تیغ «پاپ فرانسیس» گوش چه کسی را بُرید؟

گروه سیاست خبرگزاری علم و فناوری آنا- مریم خرمائی: «همه جنگ‌هایی که تجربه کرده‌ایم با یک توافق به پایان رسیده‌اند»؛ این جمله را نه یک مورخ یا حتی دیپلمات، بلکه «پاپ فرانسیس» رهبر کاتولیک‌های جهان می‌گوید. او که زمانی با گفتن عبارت «اوکراین شهید» رضایت خاطر جریان ضدروسی حاکم بر جوامع غربی را برانگیخت، چندی قبل خطاب به کی‌یف توصیه کرد که برای گفتگو با روسیه دنبال «میانجی» باشد.

البته بحث وساطت برای پایان دادن به جنگ اوکراین که بیش از دو سال از آغاز آن می‌گذرد، موضوع تازه‌ای نیست؛ نه به‌اندازه این موضوع که پاپ فرانسیس نخستین چهره شاخص غربی است که جرئت کرد بگوید: «اوکراین شکست‌خورده است».

«فارن افرز» در مقاله‌ای که ۵ مارس (۱۵ اسفند) منتشر کرد، خطاب به غرب می‌گوید «وقت آن رسیده که دست‌کم بین خودمان درباره گفتگو کردن صحبت کنیم» که معادل انگلیسی‌اش می‌شود (Talking about talking)

او دقیقاً این را گفت: «مذاکره کلمه شجاعانه‌ای است؛ وقتی می‌بینید که شکست‌خورده‌اید؛ وقتی می‌بینید که اوضاع نمی‌تواند بیش از این پیش برود؛ باید شهامت مذاکره را داشته باشید. آیا از این کار شرم دارید؟ من معتقدم که قوی‌تر آن‌طرفی است که موقعیت را تشخیص دهد؛ به مردم فکر کند و شهامت برافراشتن پرچم سفید برای مذاکره را داشته باشد».

در کل این عبارت، علاوه بر واژه «شکست» که بار سنگین و ویرانگری را بر دوش اوکراین تحمیل می‌کند، جمله «به مردم فکر کنید» بیش از سایرین به چشم می‌آید- جمله‌ای که در ادامه اظهارات پاپ با عبارت «کشور را به سمت خودکشی سوق ندهید»، تکمیل می‌شود.

آیا منظور عالی‌ترین روحانی دنیای مسیحیت این است که «ولودیمیر زلنسکی» رئیس‌جمهور اوکراین به فکر مردمش نیست؟

پای کنایه در میان باشد، می‌توانیم چنین برداشتی را از اظهارات پاپ داشته باشیم؛ هرچند این موضوع بحث حال حاضر ما نیست.

برای تحلیل یک ماجرا همیشه باید سؤال درست را پرسید. در اینجا یک سؤال مهم می‌تواند این باشد که «پیشینه طرح چنین درخواستی از سوی پاپ به کجا بازمی‌گردد»؟

اما سؤال مهم‌تر این است که «در دنیای مسیحیان ارتدکس، تیغ رهبر کاتولیک‌های جهان چقدر برش دارد»؟ به‌عبارت‌دیگر «چرا رهبر فرقه کاتولیک مسیحیت باید از اوکراین ارتدکس بخواهد پای میز مذاکره با روسیه ارتدکس بنشیند»؟

پاسخ سوال اول

در رأس ناتو که به‌طور غیرمستقیم درگیر جنگ با مسکو است، ادعای همیشگی آمریکا این بوده که «اگرچه راه‌حل بحران اوکراین غیرنظامی است؛ این کشور باید دست پر سر میز مذاکره با روسیه بنشیند» - کنایه‌ای از اینکه کی‌یف قبل از ورود به هرگونه روند چانه‌زنی باید ورق را در میدان نبرد به نفع خود برگرداند تا از موضع ضعف پای گفتگو نرود.

اما در عمل چنین اتفاقی نیفتاد. جنگ فرسایشی شده، کمک‌های تسلیحاتی غرب ته کشیده و نیرو‌های کی‌یف کمتر از یک ماه پیش شهر راهبردی «آودیوکا» در منطقه مورد مناقشه «دونباس» را ترک کردند. این یعنی که برخلاف میل آمریکا، اوضاع به نفع روسیه پیش می‌رود.

