اقتصاد دانش‌بنیان ماهیت اقتصادی ـ اجتماعی دارد
گروه دانشگاه خبرگزاری آنا ـ مریم اویسی، این روزها کمتر کسی است که عبارت اقتصاد دانش‌بنیان را نشنیده باشد. موضوع اقتصاد دانش‌بنیان که بارها در کنار اقتصاد مقاومتی مطرح شده است، از اهمیت ویژه‌ای برای کشور برخوردار است و می‌تواند نیروی تازه‌ای به چرخه‌های اقتصادی تزریق کند، اما برای آنکه با مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان بیشتر آشنا شویم با پرویز کرمی، دبیر ستاد توسعه فرهنگ علم، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان و مشاور رئیس بنیاد ملی نخبگان به گفتگو نشستیم.
آنا: ابتدا کمی راجع به اقتصاد دانش‌بنیان و وضعیت آن در ایران توضیح دهید و بفرمایید نهادینه کردن اقتصاد دانش‌بنیان به چه الزاماتی نیاز دارد؟
کرمی: اقتصاد دانش‌بنیان مفهوم جدیدی در حیطه فعالیت ماست. بقیه کشورهای دنیا، وقتی از اقتصاد مبتنی بر منابع حرکت کردند، قبل از هر چیز، مسیر اقتصاد مبتنی بر تولید را گذرانده و پس از آن بسیاری از این کشورها به اقتصاد مبتنی بر دانایی یا دانش رسیده بودند که ما متأسفانه این مفهوم را مساوی علم برداشت کرده‌ایم. در کشور ما اقتصاد دانش‌بنیان را با دانایی برابر و به دلیل نداشتن ترمینولوژی صحیح آن را با علم هم‌تراز دانسته‌ایم. ولی اول از همه باید قبول کرد که اقتصاد دانش‌بنیان یک ماهیت اقتصادی ـ اجتماعی دارد و وقتی از آن حرف می‌زنیم، در واقع انتخاب می‌کنیم که توسعه اقتصاد کشورمان را بر چه مبنایی قرار دهیم. بنابراین از مقوله‌ای فراتر از توسعه علم و فناوری حرف می‌زنیم.
خلق ثروت معنای اقتصاد دانش بنیان
وقتی سخن از اقتصاد دانش‌بنیان می‌شود، منظور ایجاد ثروت و تعاملات اجتماعی بین کنشگران این اقتصاد است؛ مثل شرکت‌ها، بانک‌ها، بیمه‌ها، گمرک، تأمین اجتماعی و استاندارد. در نظام ملی نوآوری به موارد بسیاری پرداخته می‌شود که البته هر یک از این موارد دارای زیرنظام‌های خاص خود نیز هستند. مثلاً در نظام ملی نوآوری یک زیرنظام استاندارد تأمین مالی داریم. در بسیاری از مواقع، در کشورمان این دو را معادل هم در نظر می‌گیریم.
اقتصاد دانش‌بنیان یک ماهیت اقتصادی - اجتماعی دارد و وقتی از آن حرف می‌زنیم، درواقع انتخاب می‌کنیم که توسعه اقتصاد کشورمان را بر چه مبنایی قرار دهیم. بنابراین از مقوله‌ای فراتر از توسعه علم و فناوری حرف می‌زنیم.
رشد علمی کشور شاید در برخی موارد ابزار لازم برای رشد اقتصاد دانش‌بنیان باشد، اما هیچ‌گاه با آن معادل و مساوی نیست. اگر بنابراین باشد که مدل کنونی، الگوی توسعه کشور باشد، آن‌وقت گسترش اقتصاد دانش‌بنیان، مانند هر کار دیگری که باید بشناسیم و بپذیریم، الزاماتی خواهد داشت. باید قبول کنیم وقتی اقتصاد دانش‌بنیان را به‌کار بگیریم که محل درآمد قابل‌توجهی برای کشور باشد در غیر این صورت نمی‌توان به آن اقتصاد گفت. کشوری را فرض کنید که تعدادی گردشگر دارد. تنها در صورتی می‌توان ادعا کرد این کشور اقتصاد گردشگری دارد که میزان این اقتصاد و تعداد گردشگرانی که به آن وارد می‌شوند، قابل‌توجه باشد.
