معمای رویداد تونگوسکا| ۱۱۶ سال پیش؛ ناگهان پایان دنیا!

خبرگزاری آنا- هدا عربشاهی: جرمی آسمانی که صبح روز ۳۰ ژوئن از جو زمین رد شد و در سیبری فرو افتاد چه بود؟ چه چیزی انرژی این چنین عظیم را آزاد کرد؟ باوجود مطالعات جدی‌ای که تاکنون درباره فاجعه تونگوسکا انجام شده تا به امروز نمی‌توان ماهیت دقیق این جرم مرموز را که بدون برجای گذاشتن نشانه‌های ملموس قابل کشفی منفجر شد، درک کرد. درواقع، بسیاری از دانشمندان بااستعداد بی‌هیچ اختلافی به این پدیده علاقه‌مند بوده‌اند. بعضی از آنها به‌لطف محققان آماتوری به مجموعه‌ داده‌های جالبی دست یافتند اما این داده‌ها را با اشتباهات فاحشی تفسیر کردند. درنتیجه، دانشمندان در سراسر جهان فریب بعضی توضیحات خیالی‌ای را خوردند که محققان آماتوری ارائه کرده بودند. ازاین‌رو هنوز بعد از گذشت بیش‌از ۱۱۶ سال، زمینی‌ها هنوز نتوانسته‌اند وضعیت علمی دقیقی را پیدا کنند که برای بستن قطعی این پرونده نیاز است. 

{$sepehr_key_4564}

برای درک بهتر موقعیت 

این پرونده اسرارآمیز، آغاز قرن بیستم در تونگوسکا واقع در سیبری روسیه گشوده شد. اصطلاح تونگوسکا به منطقه‌ای بسیار بزرگ با وسعت بیش‌از ۷۵۰هزار کیلومترمربع بین دو رودخانه بزرگ سیبری شامل ینی‌سئی در غرب و لنا در شرق اشاره دارد که با سه رودخانه تونگوسکا احاطه شده است. اینها سه شاخه بزرگ سمت راست رود ینی‌سئی هستند که با نام‌های تونگوسکای علیا (Verchnjaja Tunguska)، تونگوسکای سنگی (Podkamennaja Tunguska) و تونگوسکای سُفلی مشخص می‌شوند. بخش بالایی رودخانه تونگوسکای علیا با نام آنگارا شناخته می‌شود که سرچشمه‌های آن در شمال‌غربی فلات استانووی، در فاصله‌ حدود ۳۰۰ کیلومتری از دریاچه بایکال که رودخانه به آن می‌ریزد، قرار دارد. در نزدیکی مصب رود، روستای نیژْنه-کوبیِنسکی قرار دارد.

 آنگارا مسیر خودش را در شمال‌شرقی انتهای جنوبی دریاچه بزرگ از سر می‌گیرد و پس‌از پیمودن بیشتر از ۶۰ کیلومتر به شهر ایرکوتْسْک می‌رسد. آنگارا سپس با پیچ‌وتاب‌های بسیار بزرگ راهش را در جهت شمال ادامه می‌دهد و در نزدیکی شهر کیزما به‌طور قطعی سمت غرب می‌پیچد و به ینی‌سئی می‌ریزد. طول آنگارا حدود ۲هزارو۷۷۰ کیلومتر است. رود تونگوسکای سنگی نام خودش را از صخره‌هایی می‌گیرد که مسیرش را از لابه‌لای آنها باز کرده است. این رود با حرکت در جهت شمال‌غربی، به سمت غرب می‌چرخد و به ینی‌سئی می‌ریزد. هیچ شاخه عمده‌ای ندارد و طولش حدود هزارو۳۰۰ کیلومتر است. تونگوسکای سفلی به‌طول ۲هزارو۷۰۰ کیلومتر از شمال فلات استانووی سرچشمه می‌گیرد و به سمت غرب می‌چرخد و بین کرانه‌هایی که گاهی مرتفع و صخره‌ای و گاهی پست و مسطح هستند، جریان می‌یابد و بر مجموعه‌ای از تندبادها غلبه می‌کند. به‌طورکلی می‌توان گفت که سیبری از نظر جغرافیایی به سه ناحیه غربی، شرقی و شرق دور تقسیم می‌شود و درست در ناحیه شرقی آن است که یکی از عجیب‌ترین رویدادهای طبیعی تاریخ بشر رخ داده است.  

