کبگانیان: علم با تصمیم‌گیری به نتیجه نمی‌رسد/ آسیب بیست‌ساله به کشور با مهاجرت دانشجویان دکتری/ نقشه جامع علمی باید حکمرانی را اصلاح کند

گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا - پروین طالبیان؛ نقشه جامع علمی کشور یک سند جامع و هماهنگ است که شامل مبانی، اهداف، سیاست‌ها، راهبردها، ساختار‌ها و الزامات تحول راهبردی علم و فناوری مبتنی بر ارزش‌های اسلامی برای دستیابی به اهداف چشم‌انداز بیست‌ساله کشور است. این نقشه به تلاش‌ها بر مبنای ارزش‌های بومی کشور، تجربیات گذشته و نظریه‌ها و نمونه‌های علمی و تجارب عملی تکیه می‌کند.

از طرفی برای دستیابی به آرمان‌های بلند نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، توجه به علم و فناوری از اهمیت بالایی برخوردار است. این نقشه، به عنوان یک ابزار جدید در رقابت‌های علمی و فناوری در جهان، نقش مهمی در پیشرفت کشور ایفا می‌کند، حال که 14 سال از عمر نقشه جامع علمی کشور می‌گذرد، موضوع به‌روزرسانی یا روزآمدسازی آن مورد تأکید قرار گرفته است.

در این زمینه با منصور کبگانیان، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و مسئول به‌روزرسانی نقشه جامع علمی کشور گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه قابل مشاهده است:

آنا: به‌تازگی اعلام شده نقشه جامع علمی کشور در حال به‌روزرسانی است، این نقشه با چه هدفی قرار است به‌روزرسانی شود و چه نکاتی در آن مطرح می شود؟

کبگانیان: تشکر می‌کنم که از لغت به‌روزرسانی استفاده کردید و برخی بازنگری را به اشتباه استفاده می‌کنند و احساس می‌کنند قرار است بازنگری شود و از صفر نقشه نوشته شود، نقشه مورد تأیید نظام بوده و در آن زمان کارکرد خوبی داشته و طبیعی است با گذشت چندین سال فاصله، قطعا تغییراتی در جهان و کشور به وجود آمده که باید روزآمد شود.

تدوین این نقشه با مطالبه رهبری در سال 88 تا 89 با تیم‌های وسیع شروع شد. در سال 89 که پیش‌نویس آماده شد یک سال، تمام جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی را با حضور سرای سه قوه، وزرا و اعضای شورای عالی به خودش اختصاص داد و از اردیبهشت 89 تا اواخر 89 تصویب نهایی شد. در سال 90 توانستیم ابلاغیه بگیریم. شرط این بود که حتما قبل از امضای رئیس جمهور و رئیس شورای انقلاب فرهنگی، نظر مقام معظم رهبری را داشته باشیم. مطالبه اصلی این نقشه از سوی ایشان بود. قید کرده بودند که تعداد صفحات زیاد نباشد که بتوانند بخوانند و وقت‌‌گیر نباشد، حدود 25 صفحه محدود کرده بودند؛ بنابراین چند هزار صفحه مستندات را باید در صفحات محدودی فشرده می‌کردیم که کار سختی بود پس فشرده‌سازی و تأیید ایشان، این سند توسط ریاست جمهوری ابلاغ شد.

سند جامع علمی کشور را رها نکردیم، اینکه سندی بنویسیم که اجرایی نشود. یک فصل از 5 فصل این سند مربوط به اجرایی‌سازی بود. چارچوب نهادی این موضوع و اجرایی کردن آن بود. این سند برای کل کشور نوشته شده و همه دستگاه‌ها باید آن را اجرا کنند و به همه دستگاه‌ها ابلاغ شد. یک ساختار خوبی به نام ستاد راهبری اجرایی نقشه جامع علمی کشور طراحی شد. شاید اولین جایی بود که به این نام سندی که ایجاد شده شورای عالی انقلاب فرهنگی بود،‌ هم اکنون ستاد راهبری اسناد در قوای مختلف ایجاد شده که کار درستی است، چون هر سندی باید راهبری شود. راهبری به این معنا نیست که فقط مطالبه شود؛ بلکه باید کمک شود که اجرایی شود. دستگاه‌‌ها خلأ و کمبودهایی دارند یا تزاحم دارند، برخی از احکام موجود در جامعه به 4-5 دستگاه مربوط می‌شود. اختلاف‌نظرهای بخشی وجود دارد و اینها از جنس راهبری است نه اجرا و باید حل شود. شاید بتوان ادعا کرد که نخستین سندی است که پیش‌بینی اجرایی شدن آن شده است. خوشبختانه مقام معظم رهبری هم کتبا خود نقشه، تأیید کردند و هم تشکیل ستاد رهبری را به این اسم تأیید کردند و هم دستاوردهای ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور از زمان ابلاغ  تا به الان تأیید کردند.