به‌عنوان‌مثال، اگر گاهی تعدادی توریست به کشورمان بیایند و بروند و گردشگری تنها سهم ناچیزی از اقتصاد ما داشته باشد، نمی‌توانیم بگوییم به معنای واقعی اقتصاد گردشگری داریم؛ حتی اگر در مقاطعی نیز مانند مقطع کنونی تعداد گردشگرانی که به کشورمان می‌آیند، زیاد باشد. معمولاً این‌طور نیست که در برنامه بودجه سالانه بگوییم این مقدار مشخص از محل گردشگری درآمد داشته‌ایم. اقتصاد دانش‌بنیان، برای اینکه به این موقعیت برسد، باید سهم قابل‌توجهی از تولید ناخالص داخلی (GDP) داشته باشد.
آنا: آیا آماری داریم که به‌وسیله آن بگوییم به اقتصاد دانش‌بنیان رسیده‌ایم؟
کرمی: هنوز آمار دقیقی از وضعیت اقتصاد دانش‌بنیان در کشورمان نداریم. در سند توسعه علمی کشور حکمی وجود دارد که در آن به‌صراحت عنوان‌شده ۵۰ درصد تولید ناخالص ملی ما در سند چشم‌انداز توسعه ۱۴۰۴ باید از طریق تولید محصولات دانش‌بنیان، اعم از کالا و خدمات، تأمین شود. این عدد بسیار بزرگ است و اگر واقعاً و به‌طور جدی اعتقاد داریم که اقتصاد دانش‌بنیان باید مدلی برای توسعه کشورمان باشد باید تمام فعالیت‌های خود را به تحقق این هدف معطوف کنیم. به‌هرحال، این هدف معلوم شده و ممکن است نقدهایی هم به آن وجود داشته باشد، ولی این تنها هدف کمّی شناخته‌شده مربوط به این حوزه است و باید چنین عملی شود.
آنا: آیا در حال حاضر توانسته‌اید فعالان اصلی را وارد عرصه اقتصاد دانش‌بنیان کنید؟
کرمی: در این زمینه به‌شدت در حال تلاشیم و البته قدم‌های خوبی برداشته شده است، ولی کافی نیست. گرچه برخی از قدم‌هایی که برداشته‌ایم، خیلی خوب جواب داده است. مثلاً گمرک امروز با اهداف این اقتصاد همراه شده است. امروز می‌توان قاطعانه اعلام کرد که گمرک جمهوری اسلامی با اقتصاد دانش‌بنیان همراهی خوبی دارد و همین‌طور بیمه مرکزی و برخی سازمان‌های دیگر، ولی این کافی نیست و باید در بسیاری از زمینه‌های دیگر هم این اقدامات صورت گیرد.
فعالان اقتصاد دانش‌بنیان، مردم هستند
واقعیت این است که هر وقت حرف از اقتصاد دانش‌بنیان می‌زنیم، منظور جنبه اجتماعی آن است. اقتصاد دانش‌بنیان ماهیتی اقتصادی - اجتماعی دارد بنابراین فعالان در این اقتصاد عموم مردم هستند. مثلاً در اقتصاد ورزش تنها فوتبالیست‌ها دخالت ندارند، بلکه افراد مختلفی فعالیت دارند. یک فوتبالیست فقط جزئی از اقتصاد ورزش است. در اقتصاد دانش‌بنیان هم، به همین ترتیب، باید عموم مردم فعالیت داشته باشند. یعنی باید بخش خصوصی، یا بهتر بگوییم، غیردولتی فعالیت داشته باشد. در این اقتصاد، هر فردی که فعالیت اقتصادی کلان دارد، باید موردتوجه قرار گیرد؛ چه نهادهای عمومی، چه بخش خصوصی و چه بخش تعاونی، درواقع باید به‌طور جدی فعال شوند. ضمن اینکه دولت این بار دیگر نباید اشتباهات قبلی را تکرار کند، بلکه تا آنجا که می‌تواند باید نقش ناظر و هدایت‌کننده را بر عهده بگیرد و به‌اصطلاح سکان‌دار باشد تا مجری یا عمل‌کننده. اگر بخواهیم این اقتصاد را دانش‌بنیان بنامیم، با اقتصادی مواجه خواهیم بود که کالا و خدمات جابه‌جاشده در آن از جنس نوآوری و دانایی است.
