پیشرفتی موردقبول است که در جهت «رشد» انسان باشد/ فضای سایبر امتداد فضای فیزیکی است

به گزارش خبرنگار گروه علم و فناوری خبرگزاری آنا،  سیصد و بیستمین نشست تخصصی کارشناسی اندیشکدۀ فضای مجازی مرکز مطالعات ژرفا و جبهۀ انقلاب اسلامی در فضای مجازی با موضوع «نسبت انسان با فضای مجازی» با حضور کاظم فولادی، «عضو هیئت‌علمی و سرپرست آزمایشگاه پژوهشی فضای سایبر دانشگاه تهران» برگزار شد، وی در ابتدای این نشست عنوان کرد: عموم پدیده‌های تکنولوژیک به‌عنوان مقوله‌هایی مستقل از انسان، قابل‌تعریف و ادراک هستند. برای مثال، پدیده‌ی «اتومبیل» را در نظر بگیرید. انسان اتومبیل را می‌سازد، از آن استفاده می‌کند و از مزایای آن بهره‌مند می‌شود؛ اما اگر تصمیم بگیرد آن را کنار بگذارد، پدیده‌ی «ملموس» اتومبیل در جای خودش باقی می‌ماند و به‌عنوان یک عارضه‌ی مصنوعی در محیط طبیعی خودنمایی خواهد کرد (اشاره به تعبیر ارسطو از «تخنه» به‌عنوان چیزی که طبیعت عاجز از ایجاد آن است) به تعبیر فلسفی، اتومبیل یک مقوله‌ ابژکتیو (objective) است و خارج از ذهن انسان دارای موجودیت و تعریف می‌شود.

وی افزود: این تعبیر برای بسیاری از مصادیق تکنولوژی صدق می‌کند: پدیده‌هایی که جدا از انسان هستند و اگر انسان به آنها توجه نکند نیز وجود خواهند داشت و تابع قوانین طبیعت خواهند بود. دستگاه کامپیوتر و گوشی موبایل نیز از جنبه‌ی سخت‌افزاری نیز حکم مشابهی دارند اما وقتی در مورد فضای سایبر صحبت می‌کنیم، وضعیت متفاوتی را مشاهده می‌کنیم. درواقع به همین دلیل است که ما فضای سایبر را یک مقوله‌ی صرفاً تکنولوژیک نمی‌دانیم. تکنولوژی اطلاعات (IT) بستری را برای شکل‌گیری فضای سایبر امروز ایجاد کرده است، اما اصل فضای سایبر در جای دیگری رقم می‌خورد.

نقش مهم علوم شناختی

فولادی تصریح کرد: ملاصدرا در نظربۀ «نفس» می‌گوید؛ «انسان جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء است»، می‌توانیم بگوییم که حدوث فضای سایبر از طبیعت است اما بقای فضای سایبر در ذهن انسان‌ها رقم می‌خورد. البته تلاش برای ماشینی‌تر شدن انسان‌ها نیز در حال انجام است. اینکه انسان‌ها به‌گونه‌ای در مدار گردش اطلاعات قرار بگیرند که نتوانند با اراده‌ خود از فضای سایبر خارج شوند، چیزی است که تمدن اومانیستی مدرن غرب آن را دنبال می‌کند. این موضوع مرتبط با همان بحث کنترل انسان‌ها است که بشر به شیوه‌های گوناگون موردمطالعه و اجرا قرار داده، از همین جهت نقش مهم علوم شناختی که موضوع آن ذهن انسان است، روشن‌تر می‌شود.

وی افزود: حقیقت این است که آثار مستقیم وجود فضای سایبر بر انسان، در صورت «عدم توجه» انسان از بین می‌رود. این توصیف نشان می‌دهد که تا چه میزان نقش انسان در این فضا (برای شکل‌گیری و تداوم آن) مؤثر است. به تعبیری می‌توان گفت که اگر عموم پدیده‌های تکنولوژیک به عوارض مصنوعی در طبیعت تبدیل می‌شوند، اما پدیدۀ فضای سایبر، سازه‌ها و ساختمان‌هایی را در ذهن انسان‌ها ایجاد می‌کند و بقای خودش را از این طریق دنبال می‌کند. این سازه‌ها می‌توانند بسیار پیچیده باشند و هرچه انسان بیشتر با فضای سایبر مأنوس باشد، عمق نفوذ این سازه‌ها در ذهن انسان و پیچیدگی آن‌ها بیشتر خواهد شد.

