چرا علوم پایه در ایران افت کرد؟

خبرگزاری علم و فناوری آنا_ نادیا عابد؛ داستان از زمانی شروع شد که فرق بین رشته‌های تحصیلی تنها با نام «پردرآمد» و «کم درآمد» در ذهن متقاضیان ورود به دانشگاه نفوذ کرد و آنها هم ملاک عمل انتخاب رشته را در کسب درآمد قرار دادند و برای گرفتن مبلغی پول بیشتر علاقه و انگیزه خود را کور کردند. 

یکی از رشته‌هایی که در حال حاضر مخاطب زیادی ندارد «علوم پایه» است؛ علومی که با تحصیل در آنها می‌توان پاسخگوی نیاز‌های جامعه بود، اما حالا با اقبال کم رو به رو شده و روز به روز هم تعداد ورودی‌هایش در حال کاهش است و نمی‌توان پیش بینی کرد که در آینده‌ای نه چندان دور چه بلایی گریبانگیرشان خواهد شد. 

تاریخ علم نشان داده است که خلق مفاهیم جدید علمی و گسترش فناوری‌های نوظهور یک ضرورت برای رفاه مردم به حساب می‌آید که این امر بدون علوم پایه میسر نخواهد شد. گمانه‌زنی کارشناسان آموزش عالی حاکی از آن است که سیاستمداران کشور درک کاملی از واژه‌هایی مانند توسعه پایدار، فناوری، علم، مرجعیت علمی، تاثیرگذاری اجتماعی و ارتباطات بین المللی ندارند؛ به همین علت علوم پایه در مسیر ورشکستگی قرار دارد و بی‌توجهی به آن روز به روز به اندوه این موضوع می‌افزاید. 

محمد صال مصلحیان، رئیس انجمن ریاضی ایران می‌گوید: «در کشور‌های در حال توسعه، در حالی که سیاستگذاران باید بتوانند افق دور را ببینند و آینده‌ای درخشان را ترسیم و برای رسیدن به آن تلاش کنند، مسائل نزدیک را می‌بینند و درگیر امور حال و مسائل جزئی هستند و نمی‌توانند اقدامات اساسی از جمله توجه به علوم پایه برای داشتن علم و فناوری عمیق و ریشه دار را به منظور توسعه پایدار کشور را انجام دهند». 

رشته‌های زودبازده؛ انتظار غیر منطقی سیاستمدارن

یکی از چالش‌های موجود علم و فناوری کشور‌های در حال توسعه، توجه بیش از حد به تحقیقات زودبازده است. در حال حاضر مسئولان به دنبال پژوهش‌هایی هستند که در نزدیک‌ترین زمان به نتایج فوق العاده دست یابند، در صورتی که پژوهش‌های بنیادینی که زیربنای تحقیقات در مهندسی و سایر علوم دانشگاهی را تشکیل می‌دهند و احتمال دارد که کاربرد آنها دهه‌های بعدی نمایان شود کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و علوم پایه هم جزئی از آن است. 

معضل بیکاری دانش آموختگان رشته‌های ریاضیات و علوم پایه مشکل جدی در سطح ملی است؛ هم اکنون هزاران دانشجوی تحصیل کرده این رشته‌ها شغل ندارند یا در بازار کار غیر‌مرتبط با رشته تحصیلی خود فعالیت می‌کنند؛ همین چالش اساسی باعث می‌شود تا والدین و دانش‌آموزان با مشاهده موج عظیم بیکاری، گرایش کمتری به تحصیل در علوم پایه داشته باشند یا به طور کلی از ورود به آن صرف نظر کنند. 

نگرانی از آینده شغلی؛ دلیل اقبال کم داوطلبان به علوم پایه

سال گذشته برای اولین بار سهم داوطلبان شرکت کننده در رشته ریاضی به زیر ۱۰ درصد رسید، در صورتی که این رشته پشتوانه تربیت تکنسین است و با یک حساب سرانگشتی متوجه می‌شویم که بیشترین نیاز جامعه به همین نیروی ماهر است که اگر ورودی مناسب نداشته باشیم خروجی هم نخواهیم داشت.

نژاد ابراهیمی، مدیر کل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم می‌گوید: در سال‌های اخیر، آمار ورود دانشجویان به رشته‌های علوم پایه در دانشگاه‌های ایران کاهش یافته است. براساس گزارش‌های موجود، تعداد داوطلبان رشته‌های علوم پایه نسبت به سایر رشته‌ها مانند مهندسی، پزشکی و علوم انسانی کمتر بوده و این کاهش در برخی از رشته‌های خاص مانند فیزیک و ریاضی بیشتر به چشم می‌خورد. این روند کاهشی به دلیل عواملی مانند نگرانی از آینده شغلی و درآمدزایی کمتر این رشته‌ها در مقایسه با رشته‌های دیگر بوده است. 