آنا: چه میزان اقتصاد دانش‌بنیان و استفاده از کالاهای دانش‌بنیان در میان اقشار جامعه شکل‌گرفته است یا به‌عبارت‌دیگر، مردم چه نقشی می‌توانند در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ایفا کنند؟
کرمی: وقتی می‌گوییم مردم باید در اقتصاد دانش‌بنیان دخالت داشته باشند، باید فعالیت‌های آن‌ها را به‌نوعی ساماندهی کرد. تبلور این موضوع، شرکت‌های دانش‌بنیان هستند. شرکت‌های دانش‌بنیان تبلور اجتماعی حضور مردم در فعالیت و روش توسعه‌ای هستند که به آن، اقتصاد دانش‌بنیان می‌گوییم. در تحقق اقتصاد دانش‌بنیان یک اصل مهم این است که اراده ما توسعه کشور باشد.
اگرچه برنامه‌ریزی آن جزو وظایف دولت است، اما توسعه یک کشور کاری نیست که تنها به عهده دولت یا بخش خصوصی باشد، بلکه وظیفه همه آحاد ملت است و موفقیت در اجرای آن به نحوه عملکرد مردم بستگی دارد. اگر قصد داریم مدل اقتصادی مبتنی بر اقتصاد دانش‌بنیان را جایگزین اقتصاد مبتنی بر نفت کنیم باید عادات، رفتارها و انتخاب‌هایمان را نیز تغییر بدهیم. به‌هرحال، مردم باید این اراده را داشته باشند. البته واقعیت‌های اقتصادی امروز جهان ناخواسته همه ما را مجبور می‌کند که به این سمت برویم. تجربه رسیدن قیمت نفت به بشکه‌ای ۴۳ تا ۴۵ دلار را در کشور داشته‌ایم و حتی برخی قیمت‌هایی پایین‌تر از این را هم پیش‌بینی کرده‌اند. بنابراین، این دیگر یک انتخاب نیست و خواه‌ناخواه باید به این سمت برویم. ولی این موضوع هم الزاماتی دارد و آن‌هم این است که نهادها و مردم اراده کنند و بپذیرند که باید روش دیگری برای کسب درآمد در کشور به‌کار گرفته شود.
آنا: چگونه می‌توان افکار عمومی را برای پذیرش این نوع اقتصاد آماده کرد؟
کرمی: بايد واقعیات اقتصاد را بیشتر با مردم در میان بگذاریم. یعنی یک بخش آن اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی و آگاهی دادن است. می‌توان گفت نبود آگاهی از مباحث فرهنگی مربوط به اقتصاد دانش‌بنیان، مشکل اساسی موجود است. به‌عنوان نمونه، وقتی در کشور حرف از ثبت‌نام برای دریافت یارانه می‌شود، ناگهان می‌بینیم شمار افرادی که ثبت‌نام کرده‌اند، بیش از تعداد رسمی اعلام‌شده در نفوس است و این نشان می‌دهد که این اراده به‌درستی وجود ندارد. دلیل آن خواه نبود اطلاع‌رسانی باشد یا هر علت دیگری، این نشان می‌دهد که هنوز برای پذیرش اقتصاد دانش‌بنیان اراده نکرده‌ایم. امروز کسانی که باید در مورد اقتصاد دانش‌بنیان قانون‌گذاری و آن را اجرا کنند، باید برخی تصمیمات سخت بگیرند که طبیعتاً این تصمیمات زیاد عامه‌پسند نیست.
بايد واقعیات اقتصاد را بیشتر با مردم در میان بگذاریم. یک بخش آن اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی و آگاهی دادن است. می‌توان گفت نبود آگاهی از مباحث فرهنگی مربوط به اقتصاد دانش‌بنیان، مشکل اساسی موجود است.
اقتصاد دانش‌بنیان یک ماهیت اقتصادی - اجتماعی و یک روش یا مدل توسعه جدید در دنیاست که از دهه هشتاد میلادی غالب شده است و در بسیاری از کشورهای دنیا الزامات خاص خودش را دارد. اگر بخواهیم در آن موفق باشیم، به‌جز بحث علم و فناوری، باید سراغ الزامات حقوقی و قانونی لازم برای این جنس اقتصاد هم برویم. این جنس اقتصاد به‌گونه‌ای است که در آن میزان دارایی ملموس و مشهود نیست. در این اقتصاد، دارایی ناملموس است و سرمایه اصلی در آن نیز نیروی انسانی متخصص (Human Capital) و فکری است. ما باید به این موضوع توجه داشته باشیم و دنبال ملاحظات مربوط به آن باشیم.