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: اگر انسان در این مرحله ارتباط خود، با فضای سایبر را قطع کند (مثلاً گوشی‌های موبایل یا کامپیوترها را خاموش کنیم). در این وضعیت، سازه‌های شکل‌گرفته تا آن لحظه، به حیات خود در ذهن فرد ادامه خواهند داد و مانند سایر سازه‌های ذهنی تولیدشده از منابع دیگر عمل خواهند کرد اما امکان به‌روزرسانی برای آنها وجود نخواهد داشت. فضای سایبر، حتی یک مقوله‌ی سوبژکتیو هم نیست. عاری بودن این گذاره از واقعیت سبب می‌شد تا مصادیق تعینی آن (بر مبنای نور و صدا) خارج از ذهن انسان‌ها وجود نداشته باشد.

سرپرست آزمایشگاه پژوهشی فضای سایبر افزود: ممکن است برخی ادعا کنند که درک انسان‌ها از پدیده‌های ملموس ابژکتیو نیز کامل نیست ولی از آنها استفاده می‌کنیم و مشکلی هم نداریم. برای مثال شاید ما با جزئیات مکانیک اتومبیل آشنایی نداشته باشیم ولی در استفاده از آن مشکلی نداریم و ذهنیت ما از اتومبیل بر به‌کارگیری ما از آن اثری ندارد. بله، این موضوع درست است اما در خصوص فضای سایبر و فضای مجازی به‌عنوان ابزار تکنولوژیک آن چنین مطلبی صادق نیست. فهم ما از این فضا و مدل ذهنی ما از آن دقیقاً بر رفتار و عملکرد و بهره‌مندی ما از آن اثرگذار است. می‌توان ادعا کرد که هیچ دو نفری نیستند که تصور یکسانی از فضای سایبر در ذهن خود داشته باشند. قابلیت شخص‌سازی (customization) با استفاده از هوش مصنوعی یا بدون آن در وب‌سایت‌ها و اپ‌ها باعث می‌شود که حتی افراد تجربه‌های یکسانی از این محیط‌ها پیدا نکنند. برای همین تصور افراد از یک اپ واحد می‌تواند کاملاً متفاوت باشد. به‌طور دقیق‌تر این‌گونه می‌توانیم بگوییم که تصور انسان ۱ از اپ A با تصور انسان ۲ از اپ A می‌تواند اشتراک داشته باشد ولی لزوماً روی‌هم منطبق نیست. چنین چیزی را در بسیاری از پدیده‌های تکنولوژیک مشاهده نمی‌کنیم.

انسان نقش محوری در بقای فضای سایبر دارد

فولادی ادامه داد: تردیدی وجود ندارد که انسان نقش محوری در بقای فضای سایبر دارد. همان انسانی که با تعبیر ناقص و محدود «کاربر» یا User از آن یاد می‌شود. ولی می‌بینیم که انسان چیزی فراتر از کاربر در این فضا است. در حقیقت این انسان است سوژه‌ها و سازه‌های فضای سایبر را در ذهن خود می‌پروراند و از آنها نگهداری می‌کند. درواقع، ذهن انسان‌ها هاستینگ (بستر میزبانی) برای فضای سایبر است. برخی ادعا می‌کنند که فضای سایبر به انسان‌ها خدمات می‌دهد و این درست است. اما درواقع این انسان‌ها هستند که بزرگ‌ترین خدمت را به فضای سایبر ارائه می‌کنند: آن را می‌سازند، از آن نگهداری می‌کنند و آن را پرورش می‌دهند.

این استاد دانشگاه دربارۀ ماهیت انسان گفت:  افرادی هم که نسبت به این مسئله  نگاه علمی ندارند و قضاوت حسی و ظاهری انجام می‌دهند، تفاوت‌های زیادی بین گونه‌ی انسان و سایر حیوانات می‌بینیم. این خصوصیات ویژه‌ی انسانی ناشی از روح انسان است که فطرت انسان را شکل داده است و ویژگی‌هایی چون میل به جاودانگی، میل به پرستش، میل به دانایی، نیاز به خانواده و موارد دیگر از آن برمی‌خیزد.