 رویداد عجیب

صبح روز ۳۰ ژوئن ۱۹۰۸، دقیقاً در ساعت ۷:۱۴ صبح به وقت محلی، در قلب سیبری شرقی، آذرگویی با سرعت بسیار بالایی به جو زمین نفوذ کرد و در حدود ۸ کیلومتری بالای تایگا منفجر شد و انرژی‌ای آزاد کرد که تخمین زده می‌شود معادل بیش‌از هزار بمب اتمی شکافت هسته‌ای باشد. مشابه آنچه که آمریکا در ۵ آگوست ۱۹۴۵ در هیروشیما پرتاب کرد. در حوضه رودخانه تونگوسکای سنگی ناگهان شیء مرموز، براق و کورکننده در آسمان صاف ظاهر شد. انفجار بزرگی که در پی آن رخ داد صحنه‌ای آخرالزمانی خلق کرد. جنگل با وسعت حدود ۲هزارو۲۰۰ کیلومترمربع با خاک یکسان شد. میلیون‌ها درخت از جا کنده شدند و در نقطه‌ای دیگر بر زمین فرود آمدند درحالی‌که تنه و شاخه‌های شکسته بسیاری از آنها پوست‌کنده و تا حدی زغال شده بودند. هر شکلی از حیات در این منطقه آسیب‌دیده، به‌طرز وحشیانه و ناامیدکننده‌ای تسلیم این رویداد شد.

آتش، گرد و غبار، آوار، بخار آب و غیره با نیرویی غیرقابل اندازه‌گیری چندین کیلومتر به بالا کشیده شدند و در نتیجه ستونی وصف‌ناشدنی از زمین به آسمان تشکیل دادند که حتی از فاصله بیش‌از ۸۰۰ کیلومتری از مرکز رویداد و زمین‌لرزه ناشی‌از آن دیده می‌شد. همچنین صدای انفجار بسیار شدید و موج ضربه‌ای به‌شدت تکان‌دهنده‌ای رخ داد که دوبار دور زمین چرخید و توسط دستگاه‌های لرزه‌نگاری جهان ثبت شد. در روزنامه سیبریایی کراسنویارسک، در ۲۳ جولای ۱۹۰۸، این رویداد به این شرح توصیف شد: «پدیده جوی بسیار جالبی در این منطقه رخ داد. درواقع، غرشی شنیده شد که کاملاً شبیه صدایی بود که می‌تواند توسط باد ایجاد شود. بسیار خشن، که بلافاصله پس‌از آن، با یک تصادف باورنکردنی همراه با زمین لرزه‌ای همراه شد که به‌معنای واقعی کلمه خانه‌ها را تکان داد. تابش‌های شدید یا سنگ بزرگی ساختمان‌ها را به لرزه درآورد و همه این‌ها با دو تندباد شدید و نوعی غرش از زیر زمین همراه بود، گویی تعداد بی‌نهایت قطار به‌طور هم‌زمان روی ریل‌ها عبور کرده‌اند، مانند صدای شلیک توپی با ۵۰ یا ۶۰ گلوله که به‌تدریج کاهش یافت. نه شکل و نه ماهیت شیء، به‌دلیل سرعت سرگیجه‌آور آن، مشخص نشد.

شاهدانی که از دهکده‌های مختلف درباره این اتفاق شهادت می‌دهند ادعا می‌کنند که وقتی آن "چیز" به افق رسید، شعله‌ آتشین عظیمی برخاست که به‌معنای واقعی کلمه آسمان را به دو نیم کرد. به‌محض ناپدیدشدن زبانه آتش، صدای مهیب رگبار رعد و برق شنیده شد. در جزیره کوچک روبه‌روی روستا، حیوانات اهلی نشانه‌هایی از اضطراب شدید را نشان می‌دادند، بسیاری از گاوها با ترس از این طرف و آن طرف شروع به سروصدا و دویدن کردند و اسب‌ها با صدایی از روی وحشت شیهه کشیدند. تصور کسانی که شاهد این پدیده استثنایی بودند این بود که هر لحظه ممکن است زمین از هم بپاشد و همه‌چیز در ورطه‌‌ای بی‌انتها فرو رود. فقط خدا می‌داند که غوغای هولناک که زمین را تکان می‌داد از کجا سرچشمه می‌گرفت و این واقعیت که منشأ آن را نمی‌دانستیم نوعی ترس وحشتناک و وحشتی خرافی را القا می‌کرد. مردم شوکه شده بودند.» 

