نخستین رصدگر آندرومدا| عبدالرحمان صوفی؛ خالق صور الکواکب

خبرگزاری آنا- هدا عربشاهی: ابوالحسن عبدالرحمن صوفی رازی اخترشناس ایرانی در عصر طلایی علم‌وفناوری اسلامی است که در سال ۲۸۲ خورشیدی برابر با ۹۰۳ میلادی در ری واقع در جنو‌ب‌شرقی تهران امروزی به دنیا آمد و در سن ۸۳ سالگی در سال ۹۸۶ میلادی به احتمال زیاد در شیراز درگذشت. صوفی بیشتر عمرش را بین استان‌های اصفهان و فارس در ایران گذراند.

{$sepehr_key_3265}

او همچنین در آثارش اشاره کرده که از شهر کهن دینور در استان کرمانشاه که زادگاه ابوحنیفه دینوری همه‌چیز‌دان، گیاه‌شناس، تاریخ‌نگار، جغرافی‌دان و منجم ایرانی سده نهم میلادی است دیدن کرده و برای پژوهش درباره کره آسمان که دیگر اخترشناسان مهم آن دوره در اصفهان ساخته بودند به این شهر رفته است. صوفی در اثر معروفش باعنوان «كتاب صُوَر‌ الكواكب» دلایل نوشتن این کتاب را بیان و اشاره می‌کند که این اثر را به حاکم آل‌بویه، فناخسرو عَضدالدولهه دیلمی تقدیم می‌کند که حامی بزرگ نجوم، و دانشمند و منجمی ماهر بود.

 فناخسرو چنان ارادتی به صوفی داشت که او را به‌عنوان استاد ریاضی و نجوم شهر گور فیروزآباد منسوب کرد. صوفی در رصدخانه شهر گور پژوهش‌های اخترشناختی قابل‌توجهی انجام داد، تا‌جایی‌که به شهرت بسیار زیادی رسید. او زندگی خود را وقف پیشبرد درک ما از ستارگان و صورت‌های فلکی کرد تاجایی‌که مشاهدات دقیق او هنوز پس‌از بیشتر از هزار سال معتبر است. صوفی در این کتاب درباره چند اثر دیگر ازجمله فهرست کواکب ابوعبداللّه محمد بن جابر بن سنان بتانی، منجم عرب سده نهم میلادی و کتاب‌الانواء ابوحنیفه دینوری درباب سنت‌های نجومی قدیمی عربی و البته کتاب مجسطی بطلمیوس اظهار نظر می‌کند.  

تصویری از کتاب صور الکواکب

کتاب صور الکواکب 

براساس اطلاعات درگاه دانشنامه بریتانیکا، در قدیمی‌ترین نسخه باقی‌مانده از کتاب صور الکواکب که حدود سال ۱۰۱۰ میلادی رونویسی شده، صوفی صورت‌های فلکی منفردی ازجمله ستارگان را نشان داده و موقعیت، قدر و رنگ هزارو۸۱ جرم آسمانی را توصیف، و صور فلکی و ستارگان یونانی را که در کتاب مجسطی بطلمیوس توصیف‌ شده‌اند با صورت‌های فلکی عربی مقایسه، و آنهایی را که یکسان بودند به هم مرتبط کرده است.  

درواقع، در این کتاب او دو تصویر از هر صورت فلکی ارائه کرده که یکی جهت‌گیری ستارگان را از منظر بیرون از کره آسمانی و دیگری از منظر نگاه ناظر زمینی به آسمان نشان می‌دهد. سپس این صور فلکی را به سه گروه تقسیم کرده است که ۲۱ صورت فلکی از شمال، ۱۵ صورت فلکی از جنوب و ۱۲ صورت فلکی دایره‌البروج را شامل می‌شود. او همچنین مجموعه کاملی از نمودارهای ستارگان را شامل نام و تعداد ستارگان منفرد در هر یک از ۴۸ صورت فلکی و مختصات طولی و عرضی هر ستاره، قدر و موقعیت شمال یا جنوب دایره‌البروج را معین کرده است. 

صوفی پس‌از دریافت گزارش‌هایی از دریانوردان عرب در مجمع‌الجزایر مالایی و آفریقا، گروه جنوبی ستارگان را «گاو سفید» نامید. ما اکنون این گروه از ستارگان را با نام Nubecula Major (سحابی بزرگ) یا ابر ماژلانی بزرگ می‌شناسیم. 