آنا: چرا باید به‌روزرسانی در دستور کار باشد؟

کبگانیان: زمان که می‌گذرد اولویت‌های علم و فناوری و رقبا تغییر می‌کنند. زمانی که نقشه را ابلاغ کردیم، تنها رقیب ما در منطقه، ترکیه بود اما الان کشورهای عربی با پول‌های هنگفت و ارتباطات با غرب، در کار علمی فعال هستند و رقابت‌ها جدی‌تر شده و بسیاری از اقدامات جلو رفته اما باید بخش‌‌های دیگر نیز اصلاحات لازم را داشته باشد. مثلا آن زمان نمی‌دانستند چرا ما لفظ کنکور را استفاده نمی‌کنیم، در نقشه نوشته بودیم ساماندهی سنجش و پذیرش، دو سطر جدا داشتیم، خط کلی را عنوان زدیم. در این زمینه معتقد بودیم که سنجش از پذیرش جدا شود. این طور نیست که یک کنکور داده شود و در صندلی همه چیز مشخص شود. سابقه سنجش باید رتبه داشته باشد و در سال بعد رشته مورد علاقه را انتخاب کند. خوشبختانه سنجش خوب پیش رفت اما پذیرش هنوز پیش نرفته است. سنجش به آموزش و پرورش و  امتحانات نهایی مربوط می‌شود. پذیرش به آموزش عالی و دانشگاه‌ها بر‌می‌گردد. به صورت مکتوب بیش از یک سال از وزارت علوم و فناوری خواستیم؛ اما هنوز پاسخ نداده‌اند تعامل می‌‌کنند تا با دست پر باشند اما پذیرش در دانشگاه‌ها داستان خاص خودش را دارد. الان سیستم کامل و بهینه‌ای نداریم و دانشجو و استاد راضی نیستند.

در نقشه مواردی داریم که کاملا انجام شده و باید از نقشه جامع برداشته شود. مواردی داریم که اصلا انجام نشده است مثل مالکیت فکری. چون در نقشه جامع، نظام مالکیت صنعتی و فکری وجود دارد. قرار شد با مجلس که در این زمینه قانون دارد تصمیم گیری کند که ان‌شاءالله نمایندگان این کار را بکنند. از رئیس مجلس چند دوره خواستم اما به دلایل مختلفی جلو نرفته است. ما پشتیبانی از مالکیت فکری و نه دادرسی نیاز داریم.

زمان که می‌گذرد اولویت‌های علم و فناوری و رقبا تغییر می‌کنند. زمانی که نقشه را ابلاغ کردیم، تنها رقیب ما در منطقه، ترکیه بود اما الان کشورهای عربی با پول‌های هنگفت و ارتباطات با غرب، در کار علمی فعال هستند و رقابت‌ها جدی‌تر شده

آنا: چرا به‌روزرسانی نقشه بیش از یک دهه طول کشید و زودتر درباره آن اقدام نشد؟

کبگانیان: دلیل داشت، ما با برخی از مسئولان روبه‌رو بودیم که از اساس اعتقادی به نقشه نداشتند و روزآمدسازی را مطابق با تعطیل کردن می‌دانستند. بنابراین احتیاط می‌کردند. تجربیات مثبت و منفی هم داشتیم که این کارها باید در زمان مناسب انجام شود. الان احساس می‌کنیم روسای سه قوه، دستگاه‌ها همگی با رهبری نظام، هماهنگی و انگیزه دارند. اگرچه  اختلاف نظر وجود دارد اما انگیزه دارند که کارها را جلو ببرند. در جلسات قرار شد که این کار شروع شود و استارت آن زده شده است.