اکنون با گذشت چند روز از اظهارنظر پاپ، «ینس استولتنبرگ» دبیر کل ناتو نیز، هرچند با لحنی حق‌به‌جانب، گزاره مذاکره را روی میز گذاشته و می‌گوید «پوتین با جنگ به آن چیزی که می‌خواهد نمی‌رسد».

اما پاپ و استولتنبرگ تنها کسانی نیستند که مذاکره می‌خواهند. «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه هم در مصاحبه‌ای که در تاریخ ۸ فوریه (۱۹ بهمن) با مجری سابق «فاکس نیوز» داشت، خطاب به آمریکایی‌ها گفت: «بهتر نیست با روسیه مذاکره کنید؟ غرب به این نتیجه رسیده که نمی‌تواند ما را در میدان نبرد شکست دهد. ما آماده مذاکره هستیم».

در فاصله ۱۹ بهمن تا ۲۳ اسفند، سه نفر با سه لحن مختلف از مذاکره سخن می‌گویند: یکی از موضع باور به شکست، دیگری از موضع انکار و آخری از موضع قدرت؛ اما دست‌کم همه آنها از یک‌چیز حرف می‌زنند و ما را به این باور می‌رسانند که «وقت چیدن میز است».

«فارن افرز» در مقاله‌ای که ۵ مارس (۱۵ اسفند) منتشر کرد، با رویکردی محتاطانه‌تر به این قضیه پرداخته و خطاب به غرب می‌گوید «وقت آن رسیده که دست‌کم بین خودمان درباره گفتگو کردن صحبت کنیم» که معادل انگلیسی‌اش می‌شود (Talking about talking) و اینکه باید گزاره «به حرف‌های پوتین اعتمادی نیست» را کنار بگذاریم چراکه اساساً مذاکرات دیپلماتیک در فضای بی‌اعتمادی و با هدف پی بردن به نیت طرف مقابل برگزار می‌شود.

اینکه صحبت از مذاکره با روسیه دیگر برای غربی‌ها تابو محسوب نمی‌شود؛ به معنای آن نیست که ناتو، آمریکا و اروپا سایر سناریوهای قابل‌اجرا در صحنه جنگ اوکراین را کنار گذاشته‌اند

در این میان، یک مسئله مهم وجود دارد که نباید از نظر دور داشت مبنی بر اینکه پوتین از مواضع خود که بر «نازی‌زدایی» و «غیرنظامی‌سازی» اوکراین متمرکز است، ذره‌ای عقب‌نشینی نکرده است. زمانی در مواجهه با این پرسش که «آیا پوتین به دنبال احیای امپراتوری روسیه است»، در جایی نوشتم «از منظر هویت ملت‌ها، در ذهن پوتین، روسیه بزرگ (که بلاروس و اوکراین را هم شامل می‌شود) هرگز فرونپاشیده که اکنون او به دنبال احیای آن باشد و این نکته ظریف، اصالت روایت غربی را زیر سؤال می‌برد».

این واقعیتی است که حتی «ویلیام برنز» رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) هم آن را به رسمیت می‌شناسد. او که زمانی سفیر آمریکا در مسکو بود، می‌گوید: «آموخته‌ام که نادیده گرفتن انتخاب‌های پوتین و سودای او برای کنترل اوکراین، اشتباه است. او باور دارد که بدون این کنترل، روسیه نمی‌تواند یک قدرت بزرگ باشد».

رئیس دستگاه جاسوسی آمریکا به یک نکته کلیدی دیگر هم اشاره می‌کند و می‌گوید «اینکه احتمال بالا گرفتن تنش (به سطح هسته‌ای) را رد کنیم، مصداق دیوانگی است».

پس غرب می‌داند که رئیس‌جمهور روسیه به هر قیمتی اوکراین را می‌خواهد یا دست‌کم مناطق روس‌نشین کریمه، لوهانسک و دونباس را دیگر پس نخواهد داد.

