سال‌های گذشته روند نزولی داشته است.

به عنوان مثال در واحد دانشگاهی شهررضای اصفهان که من در آن تدریس دارم ورودی هر سال ما در رشته‌های فیزیک و شیمی به شدت کاهشی شده است در رشته شیمی زمانی ۳۰۰ تا ورودی داشتیم، اما الان رسیدیم به ۱۰ تا ۱۵ دانشجو که این آمار واقعا نگران کننده است.

از طرف دیگر آموزش و پرورش ما با کمبود دبیران شیمی و فیزیک و ریاضی ... مواجه است. علت آن هم مشخص است وقتی ورودی‌های ما در این رشته‌ها با شیب تندی بسیار کم شده طبیعی هست که کسی فارغ التحصیل نمی‌شود تا بعدا بتواند در آموزش و پرورش ما این رشته‌ها را تدریس کند.

نمی‌دانم وضعیت تدریس رشته‌هایی علوم پایه در آینده چطور خواهد شد و آموزش و پرورش برای این خلأ چه کاری می‌خواهد انجام دهد و این تبدیل به یک بحران خواهد شد.

نمی‌دانم در آینده وضعیت تدریس رشته‌هایی علوم پایه در کشور ما چطور خواهد شد و آموزش و پرورش برای این خلأ چه کاری می‌خواهد انجام دهد

آنا: وقتی تعداد ورودی‌ها در رشته‌های علوم پایه کم شود آمار فارغ التحصیلان این رشته‌ها هم سال به سال کمتر می‌شود و در آینده آموزش و پرورش برای تأمین دبیرانی که بتوانند این دروس را تدریس کنند دچار مشکل جدی خواهد شد؟

احمدیان: بله، البته دانشگاه فرهنگیان به تعداد محدود این کار را یعنی تربیت دبیر برای این دروس را انجام می‌دهد ولی این تعدادی که خروجی این دانشگاه هست برای کل کشور کافی نیست.

جدای از بحث دبیران این دروس باید عرض کنم که اهمیت علوم پایه ایجاب می‌کند تا ما حتما نخبگان و دانشمندانی در علوم پایه در کشور داشته باشیم که تولیدکننده علم باشند و بتوانند پایه‌های مهندسی کشور را قوی کنند. آینده هر کشوری خیلی وابسته به علوم پایه است که متاسفانه در ایران اهمیتی به این موضوع داده نمی‌شود.

آنا: علت کم توجهی به علوم پایه چیست؟

احمدیان: یکی از علت‌های این است که دانشجویان می‌خواهند به جای فراگیری علوم پایه به سراغ رشته‌های کاربردی‌تر مثل حقوق، روانشناسی و حسابداری و سایر رشته‌های مهارتی کاربردی بروند تا زودتر به بازار کار وصل شوند.

علت دیگر هم سخت بودن این رشته‌ها است؛ البته ما در کشور استعداد‌های زیادی داریم، اما سمت و سوی آموزش عالی در ایران در جهتی است که تمایل دانشجویان در مجموع به رشته‌های علوم پایه کم است.

موسسه ماکس پلانک آلمان به عنوان یکی از موسسات مطرح دنیا توانسته است در سالهای گذشته تمام دانشجویان نخبه ایرانی در علوم پایه را جذب کند

آنا: فاصله ایران با کشور‌های جهان یا کشور‌های جنوب شرق آسیا که به آن اشاره کردید در چه حدی است؟

احمدیان: فاصله زیادی داریم. مثلاً مؤسسه ماکس پلانک آلمان به عنوان یکی از مؤسسات مطرح تا جایی که من می‌دانم تمام دانشجویان نخبه ایرانی را جذب کرده است. خصوصا در رشته فیزیک این اتفاق افتاده است.

آلمان سرمایه گذاری زیادی در علوم پایه کرده است. سوال اینجا است که اصلا چرا باید نخبگان ما به کشور دیگری بروند؟ به این خاطر که ما تا زمانیکه موسسات پژوهشی خوبی برای علوم پایه ایجاد نکنیم وضع به همین صورت خواهد بود.

علوم پایه نیازمند مراکز پژوهشی است تا دانشجویان پس از فارغ التحصیل شدن وارد پژوهشکده‌ها شود و بتواند به کشور خودشان خدمت کنند کاری که ژاپن و بسیاری از کشور‌های اروپایی اینکار را کرده‌اند.

آنا:‌ شما اشاره به سخت بودن تحصیل رشته‌های علوم پایه کردید خوب این موضوع می‌تواند در هر کشوری مصداق داشته باشد پس فقط سنگین بودن این رشته‌ها نمی‌تواند علت عدم تمایل دانشجویان به تحصیل باشد. دانشگاه‌های دنیا اقداماتی انجام دادند که رشته‌های علوم پایه جزء رشته‌های محبوب این دانشگاه‌ها باشد و از این رو تمایل دانشجویان به تحصیل در علوم پایه زیاد شده است برعکس دانشگاه‌های ما. به نظر شما چه اقداماتی لازم است که انجام شود؟

احمدیان: این کشور‌ها علوم پایه را بنیاد همه علوم می‌دانند و روی آن سرمایه‌گذاری می‌کنند. اینها بورس‌های تحصیلی خوبی در مقاطع بالاتر از کارشناسی ارشد به دانشجویان می‌دهند. علت مهاجرت دانشجویان ما به آلمان هم همین است.