آنا: چه رویکردی باید در به‌روزرسانی مدنظر قرار گیرد؟

کبگانیان: یک سری کارهای جدی است که در این روزآمدسازی باید انجام شود که چند محور است. اولین گام این است که اسناد بالادستی و قوانین مرتبط باید مطالعه جدی مجدد شود. زمانی که نقشه جامع علمی کشور تدوین شد، سند بالادستی سیاست‌های کلی علم و فناوری وجود نداشت؛ البته خوشبختانه در زمانی که مقام معظم رهبری این سیاست‌ها را ابلاغ کردند، نقشه جامع علمی کشور و اقتصاد دانش‌بنیان را نیز مورد تاکید قرار داده‌اند. در به‌روزرسانی این موضوع را مدنظر داریم و تیمی را برای انجام آن تشکیل داده‌ایم.

محور بعدی که بسیار مهم است، آینده پژوهی است که باید به صورت ملی و هم بین المللی آن را مورد توجه قرار دهیم؛ چراکه به شدت دنیای علم در حال تغییر است. اکنون دیگر تحولات علمی روزانه است و این تحولات در همه امورد اثرگذار هستند، مثلا هوش مصنوعی نه تنها علم بلکه حکمرانی را تحت تاثیر قرار داده است؛ بنابراین باید آینده پژوهی کنیم تا چشم اندازهای مناسبی تعیین کنیم.

نکته مهم دیگر، چرایی روزآمدسازی است، زمانی که نقشه جامع علمی کشور تصویب شد عده‌ای نسبت به آن انتقاد داشتند اما تا زمانی که سندی اجرایی نشود مشکلات آن نمایان نمی‌شود، اکنون پس از 14 سال مشکلات نمایان شده و می‌توان اصلاحات لازم را انجام داد.

محور سوم در این مسیر، آسیب شناسی اجرایی سازی نقشه است. این نقشه در نقاطی موفق و در موضوعاتی ناموفق بوده است، این تفاوت اجرایی سازی باید مشخص شود، یک بخش فصل پنجم نقشه جامع علمی کشور، به ساختار اجرایی سازی آن می‌پردازد و دستگاه‌ها مسئول را مشخص می‌کند، به نظر می‌رسد که در برخی از موارد سه قوه و دستگاه‌های اجرایی هماهنگی لازم برای اجرایی سازی را نداشتند،‌در حالی که مقام معظم رهبری مصوبات شورا را لازم الاجرا می‌دانند؛ چراکه شورای عالی انقلاب فرهنگی فراقوه‌ای است و متعلق به یک قوه نیست و فرادولتی است و با تغییر دولت‌ها نباید اجرایی سازی مصوبات تحت تاثیر قرار بگیرد.

فلسفه اصلی روزآمدسازی این است که اگر بخش‌هایی از نقشه جامع علمی اجرایی نشده یا نقض‌هایی داشته، برطرف شود. بر این اساس گزارش‌هایی از روند اجرایی سازی نقشه جامع علمی کشور تهیه می‌شود تا روسای قوا با اشکالات آشنا شوند و به کمک یکدیگر موانع را از سر راه بردارند.

در این مسیر پروژه ذهن‌کاوی را نیز مدنظر داریم. در این زمینه گروهی مسئول دریافت نظرات کارشناسی صاحبنظران شده اند تا بتوانیم از نظرات آنها برای به‌روز‌رسانی نقشه استفاده کنیم.

آنا: در این مسیر از نقشه راه کشورهای مختلف نیز استفاده خواهید کرد؟

کبگانیان: مطالعه تطبیقی را نیز در مسیر روزآمدسازی مدنظر داریم. اسناد بسیاری از کشورهای پیشرفته و منطقه را مطالعه کردیم که کمک کننده است و باعث می‌شود از قافله عقب نمانیم. اگرچه نگاه رو به داخل و نیازهای کشور داریم اما حرکت جهانی علم متوقف نمی‌شود. رویکردهای نویی در نظام سیاست گذاری اتفاق افتاده و آنها را هم مورد توجه خواهیم داشت.

یک سری نوآوری‌های اجتماعی و فرهنگی و فناوری‌های نرم که در سند فناوری‌های نرم آن را دیدیم، در نقشه جامع تیتروار به عنوان اولویت گفته شده اما به آنها پرداخته نشده است. در حالی اکنون دنیا، دنیای نرم است و به جای توپ و تانک با علوم شناختی، روان شناسی، فضای مجازی و هوش مصنوعی به ما حمله می‌کنند. جنگ الان ما از جنگ غزه سخت‌تر است و اثر آن را در نسل جوان می‌بینیم، واقعا در حال جنگ هستیم و انشاءالله پیروز هم می‌شویم. این جنگ سخت‌تر از جنگ تحمیلی 8 ساله است چراکه رو در رو دشمن را می‌دیدیم. این رویکرد را در روزآمدسازی نقشه جامع علمی خواهیم دید؛ چراکه در بهبود کمی و کیفی سرمایه‌های کشور، رفاه اجتماعی و بحث فرهنگی و سلامت کشور اثر دارد. یک تیم برای مطالعه جدی درباره موضوعاتی مثل کوانتوم و هوش مصنوعی قرار داده‌ایم تا به موضوعاتی نظیر بلاک چین، داده‌های بزرگ، پردازش ابری، فضای افزوده و فضای مجازی فضای نو بپردازند.