صوفی همچنین در این کتاب تاکید کرد که رنگ ستاره شباهنگ یا شِعرای یَمانی تغییر نمی‌کند، که مشاهدات بعدی این نظر را تأیید کرد. از قضا، سنکا گزارش داد که آن را در رم به رنگ قرمز، بطلمیوس در اسکندریه آن را مایل به قرمز، و یوهان فردریش جولیوس اشمیت اخترشناس آلمانی سده نوزدهم میلادی در آتن پس از یافتن رنگ زرد برای چند روز، آن را سفید مشاهده کرده بود. فرض بر این است که این مشاهدات متناقض باید به دلیل تغییرات محلی آب و هوا باشد. صوفی همچنین ستاره رأس‌الغول یا بتا برساوش را سرخ مشاهده کرد. هرچند کتاب صور الکواکب در تاریخ نجوم از اهمیت بالایی برخوردار است باوجوداین، اولین ترجمه انگلیسی آن در سال ۲۰۱۰ یعنی درست هزارسال پس‌از اولین نسخه خطی باقی‌مانده از آن، منتشر شد. 

تصویر صورت فلکی خرچنگ در کتاب صور الکواکب. شکل بالا این صورت فلکی را آن‌گونه نشان می‌دهد که در کره آسمانی دیده می شود. شکل پایین، آن را به‌گونه‌ای نشان می‌دهد که ناظر زمینی در آسمان می‌بیند 

زیج و اسطرلاب 

براساس مطالعات تاریخی که ادوارد استوارت کندی، تاریخ‌پژوه علم قرن بیستم انجام داده است عبدالرحمان صوفی علاوه‌بر کتاب صور الکواکب، یک کتاب زیج هم نوشته اما از این راهنمای نجومی نسخه‌ای باقی نمانده است. همچنین با مطالعه رساله‌های موجود درباره اسطرلاب و کره‌های آسمانی که از او به‌دست آمده می‌توان دریافت که صوفی در ساخت این ابزار نجومی بسیار چیره‌دست بوده است و حتی کره آسمانی که ساخته بود ظاهرا تا سال ۱۰۴۳ میلادی در قاهره مصر وجود داشته است. او همچنین اثری جامع در هزارو۷۶۰ فصل در مورد اسطرلاب گردآوری کرده بود که اکنون فقط نسخه کوتاه‌تر آن در ۱۷۰ فصل موجود است. همچنین برپایه سوابق تاریخی که آیدین ساییلی، تاریخ‌نگار و تاریخ‌پژوه علم قرن بیستم اهل ترکیه گردآوری کرده است صوفی رصدخانه‌ای در شیراز بنا کرده بود و بسیاری از منجمان تاثیرگذار پس‌از صوفی، جداول نجومی خود را براساس آثار او تنظیم کرده‌اند که ابوریحان بیرونی (سده دهم و یازدهم میلادی)، مولفان جداول آلفوزاین اروپا (سده سیزدهم میلادی) و اُلُغ‌بِیگ اخترشناس و ریاضیدان ایرانی و پادشاه تیموری (سده پانزدهم میلادی) ازجمله آنان‌اند. 

 کشف کهکشان آندرومدا 

عبدالرحمان صوفی کسی است که اولین رصد گروهی از ستارگان بیرون از کهکشان راه‌شیری را گزارش داده و در سال ۹۶۴ میلادی در کتاب صور الکواکب به شرح این موضوع پرداخته است. شرحی با توصیف «ابر کوچک» که اشاره به کهکشان آندرومدا دارد و نشان می‌دهد که او نخستین کسی است که این کهکشان همسایه را شناسایی کرده است. آندرومدا کهکشان مارپیچ بزرگی در صورت‌فلکی آندرومدا، نزدیک‌ترین کهکشان بزرگ به راه‌شیری و یکی از معدود کهکشان‌هایی است که با چشم غیرمسلح قابل مشاهده است و به‌صورت خط تار شیری‌رنگی ظاهر می‌شود. این کهکشان در فاصله ۲میلیون‌و۴۸۰هزار سال نوری از زمین قرار دارد و قطر آن حدود ۲۰۰هزار سال نوری است. پس‌از ثبت آندرومدا در کتاب صور الکواکب صوفی، این کهکشان بار دیگر در سال ۱۶۱۲ و اندکی پس از اختراع تلسکوپ، این‌بار به‌دست اخترشناس آلمانی زیمون ماریوس کشف شد. ماریوس رصد آندرومدا را چنین توصیف کرد: «چون شعله شمعی توی شاخ، دیده می‌شود».