تدوین سند هوش مصنوعی اقدامی هوشمندانه بود/ برای رفع نواقص چه باید کرد؟

خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ با توسعه هوش مصنوعی و کاربردی شدن آن در صنایع مختلف همه کشورها سعی کردند با تهیه اسناد مختلف و راهبردی علاوه بر نشان دادن نقشه راه، آینده مشخصی را در این حوزه رقم بزنند. ایران نیز از این قافله عقب نماند و سعی کرد با ابلاغ سند ملی هوش مصنوعی به دستگاه‌ها یک چشم انداز مشخص را برای رشد و توسعه این فناوری در کشور ترسیم کند.

با ابلاغ سند ملی هوش مصنوعی به سراغ کارشناسان هوش مصنوعی و فعالین این حوزه رفتیم تا به بررسی نقاط ضعف و قوت این سند بپردازیم. در همین راستا با «محمدهادی زاهدی» مدیر کل آمار، فناوری اطلاعات و امنیت فضای مجازی وزارت علوم و عضو هیئت مدیره انجمن هوش مصنوعی ایران درخصوص سند ملی هوش مصنوعی که توسط سرپرست ریاست جمهوری و رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی ابلاغ شد، گفت‌و‌گو کردیم که در ادامه متن کامل آن را می‌خوانید:

آنا: با توجه به ابلاغ سند ملی هوش مصنوعی نظر شما درباره این سند چیست؟

زاهدی: از سال ۲۰۱۸ کشور‌های توسعه یافته راهبرد‌ها و سند هوش مصنوعی خود را تدوین و تصویب کردند؛ اما اوج موج تدوین و انتشار اسناد و نقشه‌های راه هوش مصنوعی کشورها سال ۲۰۱۹ بود که تعدادی از کشور‌ها نیز تا همین سال ۲۰۲۴ سندهای ملی هوش مصنوعی خود را منتشر کردند، از جمله جمهوری اسلامی ایران که نزدیک به دو ماه است این سند را ابلاغ کرده است. اصل وجود و داشتن سند ملی هوش مصنوعی برای یک کشور در حال پیشرفت ضرورت دارد، اما در خصوص سند ابلاغی ملاحظاتی وجود دارد که نیازمند بازنگری‌هایی در محتوای آن است.

اصل وجود و داشتن سند ملی هوش مصنوعی برای یک کشور در حال پیشرفت ضرورت دارد، اما در خصوص سند ابلاغی ملاحظاتی وجود دارد که نیازمند بازنگری‌هایی در محتوای آن است

تدوین سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی کار هوشمندانه‌ای بود

آنا: آیا بهتر نبود شورای عالی فضای مجازی این سند را تدوین می‌کرد؟ 

زاهدی: خیر، به نظر من تدوین سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی نقطه قوت سند به شمار می‌آید چرا که در شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین سند با نگاه و رویکرد همزمان به جنبه‌های علمی و فناوری و همچنین فرهنگی و اجتماعی انجام شده است از آنجایی که هوش موصنوعی صرفا در مربوط به حوزه فناوری نیست و بیشترین تاثیر را در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی دارد، لذا بررسی و تدوین سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی اقدامی هوشمندانه بود.

استفاده از اطلاعات قدیمی در تدوین سند هوش مصنوعی

آنا: نظر شما درباره نقاط ضعف و قوت این سند چیست؟

زاهدی: همان طور که گفتم ماهیت وجود این سند لازم و ضروری بود، اما ملاحظاتی در محتوای سند وجود دارد که نیازمند بازنگری و اصلاح است، از جمله اینکه نگاشت نهادی و تعیین تکلیف ماموریت وزارتخانه‌ها و دستگاه‌ها به صورت شفاف مشخص نشده است. از سویی دیگر در انتخاب و هدف‌گذاری برخی شاخص‌ها قطعا باید بازنگری‌های اساسی صورت پذیرد. به عنوان مثال در شاخص‌های کلان، وضعیت و ظرفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی هوش مصنوعی و گرایش‌های مرتبط، آمار وضعیت موجود به اطلاعات سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ مبنا قرار گرفته است که بهتر بود آمارهای مربوط به سال تحصیلی ۱۴۰۳ بیان می‌شد و از طرفی وضعیت مطلوب را تا سال ۱۴۰۷ یعنی ۴ سال آینده ترسیم می‌کرد، درحالی که بازه زمانی تحقق اهداف این شاخص ۵ ساله است و احتمالا به این دلیل  مقرر شده بود این سند در سال ۱۴۰۲ ابلاغ شود.