علوم پایه بخش بنیادین علم است و توجه نکردن به آن مشکلاتی را در مسیر توسعه علم کشور پدید می‌آورد. کارشناسان آموزش عالی معتقد هستند که بیشتر مسائل مدرن نیاز به رویکرد‌های میان‌رشته‌ای دارند. بنابراین، ادغام دروس از حوزه‌های مختلف مانند فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و ریاضیات می‌تواند به دانشجویان کمک کند تا با دیدگاه جامع‌تری به مسائل نگاه کنند.

راهکار آقای وزیر برای نجات علوم پایه از سراشیبی نزول 

محمدعلی زلفی گل وزیر سابق علوم راه نجات علوم پایه از سراشیبی نزول را در گروی یک دیپلم به جای ۳ دیپلم عنوان کرده بود و افزود: در کشور‌های پیشرفته یک دیپلم بیشتر وجود ندارد، اما در ایران ۶۰۰ هزار دانشجو جذب رشته علوم تجربی با ظرفیت تنها ۲۰ هزار رشته پرطرفدار می‌شوند. 

وی با بیان اینکه مابقی داوطلبانی که در رشته‌های پرطرفدار تجربی پذیرفته نمی‌شوند نابغه و مستعد هستند، اما سرخورده می‌شوند؛ در صورتی که در رشته‌های ریاضی و انسانی می‌توانند استعداد خود را شکوفا کنند؛ تاکید کرد: اگر یک دیپلم داشته باشیم، عنوان آن «دیپلم نظری» نام می‌گیرد و در نهایت می‌تواند باعث افزایش بهره وری در آموزش و پرورش شده و آن وقت داوطلبان ورودی دانشگاه‌ها ارزشمند می‌شوند؛ چرا که تعداد معلمان و دبیران کم شده و باعث درآمدزایی این وزارتخانه خواهد شد. 

وزیر علوم ادامه داد: همچنین، نخبگانی که در رشته‌های علوم تجربی جذب رشته‌های پرطرفدار پزشکی و دندانپزشکی و داروسازی و ... نمی‌شوند را باید به سمت رشته‌های علوم فنی و مهندسی و ریاضی و انسانی جذب کنیم تا آن رشته‌ها تقویت شوند.
 
زلفی گل با اشاره به اینکه می‌توان در دیپلم ۲ تا ۳ درس اختیاری گنجاند تا اگر دانشجویی قصد ادامه تحصیل در هر رشته تجربی، انسانی، ریاضی و ... را دارد آنها را بگذراند؛ اضافه کرد: اگر یک دیپلم داشته باشیم، بخش قابل توجهی از نخبگان به سمت رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه‌های دولتی سوق داده می‌شوند.

براساس گزارش‌های موجود، تعداد داوطلبان رشته‌های علوم پایه نسبت به سایر رشته‌ها مانند مهندسی، پزشکی و علوم انسانی کمتر بوده و این کاهش در برخی از رشته‌های خاص مانند فیزیک و ریاضی بیشتر به چشم می‌خورد

با توجه به اینکه ظهور فناوری‌های نوین روز به روز در حال سیطره بر کشور‌های جهان هستند؛ بنابراین لازم است تا علوم مختلف از جمله علوم پایه که شامل رشته‌های ریاضی، فیزیک، شیمی و زیست است مطابق تکنولوژی‌های بروز دنیا حرکت کند تا بتواند مسیر توسعه علمی را با شتاب بیشتری محقق کند. 

بنابراین؛ رشته‌های علوم پایه به طور مداوم نیازمند بازطراحی و به‌روزرسانی هستند و این بازطراحی باید با توجه به پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی و نیاز‌های جامعه و بازار کار صورت گیرد. از آنجایی که علم به سرعت در حال پیشرفت است، برنامه‌های آموزشی باید تطابق بیشتری با نیاز‌های روز پیدا کنند. برخی از این تغییرات می‌تواند مربوط به افزودن مهارت‌های عملی، توسعه دروس میان‌رشته‌ای، و توجه بیشتر به فناوری‌های نوین باشد.

تاکید بیشتر بر مهارت‌های عملی و کاربردی، به دانشجویان کمک می‌کند تا بتوانند دانش خود را در محیط‌های واقعی به کار بگیرند. این موضوع شامل افزایش آزمایشگاه‌ها، پروژه‌های تحقیقاتی بنیادی و همچنین توجه به کاربردی کردن بخشی از تحقیقات و همکاری با صنایع مرتبط است.