این اطلاعات از شهر کوچک کیزما در حدود ۲۰۰ کیلومتری محل انفجار به‌دست آمده است. از روستای دیگری به نام نیژْنه-کوبیِنسکی، واقع در ۳۲۰ کیلومتری منطقه مرکز زلزله، شهادت‌های دیگری در روزنامه سیبِر چاپ شهر ایرکوتْسْک منتشر شد: «ساکنان نیژْنه-کوبیِنسکی، در شمال‌شرقی، بسیار بالاتر از افق، جرم آسمانی مرموز و درخشانی را دیدند که با رنگ آبی کمرنگ زیبایی توصیف می‌شود. این "چیز" شکلی استوانه‌ای داشت و بسیار داغ به‌نظر می‌رسید و هنگامی‌که پدیده آسمانی مرموز و درخشان ظاهر شد به‌نظر می‌رسید که روی زمین پودر می‌شود و به ابر بزرگی از دود سیاه تبدیل می‌شود، همان‌طورکه صدای غرش عمیقی شنیده می‌شد، نه‌چندان شبیه صدای رعد، بلکه بیشتر شبیه سقوط سنگ‌های بزرگ یا صدای ترق‌ترق رگبار اسلحه‌ها، همه ساختمان‌ها به‌شدت تکان خوردند و در همان لحظه زبانه‌ای از آتش از میان ابرها منفجر شد. همه با ترس و وحشت به خیابان‌ها ریختند. پیرزن‌ها شروع به گریه کردند و فکر مردم فورا به پایان جهان معطوف شد.»  

شیء مرموز چه بود؟ 

هرچند هنوز رویداد تونگوسکا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اسرار طبیعت شناخته می‌شود اما قدر مسلم این اتفاق نظر وجود دارد که منشاء آن احتمالا جرمی آسمانی بوده است. درحال‌حاضر حدود ۳۰هزار سیارک نزدیک زمین وجود دارد، اما فقط سه‌هزار مورد از آنها به‌عنوان جرم بالقوه خطرناک طبقه‌بندی می‌شوند. دانشمندان به‌طور دائم این سنگ‌های فضایی را رصد می‌کنند و هرچند سیارک‌های کوچکی مانند تونگوسکا هرگز باعث انقراض جهانی به سبک دایناسورها نمی‌شوند، اما به‌خوبی می‌توانند فاجعه‌هایی در مقیاس منطقه‌ای ایجاد کنند

از زمان وقوع رویداد تونگوسکا تاکنون حرف‌ها و فرضیات مختلفی از توهمات توطئه و شبه‌علم تا نتایج علم مستند ارائه شده است. بعضی از این فرضیات آزمایش‌های هسته‌ای محرمانه تا برخورد فضاپیماهای فرازمینی‌ها را مطرح می‌کنند. اما عقلانی‌ترین و محتمل‌ترین فرضیات مربوط به نظرات علمی است که برخورد جرمی آسمانی را پیشنهاد می‌کنند. شواهد متعددی در این‌خصوص وجود دارد. برای‌مثال، بعضی نقاشی‌هایی که در آن زمان کسانی که جرم نورانی را دیده‌اند، کشیده‌اند شکل برخورد شیء استوانه‌ای را نشان می‌دهند که درحال برخورد به جنگل است. باتوجه به انرژی آزادشده طی این رویداد به‌نظر می‌رسد که جرم آسمانی، سیارکی با قطر کمتر از ۸۰ متر باشد. مطالعات علمی مختلفی که از این فرضیه حمایت کرده‌اند معتقدند جرمی که در تونگوسکا منفجر شده یا دنباله‌دار کوچکی از خانواده مشتری یا سیارکی سنگی با چگالی کم بوده است.  

