«ابن مُنْجِب»، دیوانسالار ادیب

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوالقاسم علی بن مُنْجِب  صیرفی (463-542ق / 1071/1147م) ملقب به «امین‌الدین»‌و «تاج‌الریاسه»، تاریخ‌نگار ادیب، کاتب و شاعر مصری‌تبار است.

ابن منجب در شعبان سال 463 به دنیا آمد و در صفر 542 وفات یافت. او در شعر و بلاغت و ملاحتِ خط شهرت و توانایی داشت. پدرش شغل صرافی داشت و به همین سبب به «ابن صیرفی» معروف شد.

ابن منجب از همان آغاز جوانی از پیشه پدر روی برتافت و به حرفه کتابت گرایید و چندی نگذشت که چون جدّ خود در این فن چیره‌دست شد. پس از آنکه دراین حرفه شهرتی یافت، در دیوان لشکر و خراج به خدمت گمارده شد.

پس از چندی، حرفه دبیری را از ابوالعلاء صاعد بن مفرج، رئیس دیوان لشکر آموخت و سرانجام سرپرست همان دیوان شد تا اینکه احمد بن بدر جمالی، ملقب به «ملک افضل»، وزیر مستعلی، دبیری دیوان مکاتبات را به او واگذار کرد و سپس در 495ق به دیوان انشا منتقلش کرد.

پس از این اتفاق، به ابن منجب اعتماد فراوان شد، تا جایی که وزیر به فکر افتاد ابن ابی اسامه را از ریاست انشا برکنار کند و ابن منجب را به جایش بنشاند؛ اما پس از مشورت با نزدیکان خود، از این کار خودداری کرد.

ابن منجب، پس از مرگ ابن ابی اسامه در 522ق، به خدمت پسر و جانشین او، ابوالمکارم درآمد و چون او درگذشت، خود ریاست دیوان انشا را به عهده گرفت و تا پایان عمر در این سمت باقی ماند. از برخی آثار ابن منجب چنین برمی‌آید که زمانی روابط او با ملک افضل تیره شد و به ناچار مدتی از دیوان انشا کناره گرفت، اما سرانجام به یُمن بلاغت و ظرافتی که در چند رساله اعتذاریه به کار بست، از ویر دلجویی کرد و دوباره به منصب گذشته خود بازگشت. گفتنی است کهت برکناری موقت ابن منجب از دیوان انشا باعث شد که او فراغتی یابد تا الافضلیات را تألیف کند.

تجلی ذوق و استعداد ابن منجب بیشتر در چهار جنبه است: مسائل دیوانی، تاریخ، کتابت و شعر. تمامی آثاری که در این زمینه‌ها از ابن منجب به جا مانده بسیار سودمند است. بنا بر عقیده خودش کتاب قانون دیوان‌الرسائل او نخستین اثر در این زمینه است. ابن منجب بر این نظر است که دیگران درباره شعر و کتابت خراج و سپاه آثار متعددی نگاشته‌اند و کار دیوان انشا یا کتابت دستگاه ملوک را فرو گذاشته‌اند. روشن نیست که این ادعای ابن منجب تا چه اندازه صحیح است، زیرا 300 سال پیش از او مقریزی اشاره کرد که درباره کتابت، خراج و انشا، آثار متعددی نگاشته است. همچنین در فهارس، انبوهی کتاب در موضوع آیین کتابت آمده است. بنابراین، این ادعای ابن منجب را فقط از این جهت می‌توان درست دانست که او روشی جدید در این سبک پیش گرفته است که در آن احوال رئیس دیوان انشا، کاتبان زیردست او، علومی را که باید بدانند، صفاتی را که باید داشته باشند و به‌ویژه سازمان اداری دیوان را، به شیوه‌ای که در کتب گذشته نیامده، شرح داده است؛ البته در اندک آثاری که در این زمینه تألیف شده اشاره به مسائلی که ابن منجب بیان کرده بسیار کم است.

از اشعار ابن منجب، جز چند قطعه که در معجم الادباء و الفضلیات آمده، چیزی به جا نمانده است. نامه‌های به‌جا مانده از او راهنمای گران‌بهایی از نثر دوره فاطمیان است. کتاب‌های رسائل و الافضلیات او نمونه‌هایی بسیار درخشان از نثر سده‌های پنجم و ششم هجری قمری در تاریخ ادبی مصر به شمار می‌آید؛ اما الافضلیات که اساساً در باب اعتذار نگاشته شده، بیش از رسائل وی نمودار عواطف و ویژگی‌های معنوی است.

آثار به جا مانده از ابن منجب عبارت‌اند از:

1. سجلات یا رسائل فی ملوک مصر در چهار جلد و حاوی نامه‌هایی است که در طول خدمت 50 ساله خود گردآوری کرده است؛

2. قانون دیوان الرسائل، مجموعه‌ای از دستورها و قواعد دبیری است که در قاهره چاپ شده است. هانری ماسه آن را در 1914 به فرانسه ترجمه کرده است. این کتاب به اَفضَلِ کُتَیْفات تقدیم شده است.

3. الاشارة الی من نال الوزارة، که تاریخ وزیران فاطمی از ابن کِلِّس تا بطایحی است. این کتاب در قاهره به کوشش عبدالله مخلص در 1924 در نشریه مؤسسه فرانسوی باستان‌شناسی شرقی قاهره به چاپ رسیده و یک بار دیگر نیز در بغداد در 1964 مستقلاً تجدید چاپ شده است.

4. الافضلیات، که مجموعه نامه‌ها و رساله‌هایی است که برای افضل بن بدر نوشته شده و شامف هفت رساله است. رساله‌های کوچک این اثر با نام‌های «رسالة العفو» (بخشایش‌خواهی از وزیر)، «رد مظالم» (در ستایش دادستانی وزیر)، «لُمح المُلَح»، «منائح القرائح»، «مناجات شهر رمضان»، «عقائل الفضائل» و «التدلّی فی التسلّی» نگارش یافته است. این اثر، در دمشق به چاپ رسیده است؛

5. عمدة المحادثه؛

6. کتاب استنزال الرحمة؛

7. کتاب فی السکر؛

8. کنز الدُرَر، که کتابی است تاریخی درباره خلفای فاطمی تا 526ق؛

9. المختار من شعر شعراء الاندلس، این جُنگ از منابع شعر اندلسی است. ابن منجب در مقدمه این اثر علت اقبالش به شعر اندلسیان را این‌گونه بیان می‌کند که شعرای معاصر اندلس به توانایی رسیده‌اند و دیگر نمی‌توان نیکویی اشعار آنها را انکار کرد. همچنین این کتاب یکی از مآخذ عمده عمادالدین کاتب در تألیف خریدة القَصر است. ترجمه فرانسوی این اثر را دو ماتیو در 1935 به چاپ رسانده است.

تنها اثر خطی ابن منجب کتابی است با عنوان اختیار الذرة الخطیرة فی شعر شعراء الجزیرة ممالیس هو فی اختیار ابن الأغلب، نسخه‌ای از این کتاب در احمدیه تونس به شماره 4465 نگه‌داری می‌شود.

همچنین ابن منجب گزیده‌هایی از دیوان ابن سراج و ابوالعلای معری را تهیه کرده است.

انتهای پیام/4104/