به زعم وی فطرت همان چیزی است که انسانیت انسان با آن تعریف می‌شود. رفتارها و ویژگی‌هایی که از انسان توقع می‌رود ولی از حیوان انتظار نداریم، مثل ایثار و فداکاری، برخاسته از فطرت انسان است. برای همین بر اساس آیۀ شریفۀ «لا اکراه فی الدّین قد تَبَیّن الرّشدُ مِن الغیِّ» ما همیشه باید این دغدغه را داشته باشیم که آیا در مسیر رشد هستیم یا در مسیر غی قرار داریم. هر انگاره‌ ذهنی، هر پدیده‌ی تکنولوژیک و هر چیز دیگری که ایجاد می‌کنیم یا به ما معرفی می‌شود و به استفاده از آن تشویق می‌شویم، ابتدا باید در معرض این پرسش قرار بگیرد که «آیا ما را در مسیر رشد قرار می‌دهد یا اینکه در مسیر غی قرار می‌دهد». آنچه انسان را رشید نمی‌کند و آنچه او را در مسیر رشد قرار نمی‌دهد، حتماً موجب غی و گمراهی و سرگردانی انسان خواهد بود و لذا باید از آن برحذر بود بنابراین فضای سایبر موردنظر ما یک قید اساسی دارد که انسان در این فضا باید در مسیر رشد قرار داشته باشد. رشد، تک‌بعدی نیست. حاکمیت اسلامی در عرف اسلام که با مفهوم ولایت فهم می‌شود، یک مأموریت اساسی دارد که آن هم ارشاد و جلوگیری از اغوا است. فهم واژۀ سایبر به‌عنوان مفهومی متناظر با حاکمیت و فضای سایبر یک قلمروی حاکمیتی محسوب می‌شود بنابراین مأموریت ویژه‌ی «ارشاد» به آن سپرده می‌شود.

فضای سایبر ایجادشده توسط غرب که انسان‌ها را به آن می‌کشاند، یک مشکل بزرگ دارد، این فضا علاوه بر این‌که مأموریت «ارشاد» انسان‌ها را دنبال نمی‌کند، تلاش می‌کند تا «اغوا»  را سرلوحۀ اقدامات خود قرار دهد.

فضای سایبر امتداد فضای فیزیکی است

سرپرست آزمایشگاه پژوهشی فضای سایبر گفت: قرآن کریم سه نماد شاخص را برای قدرت‌های استکباری معرفی می‌کند. در سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی ۳۹ و سوره‌ی غافر آیه‌ی ۲۴، فرعون، هامان و قارون به‌عنوان نمادهای استکبار در سیاست، فرهنگ و اقتصاد تعریف می‌شوند. این همان سه‌گانه‌ی معروف «زر / زور / تزویر» است که توسط دکتر شریعتی مطرح شده است و مشخصاً ریشه‌ی قرآنی دارد. امروز این سه‌گانه استکبار جهانی را شکل می‌دهد. فضای سایبر استکبار جهانی درواقع قلمروی حاکمیتی استکبار است که از همان خصوصیات حاکمیت فرعون برخوردار است. قرآن کریم در این رابطه می‌فرماید «وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ» که یعنی امر فرعون در مسیر رشد نبود. مشکل اصلی ما با آمریکا و قدرت‌های استکباری امروزی و دلیل اینکه نمی‌خواهیم تحت حاکمیت آنها قرار بگیریم دقیقاً همین است که امر آنها در مسیر رشد نیست اگر از آنها تبعیت کنیم، رشید نمی‌شویم بلکه اغوا می‌شویم. حکومت طاغوت برای ادامه‌ی خود به مردم خفیف‌شده نیاز دارد، اما حکومت الهی نیاز دارد که مردم «رشید» شوند و اساساً هدایت برای رشد است (یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ).

وی افزود: نقطۀ امید ما عاقبی است که قرآن کریم برای مؤمنان در مقابل کافران ترسیم می‌کند. مطابق آیات ۱۰۵ تا ۱۰۸ سوره‌ی هود، در قیامت انسان‌ها یا سعید می‌شوند یا شقی. انسان‌های شقی در نار هستند و با ناله و فریاد در آن جاودانه‌اند ولی انسان‌های سعید در جنت جاودانه‌اند و پاداش همیشگی دریافت می‌کنند.

این استاد دانشگاه در خاتمه گفت: انسان با انتخاب خود و مسیری که در دنیا طی می‌کند در مسیر سعادت یا شقاوت قرار می‌گیرد. یک دنیا بیشتر نداریم و انسان هم یک‌بار در آن زندگی می‌کند. فضای سایبر امتداد فضای فیزیکی است و این فضا امروز متأثر از پیشرفت تکنولوژی برجسته شده است. فضای سایبر یک فضای دوم مستقل نیست که انسان بتواند زیست جداگانه‌ای را در آنجا تعریف کند و بتواند جدا از فضای فیزیکی به سعادت برسد. این فضای سایبر هر چه هست باید به‌گونه‌ای باشد که از طریق ارشاد مردم را به سعادت برساند نه اینکه از طریق اغوا راه شقاوت آنها را هموار کند به جمله‌ی ابتدای بحث برگردیم: پیشرفتی موردقبول است که در جهت «رشد» انسان باشد و انسان امروز مورد ظلم قرار گرفته است چون این حق طبیعی از او دریغ شده است.

انتهای پیام/۴۱۱۲/پ