فلسفه اصلی روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور این است که اگر بخش‌هایی از نقشه جامع علمی اجرایی نشده یا نقض‌هایی داشته، برطرف شود

نقش نهاد علم در آسیب‌‌های اجتماعی هم یکی از بخش‌‌هایی است که باید در روزآمد سازی نقشه جامع علمی ببینیم مثل جمعیت. می‌گوییم چرا جمعیت زیاد نمی‌شود؟ چون هنوز وارد طراحی علمی نشدیم و احساسی تبلیغ می‌کنیم تا جوانان چه کنند. نهاد علم روی این موضوع بسیار تأثیرگذار است. بحث اعتیاد، خودرو، مسکن و نظام بانکی و ... از آسیب‌های کشور است که باید به آنها پرداخته شود.

یک بحث مهم دیگر، نظام آموزش و پرورش است که پایه علم آینده و فرهنگ آینده کشور است. وضع فعلی فرهنگ ما، آموزش و پرورش 20 سال گذشته است. وضع 20 سال آینده هم آموزش و پرورش فعلی ماست بنابراین یکی از بخش‌های جدی است. بسیاری فکر می‌کنند که نقشه جامع علمی برای آموزش عالی است در حالی که علم، فناوری، نوآوری، آموزش و پرورش و آموزش عالی و ... است. رهبری خواستند بالاترین سند نقشه جامع علمی، مرجع باشد این بخش نیز به نقشه جامع علمی اضافه خواهد شد.

آنا: نقشه جامع علمی شاخص‌هایی را برای اندازه‌گیری روند اجرا دارد که برخی از آنها همچنان نیمه‌کاره است در زمینه تدوین شاخص‌ها چگونه عمل خواهید کرد؟

کبگانیان: شاخص‌ها بحث بسیار مهمی است و یکی از ضعف‌های نقشه که از ابتدا باقی ماند همین شاخص‌هاست، نقشه جامع 53 شاخص کلان دارد. برخی از این شاخص‌ها در زمان تدوین، تعیین شد اما برخی نیازمند زمان بود، متاسفانه برخی تا اکنون هم به‌روزرسانی نشده‌اند. قرار بود که شورای عالی عتف برخی از این اعداد را به روز کند که متأسفانه پاسخ خوبی نگرفتیم.

زمانی که روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور تصویب می‌شود باید دستگاه‌ها به اجرای سیاست‌ها متعهد شوند، چراکه شورای عالی انقلاب فرهنگی سیاست‌گذار است و مجری نیست که اعداد را تعیین کند، دستگاه‌ها باید عدد پیشنهادی ارائه دهند؛ چراکه اعداد بهترین شاخص ارزیابی هستند، زمانی که عدد شاخص کلان داده شود سال به سال می توان آنها را بررسی کرد.

آنا: در نقشه فعلی سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی فاصله معناداری با عدد در نظر گرفته شده دارد؟ چرا چنین شده آیا این عدد از ابتدا غیرواقعی در نظر گرفته شده است؟ آیا در روزآمدسازی شاخص‌های واقعی مدنظر خواهد بود؟

کبگانیان: متاسفانه فاصله معناداری از واقعیت ما دارد. شاید ما بد عمل کردیم. حداقل 8 سال دولتی داشتیم که اعتقادی به تولید داخل نداشت و صریحا می‌گفتند مشکل سیل و آب را هم دنیا باید برای ما حل کند. پس فاصله زیاد می‌‌‌‌‌شود. آیا باید نقشه جامع خودش را با آنها تطبیق دهد یا آنها با نقشه؟ این از جاهایی است که بد عمل شده است و باید دستگاه‌ها توبیخ شوند.