توجه به اثر دانش و فناوری هوش مصنوعی در همه رشته‌ها

آنا: آیا با طرح رشته هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها موافق هستید؟

زاهدی: هوش مصنوعی محدود به یک رشته و گرایش نیست و معتقدیم هوش مصنوعی فرا رشته‌ای است؛ اینکه بخواهیم صرفا چند گرایش و رشته تحت عنوان هوش مصنوعی راه اندازی کنیم خوب است اما مطلوب و کامل نیست. بلکه وضعیت مطلوب این است که اثر دانش و فناوری هوش مصنوعی در همه رشته‌ها دیده شود و این به دلیل ماهیت چند وجهی بودن آن است. یعنی باید هوش مصنوعی را در علوم انسانی، علوم کشاورزی، پزشکی و سلامت، علوم پایه و فنی-مهندسی کاربردی کرد. بنابراین به جای اینکه به دنبال تدوین یک دوره یا گرایش باشیم باید به دنبال تدوین محتوای متناسب با هر رشته-گرایش باشیم.

آنا: ارقام اعلام شده وضعیت موجود و وضعیت مطلوب در شاخص‌های کلان حوزه زیرساخت و نشریات علمی آیا واقع بینانه است؟

زاهدی: ایرادات جدی به شاخص‌های کلان تبیین شده در سند ملی هوش مصنوعی وارد است، مثلا هدف‌گذاری میزان توان محاسباتی زیرساخت پردازشی کلان پروژه‌های هوش مصنوعی و وضعیت مطلوب تا سال ۱۴۰۷ باید به یک اگزافلاپس برسد این در حالی است که برخی از کشور‌های همسایه حوزه خلیج فارس بزرگترین مرکز پردازش سریع هوش مصنوعی را با ظرفیت حداقل ۳۲ اگزافلاپس را تا پایان سال ۲۰۲۵ برنامه ریزی نموده‌اند.

تا چهار سال آینده می‌توانیم دو نشریه بین‌المللی هوش مصنوعی داشته باشیم

در بخش دیگر این سند به تعداد نشریات بین المللی هوش مصنوعی اشاره شده است که تا ۴ سال آینده باید یک نشریه (Q1) نمایه شده در پایگاه‌های استنادی (اسکوپوس) داشته باشیم، درحالیکه در صورت انجام پشتیبانی‌های مادی، معنوی و حاکمیتی می‌توانیم هدف گذاری مطلوب‌تری داشته باشیم و تا چهار سال آینده حداقل دو نشریه ( Q1) داشته باشیم.

خوشبختانه یکی از اقدامات خوب دولت سیزدهم و توسط وزارت علوم اعطای مجوز تاسیس انجمن هوش مصنوعی و صدور مجوز انتشار اولین نشریه تخصصی هوش مصنوعی به این انجمن بود.

{$sepehr_key_1730}

تعداد شرکت دانش بنیان مهم نیست بلکه مهم اثربخشی آنهاست

آنا: در این سند عنوان شده تعداد شرکت‌های دانش بنیان در حوزه هوش مصنوعی باید به تا ۴ سال آینده به ده شرکت برسد نظر شما چیست؟

زاهدی: در حال حاضر تعداد شرکت‌های بزرگ در حوزه هوش مصنوعی کمتر از پنج است که باید تا چهار سال آینده به عدد ۱۰ برسیم، معیار تعداد شرکت‌ها به تنهایی شاخص کافی نیست و آنچه مهم است اثربخشی آن‌هاست است؛ یعنی میزان و حجم فروش و به‌ویژه صادرات خدمات و محصولات و میزان ایجاد فرصت‌های شغلی فناور محور.

مشخص نبودن وضعیت موجود و مطلوب در شاخص‌های سند هوش مصنوعی

آنا: چرا در برخی شاخص‌های مطرح شده در سند ارقام وضعیت موجود و وضعیت مطلوب مشخص نیست؟

زاهدی: متاسفانه یکی دیگر از ایرادات جدی سند هوش مصنوعی این است که یک سری شاخص‌ها در سند مطرح شده که نه وضعیت موجود آن مشخص است و نه وضعیت مطلوب! مثلا تعداد و حجم‌ پروژه‌های هوش مصنوعی مشارکتی بین المللی و یا میزان سرمایه گذاری داخلی و خارجی در حوزه هوش مصنوعی. حالا سوال اینجاست که به چه دلیل وقتی وضعیت موجود و مطلوب شاخصی معلوم نیست، اصرار است که در سند ذکر شود؟

از سوی دیگر در شاخص تعداد رویداد‌ها و کنفرانس‌های بین المللی، هدفگذاری انجام شده باید واقع ببینانه و متناسب با توانایی و ظرفیت‌های کشور باشد. قابل توجه محققان و متخصصان کشور اینکه نخستین کنفرانس علمی انجمن هوش مصنوعی ایران در اسفندماه ۱۴۰۳ به میزبانی دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی برگزار خواهد شد.

یکی دیگر از ایرادات جدی سند هوش مصنوعی این است که یک سری شاخص‌ها در سند مطرح شده که نه وضعیت موجود آن مشخص است و نه وضعیت مطلوب!

