دوران قاجار، عصر طلایی نقاشی پشت شیشه است

به گزارش خبرنگار حوزه هنرهای تجسمی گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، سعید رضاخان به عنوان پدر معنوی نقاشی پشت شیشه ایران شناخته می‌شود؛ وی در چند سال اخیر خط‌مشی کلی این هنر را در کشور تعیین و سعی کرده اطلاعات ارزشمندی را به دوستداران این هنر قدیمی ارائه کند؛ آن هم در شرایطی که منبع مطالعاتی چندانی در ارتباط با نقاشی پشت شیشه وجود ندارد و فقر منبع در این زمینه رخ نمایی می‌کند؛ بررسی عوامل محیطی و اجتماعی تأثیرگذار بر نقاشی پشت شیشه موضوع گفتگوی سعید رضاخان با خبرنگار خبرگزاری آنا است. 

اوج‌گیری نقاشی پشت شیشه

درباره اوج‌گیری نقاشی پشت شیشه در دوره قاجار باید بگویم در ابتدا من تصور می‌کردم که نقاشی پشت شیشه در دوره زندیه در اوج قرار داشته و در آن روزگار گسترش بسیاری یافته است، اما با بررسی آثار گنجینه موزه نقاشی پشت شیشه به این نکته مهم پی بردم. آن نکته به اوج نقاشی پشت شیشه در زمان قاجار اشاره دارد.

ظهور، بالندگی، در سراشیبی قرار گرفتن و در نهایت سقوط یک گرایش هنری یک‌شبه ایجاد نمی‌شود

در این دوران، با ظهور نقاشی پرتره که موضوع اصلی آن شاهزادگان قجری بود روبه‌رو می‌شویم که در نوع خود یک نوآوری بود. علاوه بر این استفاده از نقاشی پشت شیشه و نقاشی پشت آینه در میان گچ‌بری‌های ساختمان‌های اعیانی و ثروتمندان آن زمان همچنین در میان در و پنجره‌های آن دوران متداول شد. در ضمن خیالی‌سازی و شمایل‌نگاری نیز از اقدامات هنرمندان شیشه‌نگار دوران قاجار است که در دوره‌های پیش از آن چندان سابقه‌ای از آنها نمی‌بینیم.

ظهور و سقوط سبک‌های هنری

دلایل متعددی برای این موضوع وجود دارد که چرا در یک دوره با نوآوری و گسترش هنر نقاشی پشت شیشه روبه‌رو می‌شویم و در دوره‌ای دیگر این هنر رو به زوال می‌رود. از زاویه‌های متفاوتی می‌توانیم به این موضوع بنگریم. در درجه نخست، باید یک موضوع را یادآوری کنم؛ برخی از عوامل که باعث ظهور یا سقوط در هنر و سبک‌ها می‌شوند، مشترک هستند به این معنی که عامل اجتماعی باعث ایجاد مجموعه رفتارهایی می‌شود که در آن میان ظهور یا سقوط برخی از سبک‌ها، هنرها و یا شاید صنایع دستی را هم در بر بگیرد.

نکته بعدی، زمان است. یعنی این ظهور، رسیدن به رشد و بالندگی، در سراشیبی قرار گرفتن و در نهایت سقوط، یک‌شبه ایجاد نمی‌شود. در مسائل فرهنگی «زمان» لازم است و تغییرات بسیار نامحسوس هستند. در مورد نقاشی پشت شیشه وقتی به شرایط آن زمان نگاه می‌کنیم دلیل رونق و نوآوری‌های ایجاد شده را در آن زمان در می‌یابیم. از یک سو رونق خرید و فروش و استفاده به صورت قاب و تزیین دیوار در خانه توده‌های مردم را داریم و از سوی دیگر با حمایت دربار یا حکومت از برخی هنرمندان روبه‌رو هستیم. این امر سبب می‌شود که هنرمند طبق سفارش کار کند و شاید همین سفارش‌ها هستند که باعث می‌شوند پرتره‌های قاجاری در پشت شیشه شکل بگیرند. البته برخی از کارشناسان، مخالف چنین شیوه‌ای در نقاشی پشت شیشه هستند و حالت بدن شاهزادگان را در تصویر، خشک و بی‌روح قلمداد می‌کنند یا اینکه چنین آثاری را فاقد اصالت می‌دانند، اما هرچه هست این شیوه از نقاشی پشت شیشه در زمان فتحعلی‌شاه قاجار شکل گرفت.

خرید و فروش و استفاده به صورت قاب و تزیین دیوار در خانه‌ها، از عوامل رونق نقاشی پشت شیشه در دوران قاجار بود

در این دوران، آثاری تکرار نشدنی خلق شدند و در نهایت نام هنرمندی به نام «مهر علی» نقاش شناخته‌شده دوره قاجار در این پهنه درخشید. در اینجا با قلم قدرتمند مهرعلی روبه‌رو می‌شویم. قلمی که دیگر هنرمندان شیشه‌نگار آن زمان توانایی رویارویی با آن را ندارند و شاید به همین دلیل است که پس از وی با کمتر کسی در این زمینه مواجه می‌شویم. با این حال شرایط محیطی و اعتقادات دینی عمیق موجود در آن زمان تأثیر خود را در نقاشی پشت شیشه می‌گذارد. هنرمندان خیال‌ساز می‌آیند و مجموعه داستان‌های پهلوانی و بزمی را در پشت شیشه به صورت روایت‌گونه به تصویر می‌کشند. پس از آن هم شمایل‌نگاری گسترش می‌یابد و رفته رفته جایگاه ویژه‌ای برای خود باز می‌کند.

سراشیبی نقاشی پشت شیشه

عکس موارد گفته شده هم وجود دارد. یعنی سلسله عواملی باعث شدند که نقاشی پشت شیشه روبه سراشیبی برود. عدم حمایت، تغییر در جامعه و تغییر در دیدگاه‌ها همراه با عدم انعطاف نقاشان پشت شیشه، ایجاد اولویت‌هایی غیر از هنر و فرهنگ یا ایجاد اولویت‌هایی که می‌خواهند هنر را به خدمت بگیرند و مواردی دیگر که وجود دارند باعث می‌شوند تا نه‌تنها نقاشی پشت شیشه بلکه هر هنر دیگری در حاشیه قرار بگیرد و رو به زوال برود.

این عدم حمایت می‌تواند از طرف توده مردم باشد. افرادی که آن زمان به فرنگ می‌رفتند و ظاهر آنجا را می‌دیدند با برخی از سنت‌های خود فاصله می‌گرفتند. با گذشت زمان این شکاف بیشتر شد و نیاز برای تهیه برخی کالاهای فرهنگی در افراد احساس نمی‌شد و کالاهای فرهنگی فرنگی جایگزین آن شدند، البته مجموعه عوامل این موضوع قابل شرح هستند که در بحث ما نمی‌گنجد. در زمان قاجار هم این اتفاق افتاد و کم‌کم پررنگ شد.

انتهای پیام/4072/4104/ن