اسناد زیادی ذیل نقشه جامع داریم. سند هوافضا، سند گیاهان دارویی و ... در برخی از اینها خوب پیش رفتیم چون عده‌ای پای کار بودند. قسمت هایی از سند هوافضا به علت اینکه مشغول مذاکرات برجام شدیم، لطمه خورد، در این زمینه قول دادیم که کارهای هواوفضا را تعطیل کنیم. قبول ندارم که سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی واقع بینانه نبود و نمی‌گویم صد درصد رویکردهای ما درست بود اما باید واقعیت را در نظر بگیریم که آیا به این علت است عدد واقع بینانه نبوده یا به علت کوتاهی برخی از دستگاه ها بود. برخی از دستگاه ها کار کردند و کار را خوب پیش بردیم.

آنا: در برخی از شاخص‌های علمی در یکی دو سال اخیر افت داشتیم و البته در برخی رشد داشتیم چرا اینگونه شده است؟

کبگانیان: علم این طور نیست که به محض تصمیم گیری، نتیجه بگیرید. فکر می‌‌کنید دانشجوی دکترایی که از پروژه‌های جدی ناامید شده و رها کرده و به کشور دیگر رفته است (کشورهای منطقه طراحی کردند که اکثر دانمشندان را با بدون ویزا و با حمایت مالی جدی بردند)، چند سال به ما ضربه زده است؟ حداقل 20 سال؛ چون از کودکستان، دبستان و دبیرستان تربیت شده، و دانشگاه و فوق لیسانس و دکتری در ایران تحصیل کرده است. ناامید کردن دانشمندان هسته‌ای و دانشمندان هوافضا ضربه سنگینی به ما زد. این موضوع به علت کوتاهی برخی بوده است. البته دولت فعلی تلاش زیادی می‌کند اما در جاهایی عمدا کار انجام نمی‌شود. زمانی ورودی دانشگاه‌ها دنبال کار جدی بودند اما الان کسی که رتبه خوبی هم در دانشگاه دارد می‌گوید یک کار بدهید که حساسیت‌زا نباشد تا بتوانم سریعا اپلای کنم و بروم. اینها آسیب شناسی است که باید بدون رو دربایستی انجام شود.

آنا:‌ رویکرد نقشه جامع علمی درباره اقتصاد دانش‌بنیان چگونه است؟

کبگانیان:‌ نقشه جامع علمی، سند توسعه علمی و بخش علم نیست، نقشه جامع علمی کشور است و آن چیزی است که مقام معظم رهبری از ما خواستند، در مورد نقش علم در اقتصاد و صنعت سیاستگذاری می‌کند، یکی از آسیب‌های جدی این است که نظام حکمرانی ما ضعف‌هایی دارد و با شعار درست نمی‌شود، کار علمی می‌خواهد و نقشه جامع باید به آن بپردازد.

یکی از موارد کلیدی که ما در نقشه جامع دیدیم اما خیلی موفق نبودیم، اقتصاد دانش بنیان است. مقام معظم رهبری در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در دومین بند گفتند نقشه جامع علمی و اقتصاد دانش‌بنیان پیاده شود. طبیعی است که وقتی افراد نخبه ببینند به جز راه دانش و از راه دلالی و فسادهای اقتصادی می‌توان به جایی رسید، کسی که اهل کار علمی است، کنار می‌کشد.

اقتصاد دانش‌بنیان بسیار مهم است و ما در نقشه جامع آن را دیده بودیم؛ اما به دلایلی خوب پیش نرفت. احتیاج به زیرساخت‌هایی داشت. اولین روزهایی که می گفتیم چرا معاون علمی رئیس جمهور که مسئول اقتصاد دانش بنیان در دولت هستند، چرا عضو شورای اقتصاد نیست، به ما می‌خندیدند. در جلسه شورای سران سه قوه گفتیم معاون علمی را عضو شورا کنید که برخی از وزرا و رئیس جمهور وقت گفتند معنا ندارد و فکر می‌کردند معاون علمی قرار است کتاب‌ها و درس‌ها را بیشتر کند. اما الان قبول کردند و معاون علمی عضو شورای اقتصاد است.

به نظر ما اگر معاون علمی، رئیس شورای اقتصاد نیست باید نایب رئیس آن باشد یا نقش کلیدی داشته باشد. چون وزارتخانه های نفت و نیرو و تمام دستگاه‌ها با پول نفت و خام‌فروشی حرکت می‌کنند که البته باید با دانش به حرکت در بیایند. شاید 30-40 درصد از احکام ما مربوط به کشش بازار بود و فشار و ارائه علم نبود اما کم پیاده شد. شاید به علت اقتصاد نفتی که داریم و فسادهای اقتصادی مانعی برای حرکت است.