همچنین یکی از چالش‌های کشور برگزاری گردهمایی با عنوان کنفرانس‌های علمی است که از کیفیت لازم برخوردار نبوده و ساز و کارهایی هم برای نظارت بر برگزاری آنها نیز وجود ندارد. هر موسسه‌ای جهت مطرح نمودن نام خود اقدام به انتشار پوستر و برگزاری به اصطلاح کنفرانس علمی هوش مصنوعی می‌کنند که اصلا اعتبار و وجاهت علمی ندارد و از سوی هیچکدام از نهادهای رسمی کشور مجوزهم ندارد و توسط هیچ پایگاه استنادی داخلی و خارجی هم نمایه گذاری نمی‌شود.

لزوم تربیت نیروی انسانی و مهارت افزایی در حوزه هوش مصنوعی

آنا: تربیت نیروی انسانی چقدر باید مورد توجه قرار بگیرد؟

زاهدی: دغدغه نبود نیروی انسانی ماهر در حوزه هوش مصنوعی یکی از چالش‌های بزرگ همه کشور‌های پیشرو است و کشور ما هم از این قاعده مستثنی نیست، به‌طوری که تا پنج سال آینده دچار کمبود شدید نیروی متخصص در این حوزه خواهیم بود. اما با برخی تمهیدات از جمله برگزاری دوره‌های مهارتی کوتاه مدت می‌توانیم تا حدودی این بحران را مدیریت کنیم؛ بنابراین مسئله مهارت‌های بیشتر و مهارت افزوده و تغییر در مهارت‌ها مطرح می‌شود (UPSKILLING و RESKILLING). لذا اصل موضوع تربیت نیروی ماهر که در سند ملی هوش مصنوعی عنوان شده کاملاً درست است، اما شاخص تبیین شده پاسخگوی نیاز بازار کار نخواهد بود و اگر بخواهیم نیروی ماهر در این حوزه داشته باشیم باید حداقل هدف گذاری ۴۰۰ هزار نیروی کار ماهر را داشته باشیم.

موج تغییر ماهیت مشاغل با توسعه هوش مصنوعی

آنا: آیا هوش مصنوعی باعث از بین رفتن مشاغل خواهد شد؟

زاهدی: بر خلاف نگاه و تصور عمومی که فناوری‌های نوظهور با توجه به خودکارسازی خدمات، فعالیت‌ها و فرایندها منجر به بیکاری گسترده جهانی می‌شوند و افراد شغل خود را از دست خواهند داد، آمار و گزارش های جهانی نشان می دهد این فناوری‌ها از جمله هوش مصنوعی باعث ایجاد فرصت‌های جدید شغلی خواهند شد و اینکه مشاغل بطور کلی از بین بروند و موج بیکاری در دنیا شکل بگیرد مطرح نیست، بلکه ما با یک‌ موج تغییر ماهیت مشاغل مواجه خواهیم بود.

{$sepehr_key_1731}

باید در لایه‌های حکمرانی و قانون گذاری هوش مصنوعی حضور داشته باشیم

آنا: اگر قرار بود شما سند را تنظیم کنید چه نکاتی را در آن در نظر می‌گرفتید؟

زاهدی: شورای راهبری هوش مصنوعی شامل ۱۹ عضو است که از این تعداد ۱۷ نفر مسئولیت حقوقی دارند و دو نفر ماهیت حقیقی دارند در حالی که منطق حکم می‌کرد حداقل ۸ نفر عضو حقیقی در این شورا حضور داشته باشد همچنین از ظرفیت‌های انجمن‌های علمی در حوزه‌های مختلف استفاده می‌کردم. هوش مصنوعی باید زمینه ساز افزایش تعاملات فرهنگی و گفت و گو‌های علمی باشد و در مباحث دیپلماسی فناوری جا دارد؛ بنابراین در ترکیب مطرح شده جای وزیرامورخارجه خالی است. از طرفی همان طور که رهبری در مراسم تنفیذ ریاست جمهوری و دیدار هیئت دولت فرمودند باید در سیاست‌ها و راهبرد‌های خارجی فعالانه حضور داشته باشیم و کنشگر اصلی باشیم و در راهبرد‌های سیاست خارجی بحث دیپلماسی فناوری از جمله هوش مصنوعی را تقویت کنیم. صرفا اینکه بهره بردار سکو‌های هوش مصنوعی و زیرساخت‌های پردازشی باشیم کفایت نمی‌کند و باید در لایه‌های حکمرانی و قانون گذاری در دنیا حضور پیدا کنید.

نگاه ایشان این است باید به سطح بالایی از کسب دانش و استفاده از کاربرد هوش مصنوعی دست پیدا کنیم و همان طور که باید در حوزه دیپلماسی خوب عمل شود باید در زمینه دیپلماسی فناوری و حکمرانی و قانون گذاری دقیق عمل کنیم .