ماجرای پیدایش خط در ایران

به گزارش خبرگزاری آنا، اختراع خط یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ بشر است، اتفاقی که پروسه ارتباط گرفتن انسان‌ها با یکدیگر را شکل داد و به مرور باعث شکل‌گیری زبان‌های مختلف نیز شد. ما در خبرگزاری آنا قصد داریم در مجموعه یادداشت‌ها، تحلیل‌ها و گفت‌وگو‌ها با کارشناسان این حوزه، به بررسی جنبه‌های مختلف شکل‌گیری زبان، چگونگی ارتباط انسان‌ها در هزاران سال قبل و پیش از اختراع خط و سپس ویژگی‌های پهنه وسیع زبان فارسی بپردازیم.

سعید تقدیری، (دکترای زبان و ادبیات فارسی، استاد دانشگاه، نویسنده و شاعر) در رابطه با چگونگی پیدایش خط در کشورمان در یادداشتی برای آنا نوشت: 

پیش از شروع بحث، اگر قسمت نخست این یادداشت را نخوانده‌اید، پیشنهاد می‌شود تا مروری بر آن داشته باشید. موضوع مورد بحث، انسان‌های نخستینی بودند که با زبان ایماء و اشاره با یکدیگر صحبت می‌کردند و غارنشینانی که با کشیدن تصاویر مختلف بر بدنه غارها، مفاهیم ذهنی خود را به شکلی خاص با دیگران به اشتراک می‌گذاشتند. در مطالب پیشین تکنیک‌های خوانش غارنوشته‌ها و شکل‌نگاره‌های ابتدایی توضیح داده شد تا مقدمه‌ای برای ورود به مبحث اختراع «خط» و استانداردسازی «زبان» در تاریخ ایران باشد.

ماجرای پیدایش خط در ایران روایت‌های مختلفی دارد که گاهی مبتنی بر یافته‌های باستانشناسی و علمی و گاهی بر اساس نظریات و حدسیات گفته می‌شود. در این میان آنچه که مورد توافق همگان قرار گرفته، قدمت تاریخی خط در ایران است که سابقه بسیار زیادی دارد؛ تا جایی که با تکیه بر یافته‌های تاریخی، ایرانیان یکی از نخستین مردمانی بودند که خط را ابداع کردند؛ مطالعات و شواهدی از دوره «نو عیلامی» تا حد بسیار زیادی درستی این موضوع را تأیید می‌کند. برای اولین بار این کاوشگران فرانسوی بودند که در «شوش» خوزستان در حال کند و کاو در لایه‌های زیرین زمین، گلنوشته‌هایی را یافتند که سند بزرگی برای این ادعا به شمار می‌آید.

این اتفاق از حدود ۳۵۰۰ تا ۲۸۰۰ قبل از میلاد در این سرزمین سابقه دارد. به این عدد ۲۰۲۴ سال میلادی هم اضافه کنید یعنی حداقل از حدود ۵۵۰۰ سال پیش ساکنان فلات ایران، نخستین گام‌ها را برای نگارش برداشتند.

پادشاهان عیلامی نخستین کسانی بودند که در این سرزمین به طور گسترده «شهرنشینی» را ایجاد کردند. منظور از «عیلام» با «عین» دور‌ه‌ای کهن در سرزمین خوزستان است که مدت‌ها پیش از هخامنشیان بر این سرزمین حاکم بودند و این لغت، نباید با «ایلام» امروزی با «الف» یکی دانسته شود. اختلاف در نوشتار برای این واژه هم تعمدی انتخاب شده است.

«دوره تاریخی» در ایران با عیلامیان آغاز می‌شود و قبل از آن یعنی در «دوره پیش از تاریخ» مستنداتی از وجود خط در ایران نمی‌یابیم. در این زمان که به دوره «نوسنگی» معروف است ایرانیان توانسته‌اند تجربیات اولیه یکجانشینی را کسب کنند و در گروه‌های کوچک و بزرگ، کنار یکدیگر «روستا» را تشکیل دهند. این تجمعات اولیه بعد‌ها منجر به ایجاد شهرک‌های نخستین و سپس شهر می‌شود.

با تولد شهر، اولین مدارک استفاده از خط هم دیده می‌شود و از این به بعد انسان ایرانی توانسته است که با نسل‌های بعد از خودش ارتباط برقرار کند. ما امروزه این توانمندی را داریم که بسیاری از خطوط را بخوانیم و اطلاعات آن را بازیابی کنیم. بعد‌ها به تفصیل نحوه ترجمه این متون کهن چندهزار ساله را با شما در میان خواهیم گذاشت.

باتوجه به آنچه گفته شد شاید اولین سوالی که ذهن ما را به خود مشغول کند آن است که چه ارتباطی میان شهرنشینی و اختراع خط وجود دارد؟

اگر به چند دهه قبل بازمی‌گشتیم، برای این ابهام ذهنی نمی‌توانستیم جوابی داشته باشیم، اما امروزه علم باستانشناسی، با یافته‌های جذاب و به‌روز خود، پاسخ این سوال را برای ما آسان‌تر کرده است.