به‌روزرسانی برنامه‌های آموزشی با تمرکز بر فناوری‌های نوین؛ کلید موفقیت در توسعه علوم پایه 

مدیر کل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم با بیان اینکه در هر گونه بازطراحی و به‌روزرسانی رشته‌های علوم پایه، حفظ و تقویت تحقیقات بنیادی و توجه به حرکت در مرز‌های دانش اهمیت بسیار بالایی دارد؛ تاکید کرد: تحقیقات بنیادی نقش حیاتی در پیشبرد علم و فناوری ایفا می‌کنند و بسیاری از نوآوری‌ها و کشفیات از این نوع تحقیقات ناشی می‌شوند. حفظ تعادل بین تحقیقات بنیادی و به‌روزرسانی برنامه‌های آموزشی با تمرکز بر نیاز‌های جامعه و فناوری‌های نوین، کلید موفقیت در رشد و توسعه علوم پایه است. این تعادل به جامعه علمی کمک می‌کند تا هم در مرز‌های دانش حرکت کند و هم بتواند به حل مسائل عملی و کاربردی در دنیای واقعی کمک کند.

دکتری پیوسته؛ راه نجات علوم پایه از سراشیبی نزول

علی باقر طاهری نیا معاون وزیر علوم و رئیس موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی می‌گوید که بازار کار در رشته‌های فنی و مهندسی به تنظیم عرضه و تقاضا می‌پردازد. یعنی ما و متقاضی تحصیل، تابع بازار آینده شغلی داوطلب هستیم و از آنجایی که این بازار شغلی در رشته‌های دیگر مبهم است، پس آنجا عرضه و تقاضا از تعادل خارج شده یعنی وزارت علوم ظرفیت ایجاد می‌کند، اما داوطلب قصد ادامه تحصیل در آن رشته را ندارد و از طرفی نمی‌توانیم ظرفیت را هم حذف کنیم؛ چراکه همه تحصیل برای تامین نیروی بازار نیست و بخشی از آن به معنای تربیت دانشمند و حرکت در لبه مرز دانش است. حمایت‌های وزارت علوم در دولت سیزدهم برای افزایش انگیزه داوطلبان به سمت رشته‌های علوم پایه در قالب دکتری پیوسته و پرداخت بورس رخ داده است، دکتری پیوسته به این معناست که اگر در شرایطی که داوطلب ریاضی در مقطع کارشناسی شغل مناسب وجود ندارد او می‌تواند همان رشته را به صورت پیوسته تا ارشد و دکتری بخواند. 

به گزارش آنا، علوم پایه منشاء پیشرفت سایر علوم است و بدون توجه به آن نمی‌توان رشد علم و فناوری را رقم زد. اگر می‌خواهیم علوم پایه در این مملکت توسعه یابد، اولین قدم شناسایی چالش‌ها و مشکلاتی است که با آن دست و پنجه نرم می‌کند، مسائلی مثل درک اشتباه یا مفهوم کاربردی شدن تحقیقات از علوم پایه. 

کاهش آمار داوطلبان علوم پایه به دلایلی، چون عدم ارتباط مستقیم با بازار کار، سختی دروس، فشار‌های اقتصادی و کمبود آگاهی از اهمیت این رشته برمی‌گردد، نبود چشم‌انداز روشن شغلی و حمایت‌های مالی محدود نیز موجب کاهش انگیزه برای ادامه تحصیل در این رشته‌ها شده است. 

کارشناسان آموزش عالی برای تشویق دانشجویان به رشته‌های علوم پایه راهکار‌هایی مانند ارتقای آگاهی، ایجاد ارتباط با بازار کار، ارائه بورسیه‌ها و بهبود کیفیت آموزش را از جمله اقدامات موثر نام برده اند. همچنین، تسهیل مسیر‌های ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر و تقویت حمایت‌های مالی و پژوهشی می‌تواند به افزایش تمایل دانشجویان به این رشته‌ها منجر شود. این اقدامات می‌توانند به بهبود جایگاه علوم پایه در جامعه و توسعه علمی کشور کمک کنند؛ بنابراین لازم است تا مسئولان آموزش عالی برای بهبود شرایط چاره‌ای عاقلانه بیندیشند و با ارائه راهکار‌های علمی و منطقی درصدد رفع چالش‌ها اقدام کنند و برنامه‌های عملیاتی خود را اجرا کنند.