آنا: ارتباط اقتصاد دانش‌بنیان با اقتصاد مقاومتی را چطور می‌بینید؟ آیا اقتصاد دانش‌بنیان می‌تواند بسترساز اقتصاد مقاومتی باشد؟
کرمی: يکی از مؤلفه‌های اصلی اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش‌بنیان است. در اقتصاد مقاومتی باید در نحوه ایجاد ثروت و خلق ارزش‌افزوده و درآمد برای کشور و منابع آن تنوع داشته باشیم. یکی از این موارد، اقتصاد دانش‌بنیان است. در اقتصاد دانش‌بنیان اتکا و وابستگی خود را برای انجام فعالیت به سایرین کمتر می‌کنیم و به‌جای منابع، به نیروی انسانی خودمان تکیه می‌کنیم. به‌تدریج در حال کار کردن روی مؤلفه‌هایی هستیم که کمتر دچار آسیب می‌شوند.
در بسیاری از سخنرانی‌ها، به‌خصوص در سخنرانی‌هایی که رهبر فرزانه انقلاب داشته‌اند، یکی از مؤلفه‌های اصلی اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش‌بنیان معرفی شده است. دلیلش هم این است که اقتصاد دانش‌بنیان به اقتصاد تنوع می‌بخشد و آن را از ضربه‌پذیری مصون می‌کند.
در بسیاری از سخنرانی‌ها، به‌خصوص در سخنرانی‌هایی که رهبر فرزانه انقلاب داشته‌اند، یکی از مؤلفه‌های اصلی اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش‌بنیان معرفی شده است. دلیلش هم این است که اقتصاد دانش‌بنیان به اقتصاد تنوع می‌بخشد و آن را از ضربه‌پذیری مصون می‌کند.
آنا: یک رویداد نوآوری یا ایده برای رشد و رسیدن به سوددهی اقتصادی به چه زیرساخت‌هایی نیاز دارد؟
کرمی: یکی از بحث‌هایی که امروز در کشور مطرح و فراگیر شده، همین استارت‌آپ‌هاست که این‌گونه ایده‌ها و نوآوری‌ها را پیدا کنند، البته باید بدانیم که وقتی حرف از استارت‌آپ‌ها می‌زنیم، بیشتر یک جریان ترویجی و فرهنگی است و طبیعتاً توقعی هم که از آن داریم، همین است. اما بین این‌ها ایده‌هایی هم وجود دارد که در مواقعی می‌تواند کمک کند. اما این کمک مشروط به این است که در مورد نوآوری، شرایط محیطی را در نظر بگیریم. یعنی نوآوری در این بخش، اتفاق جدیدی نیست که تاکنون در دنیا نیفتاده باشد، بلکه خیلی اوقات، وقتی حرف از نوآوری می‌زنیم، بدین معنی است که این اتفاق قبلاً هم افتاده، ولی کسی به آن و کاربردش اهمیتی نداده و توجهی نکرده است. نوآوری اصولاً این است که بتوانیم از یک ایده یا فعالیت که دارای ویژگی خاصی است، درآمد کسب کنیم. در حال حاضر همه شرکت‌های فعال در حوزه فروش الکترونیکی، به یک نوع عمل نمی‌کنند. دلیلش هم این است که روش همه آن‌ها یکی نیست و بازاری را هم که هدف می‌گیرند، مشابه نیست. همچنین، مدل گسترش آن‌ها متفاوت است.
اقتصاد دانش‌بنیان فقط موضوعی علمی نیست!
باید به این نکته توجه کنیم که وقتی از اقتصاد دانش‌بنیان حرف می‌زنیم، فقط به مباحث تکنولوژیک و علمی نپردازیم. خیلی اوقات این‌ها می‌توانند به نوآوری در حوزه کسب‌وکار بسیار کمک کنند. مثال خیلی ساده‌تر و ملموس‌تر می‌تواند در مورد تولید و عرضه میوه باشد که در کشورمان در این بخش مشکل داریم. فاصله بین قیمت تولیدکننده و مصرف‌کننده بیش از اندازه زیاد است. چنین روشی را می‌توان این‌جا هم به‌کار برد که احتمالاً خوب هم جواب می‌دهد، ولی این مسئله نیازمند افرادی فعال و علاقه‌مند در بخش خصوصی است که تمایل داشته باشند آن را پیگیری کنند و به نتیجه برسانند.
انتهای پیام/4085/پ
انتهای پیام/