اینکه شش ماه پیش «اشتاین جِنسِن» (Stian Jenssen) رئیس دفتر دبیر کل ناتو از «واگذاری بخشی از خاک اوکراین به ازای صلح با روسیه و در نهایت عضویت در پیمان آتلانتیک شمالی» سخن گفت، ناظر بر تسلیم آنها در برابر قدرت ذهن پوتین است. یا وقتی «جی‌دی ونس» سناتور جمهوری‌خواه آمریکا می‌گوید «اوکراین باید برای خاتمه دادن به این جنگ از ادعای ارضی دست بکشد و با پوتین به توافق برسد»، باید این‌طور استنباط کنیم که دست‌کم بخشی از جامعه سیاسی آمریکا با صدای بلند به چنین مسئله‌ای فکر می‌کند.

در اینجا فقط یک مشکل وجود دارد: ولودیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین، طی یک فرمان حکومتی، مذاکره با همتای روس را تحریم کرده است و اکنون که غرب به این نتیجه رسیده که دست‌کم از «احتمال مذاکره با پوتین» حرف بزند، این مسئله حکم یک سد بازدارنده برای برون‌رفت از بحران را دارد. آنجایی که پاپ فرانسیس می‌گوید «به مردم فکر کنید ... و کشور را به سمت خودکشی سوق ندهید» ناظر بر همین مسئله است.

پاسخ سوال دوم

اکنون که مطلب را دور زدیم و باز هم به خبر «درخواست پاپ از اوکراین برای مذاکره با روسیه رسیدیم»، بهترین زمان است برای اینکه به این پرسش پاسخ دهیم که «چرا رهبر فرقه کاتولیک مسیحیت باید از اوکراین ارتدکس بخواهد پای میز مذاکره با روسیه ارتدکس بنشیند»؟

جواب ساده است: مخاطب او نه در اوکراین، بلکه در کاخ سفید آمریکا است. «جو بایدن» رئیس‌جمهور آمریکا یک کاتولیک مقید است یا دست‌کم این‌طور تظاهر می‌کند. او حتی در مراسم تحلیفش در سال ۲۰۲۱، دست روی انجیل ۱۲۷ ساله خانوادگی‌اش گذاشت و سوگند خورد. بایدن وقتی اواخر همان سال به رم و مقر واتیکان رفت، خطاب به پاپ گفت: «شما مهم‌ترین جنگجوی صلح هستید که من تابه‌حال دیده‌ام».

اظهارات  پاپ می‌تواند مجوز بایدن برای تقابل‌جویی با رئیس‌جمهور اوکراین باشد؛ هرچند هرگز به آن اعتراف نخواهد کرد

اکنون آن جنگجوی صلح حکم به مذاکره داده است. در اینجا صحبت از کلیسای کاتولیک آمریکا نیست که بایدن در تبعیت از قانون اساسی، در موضوع «سقط جنین» یا «همجنسگرایی» مقابل آن ایستاد؛ بنابراین، شاید زلنسکی یهودی خود را مقید به اجرای دستور پاپ نداند؛ اما به حکم دین، بایدن کاتولیک مکلف به اجرای فرمان رهبر معنوی‌اش است.

آنچه رهبر کاتولیک‌های جهان در مصاحبه با یک شبکه رادیوییِ ایتالیایی‌زبان سوئیس به نام «آراس‌آی» گفت و گزیده‌هایی از آن شامگاه شنبه ۹ مارس (۱۹ اسفند) پخش شد، می‌تواند مجوز بایدن برای تقابل‌جویی با رئیس‌جمهور اوکراین باشد؛ هرچند هرگز به آن اعتراف نخواهد کرد.

البته، اینکه صحبت از مذاکره با روسیه دیگر برای غربی‌ها تابو محسوب نمی‌شود؛ به معنای آن نیست که ناتو، آمریکا و اروپا سایر سناریوهای قابل‌اجرا در صحنه جنگ اوکراین را کنار گذاشته‌اند. تسلیح اوکراین به تسلیحات دوربرد و تظاهر به اینکه غرب آمادگی مواجهه با سطح بالاتری از تنش را دارد و به هر قیمتی مانع از پیروزی پوتین می‌شود از جمله سناریوهایی هستند که در صورت مسدود ماندن راه گفتگو و حتی همزمان با برگزاری مذاکراه، قابل اجرا خواهند بود.

با این همه، یک چیز مشخص است: شاید هنوز زمان چیدن میز فرا نرسیده باشد، اما غرب به این گزینه جدی‌تر از همیشه فکر می‌کند.آنها بین خودشان از مذاکره با پوتین حرف می‌زنند.