یکی از علل مرموزبودن رویداد تونگوسکا این است که در برهه‌ای پرتنش از تاریخ رخ داد. تحولات و جنگ‌هایی که از اواخر سده نوزدهم اروپا و به‌ویژه روسیه را درگیر کرده بود از بحران بین‌المللی قریب‌الوقوعی خبر می‌داد که قرار بود درنهایت به جنگ جهانی اول ختم شود. درگیری‌هایی که همچنین به انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ و شکل‌گیری اتحاد جماهیر شوروی منجر شد. از این‌رو، به‌نظر نمی‌رسید که بررسی رمز و راز انفجاری که در تایگای سیبری رخ داد، اولویت آن روزگار باشد. به همین دلیل است که اولین سفرها برای درک آنچه پیش آمده است تا قبل از دهه ۱۹۲۰ و تا پیش‌از پایان جنگ جهانی اول انجام نشد. 

یک قرن بعد، تونگوسکا هنوز یکی از مهم‌ترین رویدادهای برخوردی اجرام آسمانی است که تاکنون مورد مطالعه قرار گرفته است. دست‌کم هزاران مقاله علمی (بسیاری به زبان روسی) و تعداد زیادی سفر برای درک جزئیات، تجزیه و تحلیل منابع تاریخی معدود، بررسی تاثیری که حادثه روی پوشش گیاهی و قلمرو برجای گذاشته و هر اثری که از حادثه به جا مانده انجام شده است. 

اغلب گفته می‌شود که هیچ قربانی‌ای وجود ندارد. اما این آمار شاید درست نباشد. اِوِنکی‌ها، بومیان شمال روسیه در آن قسمت‌ها زندگی می‌کردند که جمعیتی از گله‌داران کوچ‌نشین گوزن شمالی بودند. یک محقق روس به نام نیکولای واسیلیف از گروه اکتشاف تونگوسکا در سال ۱۹۸۱ تمام شهادت‌های مربوط به زمان واقعه و شاهدان اِوِنکی را که هنوز در سال ۱۹۸۱ زنده بودند جمع‌آوری کرد. با بررسی شهادت‌ها، احتمالاً سه قربانی را می‌توان  تایید کرد که یکی از آنها مردی بوده که در اثر موج ضربه‌ای به درخت کوبیده شده است.  

معمای دیگر مربوط نبودن دهانه برخوردی است. فرضیه‌ای که تلاش می‌کند پاسخی برای این معما پیدا کند می‌گوید که درواقع این دهانه وجود دارد و جلوی چشم همه است. دریاچه چکو، واقع در ۸ کیلومتری شمال محل انفجار می‌تواند همان دهانه فرضی حاصل از برخورد جرم آسمانی سیارک یا دنباله‌دار باشد. این دریاچه از شکل مناسبی برای دهانه‌بودن برخوردار است و همچنین در امتداد مسیری قرار دارد که آذرگوی پس‌از انفجار در هوا می‌پیمود. باوجوداین، به‌نظر می‌رسد این فرضیه کنار گذاشته شده زیرا دهانه بیش‌از حد بزرگ است و در هر صورت دریاچه دست‌کم سه‌ قرن قدمت دارد. 

به‌هررو، هرچند هنوز رویداد تونگوسکا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اسرار طبیعت شناخته می‌شود اما قدر مسلم این اتفاق نظر وجود دارد که منشاء آن احتمالا جرمی آسمانی بوده است. درحال‌حاضر حدود ۳۰هزار سیارک نزدیک زمین وجود دارد، اما فقط سه‌هزار مورد از آنها به‌عنوان جرم بالقوه خطرناک طبقه‌بندی می‌شوند. دانشمندان به‌طور دائم این سنگ‌های فضایی را رصد می‌کنند و هرچند سیارک‌های کوچکی مانند تونگوسکا هرگز باعث انقراض جهانی به سبک دایناسورها نمی‌شوند، اما به‌خوبی می‌توانند فاجعه‌هایی در مقیاس منطقه‌ای ایجاد کنند، همان‌طور‌که تقریباً در سال ۲۰۱۳ و دوباره در سیبری این‌بار در منطقه چلیابینسک اتفاق افتاد و اگر واقعه تونگوسکا در وسط کلان‌شهری رخ می‌داد چه پیش می‌آمد؟ ازاین‌رو، تصادفی نیست که ۳۰ ژوئن را روز جهانی سیارک‌ها نام‌گذاری کرده‌اند. روزی بین‌المللی که به اهمیت مطالعه و پایش سیارک‌ها اختصاص دارد.