تأملی در باب خط مشی گذاری علم

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری آنا، حکومت‌ها همواره جزء مهم‌ترین و تأثیرگذارترین نهادهای مرتبط با دانشگاه بوده‌اند و قابل توجه است که این رابطه گاهی در امتداد تمایلات خیرخواهانه دانشمندان و گاه سفارشی و با درخواست حکومت‌ها انجام پذیرفته است.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «دانشگاه و دولت؛ تأملی در باب خط مشی گذاری علم» با نگاهی به تاریخ ملل به این موضوع پرداخته‌اند که، ردپای مکرر بسیاری از دانشمندان را در دربار سلاطین و پادشاهان رصد کرد. اما در سیر تاریخ، کیفیت این رابطه همواره مورد توجه و تأمل اندیشمندان بوده است. در این پژوهش تلاش شده است تا ضمن تأکید بر لزوم ارتباط مؤثر و مستمر دانشگاه و حکومت و توجه به فواید دو طرفه چنین ارتباطی، بر این پرسش تأمل شود که حد و مرز رابطه حکومت و نهادهای متولی تولید علم، چگونه باید تعریف شود.

* رابطه حکومت و نهادهای علمی

با در نظر گرفتن روحیه استقلال‌گرای ناشی از فرهنگ و اخلاق دانشگاهی، دانشگاه همواره تمایل داشته است که استقلال خود را حفظ نماید

به زعم این پژوهش در سیر تاریخ، رابطه حکومت و نهادهای علمی، رابطه‌ای تأمل‌آمیز بوده است؛ برای مثال، در قرون اخیر دانش‌ها و علومی نظیر اداره امور عمومی و اقتصاد، تأثیری شگرف بر رفتار‌ها و کنش‌های نهادهای سیاسی و خـط‌‌مشی‌گذاری داشته‌اند. 

در این پژوهش آمده است که رابطه گاهی تصادفی و در امتداد تمـایلات خیرخواهانه دانشمندان و گاه سفارشی و با درخواست حکومت‌ها انجام پذیرفته است؛ شاید به همین اعتبار است که میتوان با سیر در تاریخ ملل، ردپای مکرر بسیاری از دانشمندان را در دربار سلاطین و پادشاهان رصد کرد.

این پژوهش توضیح می‌دهد که  با در نظر گرفتن روحیه استقلال‌گرای ناشی از فرهنگ و اخلاق دانشگاهی، دانشگاه همواره تمایل داشته است که استقلال خود را حفظ نماید؛ به طوری که حتی هنگامی که همه منابع مالی آن توسط دولت تأمین می‌شده است، دخالت دولت در امور خود را ناصواب می‌شمرده است. این امر پیامد‌های مثبت و منفی متعـددی دارد که باید به دور از تعصب بررسی شوند.

{$sepehr_key_3475}

* استقلال مالی دانشگاه 

این پژوهش توضیح می‌دهد که دانشگاه مستقل، دانشگاهی قابل اعتمـادتر است؛ زیرا برای ادامه حیات خود نیازمند تأیید حکومت یا بازار نیست تا از این طریق نفوذپذیر و محافظه‌کار شود. واقعیت آنکه فعالیـت علمی پرهزینه است و چه در حوزه آمـوزش و چه در حوزه پژوهش و تولید علم، پرهزینه‌تر از آن است که بتواند تنها با اتکاء به شهریه دانشجویان و امثال آن اداره شود. از این رو نهاد‌های علمی نیازمند منـابع مالی خارج از خود هستند و همین امر، استقلال آنها را آسیب‌پذیر می‌نماید.

از سویی دیگر در این پژوهش آمده است نکته مهم آن‌که این نیاز مالی دانشگاه نیست که آن را وابسته می‌سازد، این نحوه اخذ کمک‌های مالی است که ممکن است آن را وابسته نماید. همانطور که در نمـودار زیر ملاحظه می‌شود، هرچه کمک‌های مالی، بنیانی مردمی‌تر داشـته و بی‌قید و شرط‌تر باشند، دانشگاه مستقل‌تر می‌ماند.

* استقلال مديريتی دانشگاه

در این پژوهش به این مهم اشاره شده است که مدیریت دانشگاه را باید مدیریتی حرفه‌ای تلقی کرد که در سلسله مراتب از لحاظ علمی ارشد بودن و تحت نظر هیئت دانشمندان صاحب صلاحیت فعالیت می‌کند. بنابراین، انتخاب مدیر دانشگاه را می‌توان انتخاب صاحب منصبی حرفه‌ای تلقی کرد که شایستگی خود را از طریق مجاهدت و هوشمندی در توسعه علم و دانش کسب می‌کند.

{$sepehr_key_3476}

به زعم این پژوهش مناسب‌ترین الگوی سازمانی برای مدیریت دانشگاه‌ها، الگوی بوروکراسی حرفه‌ای باشد، مشروط بر اینکه گروه‌های حرفه‌ای فوق متخصص را در قالب تیم‌ها و دموکراسی‌های حرف‌های در درون خود پذیرا گردد.

* خط‌مشی‌گذاری علم و فناوری

در ادامه این پژوهش آمده است که  به همان اندازه که توجه «نهاد حکومت» به «نهادهای متولی تولید علم»، و تلاش برای نزدیک شدن به علما و دانشمندان و بهره‌گیری از آنان برای حل مسائل عمومی موجب خیر برای مملکت و سرافرازی حاکمان است وابسته شدن نهاد‌های آموزشی و پژوهشی به نهاد حکومت و معطوف شدن جهت‌گیری‌های دانشـمندان به خواست و خوشایند حاکمان، به طور بالقوه خطرناک و نکوهیده باشد.

به گفته این پژوهش مقصود آن نیست که حکومت نمی‌تواند یا نباید در مسیر توسعه علـم دخالـت کنـد، بلکـه مقصود آن است که حکومت نباید بر دانشگاه و سایر نهاد‌های علمی سلطه داشـته باشد؛ زیرا این سـلطه، از ایـن نهادها به جای نقاد مصلح، ستایشگر ناتوان می‌سازد.

{$sepehr_key_3477}

از این رو این پژوهش مطرح می‌کند که اگر مقصود از خط‌مشی‌گذاری علم و فناوری، آن باشد که حکومت دستور دهد که نهاد‌های علمی چه کنند و به چه سمت و سویی بروند، این پرسش به اذهان متبادر می‌شود که به طور اساسی آیا حکومت از این شایستگی برخوردار است! در این امتداد؛ چنین تأکید می‌شود که این نهاد علم است که باید ضمن نقـد عالمانه و خیرخواهانه حکومت، به طور دائمی برای اصلاح امور آن، راهحل‌هایی مناسب پیشنهاد کند.

در پایان یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که متولیان فعالیت‌های علمی کشور (اعم از حوزه و دانشگاه) است که بنابر الزام‌های جنبش نرم‌افزاری، گامی مؤثر و امیدوار کننده در این راستا بردارند و به این ترتیب، سیر یادگیری و اصلاح حکومت را تقویت نمایند تا در برابر انگاره‌های دانشگاه وابسته یا ستایشگر یا جیره‌خوار، انگاره دانشگاه مستقل، منتقد، خیرخواه و تعالی‌طلب شکل گیرد و توسعه یابد.

این پژوهش به کوشش هاشم سوداگر (کارشناس ارشد معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق (ع)) و علی اصغر پورعزت (استاد گروه مدیریت دولتی دانشگاه تهران) انجام شده است.