برخلاف تصور عوام، انگیزه ابداع خط در ابتدا، شیو‌ه‌ای برای ثبت تاریخ یا نوشتن شعر، داستان یا متون ادبی نبوده است؛ بلکه آن با توجه به اولین نیازمندی‌های انسان شهری طراحی شده بود؛ یعنی نیاز به «حسابداری»!

با توسعه شهرنشینی در دوره عیلامی، واضح است که وجود انبار‌های حکومتی هم گسترش یافت؛ از آنجایی که در آن زمان چیزی به عنوان بازار آزاد وجود نداشت، هرآنچه توسط افراد تولید می‌شد یا به دست می‌آمد در اختیار بزرگان، الیت یا خوانین قرار می‌گرفت تا در انبار‌ها نگهداری شود.

در این انبار‌ها انواع و اقسام کالا‌های مورد نیاز جامعه به طور روزانه وارد، و پس از زمانی خارج می‌شد. یادمان باشد که در این مقطع تاریخی، هنوز خط اختراع نشده است، بنابراین با وجود نیاز به حسابرسی و انبارداری و اطلاع از موجودی کالاها، انبارداران از نشانه‌های قراردادی استفاده می‌کردند.

ابتدایی‌ترین ابزار‌های ثبت حسابداری در ایران ژتون‌هایی گِلی است که به اشکال مختلفی طراحی شده بودند. هر ژتون نشانه کالایی به شمار می‌آمد و نسبت به فرم ظاهری آن، می‌توانست بیانگر «یکان» یا مثلا علامت «دهگان» باشد. برای نمونه ژتون‌های دکمه‌ای شکلی که روی آن علامت «+» بود، بیانگر یک گوسفند است و همینطور برای پارچه، روغن، فلزات، بز و... علامت‌های مخصوص به هرکدام وجود داشت.

علاوه‌بر این از ژتون‌های نام برده شده به عنوان «رسید پستی» هم استفاده می‌کردند که این نشان از نبوغ فوق‌العاده و خلاقیت ویژه ایرانیان در آن زمان دارد. زمانی که به قصد بازرگانی مقدار کالایی برای صادرات تعیین می‌شد، فاکتوری برای آن نیز صادر می‌کردند تا گیرنده از محتویات آن اطمینان بیابد. این کار چند مرحله داشت:

ابتدا با «گِل» دو نیمکره کوچک می‌ساختد (چیزی شبیه به پرتقال) و به تعداد کالایی که قرار است فرستاده شود، همان تعداد ژتون‌های علامت‌دار را داخل آن دو نیمکره ریخته و با فشارش انگشت و ایجاد سایش، دو سرش را به هم متصل می‌کردند تا دقیقا توپی پُر از ژتون باشد. فرستنده کالا روی محل اتصال دو نیمکره را مُهر می‌زد؛ درست مثل پاکت نامه‌ها و اسنادی که امروزه روی آن مهر می‌زنند و می‌چسبانند تا در صورت باز شدن پاکت، مشخص شود. به عبارت دیگر آن را پلمپ می‌کردند تا امکان دخل و تصرف در آن وجود نداشته باشد. گیرنده این کالا‌ها نشان مهر حک شده بر توپ گِلی را می‌شناخت و زمانی که آن پیک به مقصد می‌رسید، گیرنده توپ را می‌شکست و با توجه به محتویات داخل آن، نوع و تعداد کالا را با مرسوله پیش رو مطابقت می‌داد.

این مسأله به همین جا ختم نشد و بعد‌ها به این فکر افتادند که به جای آنکه ژتون‌ها را داخل گوی گِلی قرار دهند، آن را به روی توپ بچسبانند؛ شاید این روش کار را آسانتر می‌کرد و سپس به مرور زمان آن توپ‌ها به شکل تخته گِلی کوچکی به اندازه کف دست -کوچکتر یا بزرگتر- ساخته شد و به جای چسباندن ژتون‌ها روی گِل، نقش ژتون‌ها را به روی آن تخته حک می‌کردند. در نتیجه تخته گِلی کوچکی را می‌توان دید که روی آن تصاویر مختلفی از ژتون‌ها نقش بسته است. امروزه مجموعه‌ای از این نوع نوشتار، رسید‌های پستی، انواع مهر‌ها و... در موزه‌های مختلف ایران و به‌ویژه در «موزه ملی ایران» قابل مشاهده و بازدید است.

با گذشت زمان و نیاز‌های ثانویه مردم، نشانه‌های قراردادی بیشتری برای ثبت حسابداری تعیین شد تا برای مثال بتوانند جیره یا سهم هرکدام از کارگران یا افراد را ثبت کنند. همه این اطلاعات را روی گِل، نقش می‌کردند و به همین شکل در دوره‌های بعد، به تعداد این نشانه‌ها اضافه شد تا طی حدوداً ششصد سال تبدیل به نوعی «خط» شود. با این حال این شیوه ابتدایی صرفاً نقش‌های قراردادی نیست و در ابعاد بزرگتری مثل توسعه اقتصادی و گسترش تراکنش‌های مالی می‌توان آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.

ادامه این مطلب را در قسمت بعدی بخوانید...