آلمان در مقطع دکتری هیچ هزینه‌ای از دانشجویان نمی‌گیرد همه امکانات اقامتی دانشجویان علوم پایه را هم فراهم می‌کند. بعد از فارغ التحصیلی هم دانشجویان را رها نمی‌کند و پروژه‌های شش‌ماهه یا طولانی مدت و با رقم‌های قابل توجه به آنها می‌دهد. بعد از هر پروژه‌ای هم یک پروژه دیگر به آن‌ها می‌دهد. چنین رقم‌ها و پروژه‌هایی در کشور ما برای دانشجویان وجود ندارد.

ما باید این مشوق‌ها را در ایران فراهم کنیم تا دانشجویان جذب کشور‌های دیگر نشوند. شاید دانشجویی مایل نباشد کشور خودش را رها کند، اما وقتی عوامل مختلف دست به دست هم می‌دهد در نهایت نخبه ما ترجیح می‌دهد در کشور‌های دیگری که قدر دانش او را می‌دانند خدمت کند.

آنا:‌ چه کاری باید انجام شود تا دانشجویان تمایل بیشتری به تحصیل در رشته‌های علوم پایه داشته باشند و بعد از تحصیل هم نگران اشتغال خود نباشند؟

احمدیان: باید به دنبال استعداد‌هایی باشیم که مستعد تحصیل در علوم پایه هستند تحصیل در این رشته‌ها خیلی سخت است؛ بنابراین هر دانشجویی نمی‌تواند دروس علوم پایه را فرابگیرد.

علاوه بر این باید پژوهشکده‌هایی داشته باشیم که دانشجویان بعد از فارغ التحصیلی بتوانند در آن کار کنند از طرف دیگر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری باید مشوق‌هایی رو ایجاد کند تا دانشجویان بعد از تحصیل جذب شرکت‌های دانش بنیان شوند. دانشجویان رشته‌های علوم پایه می‌توانند به شرکت‌های دانش بنیان کمک کنند.

آنا: یعنی الان دانشجویان علوم پایه جذب شرکت‌های دانش‌بنیان نمی‌شوند؟ پس فارغ‌التحصیلان علوم پایه بعد از تحصیل چه می‌کنند؟!

احمدیان: بخش زیادی از فارغ التحصیلان علوم پایه بعد از تحصیل از کشور خارج می‌شوند. آنهایی که می‌مانند هم کار‌های غیرمرتبط انجام می‌دهند یا متاسفانه در بخش‌های آزاد کار می‌کنند. 

نخبگان ایرانی زیادی در مقاطع دکتری و پسادکتری جذب دانشگاه‌های آلمان، ایتالیا، آمریکا و کانادا شدند

آنا: نخبگان ایرانی در علوم پایه جذب کدام کشور‌ها می‌شوند؟

احمدیان: آلمان، ایتالیا، آمریکا و کانادا از کشور‌هایی هستند که نخبگان ایرانی زیادی در مقاطع دکتری و پسادکتری جذب دانشگاه‌های این کشور‌ها شدند و اکثرا دانشجویان بعد از اخذ کارشناسی ارشد در دانشگاه‌های ما وارد این کشور‌ها می‌شوند.

این را هم توجه داشته باشید که دانشگاه‌های خارجی دانشجویان ما را بعد از مقطع کارشناسی ارشد جذب می‌کنند. یعنی دانشجوی کاملا آماده ما جذب این دانشگاه‌ها می‌شوند.

آنا: علوم مهندسی و پزشکی به علوم پایه وابسته است باتوجه به تعداد کم دانشجویان علوم پایه در ایران احتمالاً بعدا به نخبگان و دانشمندان کشور‌های دیگر نیاز داشته باشیم؟

احمدیان: همینطور است. اگر بخواهیم پیشرفت همه‌جانبه داشته باشیم چاره‌ای نداریم که به علوم پایه اهمیت بدهیم در عصر حاضر دو مقوله مهم در دنیا وجود دارد: کامپیوتر‌های کوانتومی و هوش مصنوعی. چه بخواهیم یا نخواهیم در آینده این دو موضوع کل جهان را فرا خواهد گرفت هر دو این موضوع هم وابستگی محض به علوم پایه دارند؛ بنابراین اگر بخواهیم در آینده حرفی برای گفتن داشته باشیم باید نگاهمان به علوم پایه را تغییر دهیم.

چه بخواهیم یا نخواهیم در آینده کامپیوتر‌های کوانتومی و هوش مصنوعی کل جهان را فرا خواهد گرفت

آنا: و کلام آخر...

احمدیان: اگر جای مسئولان کشور بودم هیچ وقت به مبحث علوم پایه نگاه هزینه‌ای نداشتم. سعی می‌کردم در این بخش سرمایه گذاری بلندمدت انجام دهم. برای اینکه نخبگان ما از کشور خارج نشوند باید مشوق‌هایی ایجاد کرد تا این اتفاق نیفتد. 

آمار فراگیران علوم پایه کاهشی و آمار مهاجران علوم پایه در ایران افزایشی شده است. نخبه علوم پایه ما نباید دغدغه مسکن و خودرو داشته باشد. کشور‌های دنیا فقط با ایجاد شرایط اولیه زندگی آنها را جذب می‌کنند.