«حماسه تاج‌الشعرا»؛ روایتی از شعر عاشورایی اصیل/ کشف اصالت عزاداری اردبیلی‌ها از دریچه یک مستند
به گزارش گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، «حماسه تاج‌الشعرا» یک مستند ١۵ قسمتی پژوهش‌محور است که با محوریت اشعار عباسقلی یحیوی (۱۲۸۰-۱۳۵۸ شمسی) معروف به «تاج‌الشعرا» به وقایع و معارف عاشورا می‌پردازد. حاج عباسقلی یحیوی اردبیلی معروف به تاج الشعرا است.
این مستند همزمان با آغاز ماه محرم و از شانزدهم تیرماه پخش خود را آغاز کرده و تا سی ام تیرماه هر شب ساعت ٢٠ روی آنتن شبکه مستند می‌رود. بازپخش «حماسه تاج الشعرا» نیز ساعت ١٠ صبح روز بعد است. محمدرضا سراج‌زاده تهیه کننده و سید محمدکاظم موسوی تهرانی کارگردان این مجموعه هستند.
در همین ارتباط، سید محمدکاظم موسوی تهرانی در گفتگو با خبرنگار آنا درباره ضروروت تولید این اثر عنوان کرد: اوج شکوفایی شعر در ادبیات فارسی به قرون ۶ و ۷ هجری باز می‌گردد و آغاز شکوفایی شعر مرثیه در اردبیل و آذربایجان اواخر دوره قاجار و قرن ۱۲ هجری است. «میرزا فضلعلی صدرالممالکی»، «شمس عطار اردبیلی»، «میرزا صادق بیضا اردبیلی»، «کاتب»، «مضطر»، «غمگین»، «تاج الشعرا یحیوی»، «انور اردبیلی» و مرحوم استاد «منزوی» چندنمونه از سلسله شعرای این عصر هستند.
کشف اصالت گریه و عزاداری اردبیلی‌ها از دریچه یک مستند
کارگردان مجموعه مستند «حماسه تاج‌الشعرا» گفت: معارف والای حسینی از نگاه یک شاعرِ عارف و حماسه پرداز و معرفی و مرور فرهنگ اصیل عزاداری آذربایجان و اردبیل هدف نهایی این مستند است. معروف است که آیت الله شیخ احمد سیبویه –که ۳۰ سال امام جماعت حرم حضرت ابوالفضل علیه السلام بودند- در عالم رویا، حضرت فاطمه زهرا (س) را زیارت می‌کنند که می‌فرمایند برای ما مثل اردبیلی‌ها گریه کنید.
وی افزود: کشفِ اصالتِ این گریه و عزاداری آن چیزی است که این مستند به دنبال آن می‌گردد. گریه‌ای که منشأ آن معارف والای اهل‌بیت است و نه خدای ناکرده احساس ترحم و ضعف. گریه‌ای که با حماسه آمیخته شده و جلال و هیبت سیدالشهدا علیه السلام و یاران باوفایش در تار و پود آن تنیده شده است.
عباسقلی یحیوی (۱۲۸۰-۱۳۵۸ شمسی) معروف به «تاج‌الشعرا»
کارگردان این مجموعه مستند عنوان کرد: شعر تاج‌الشعرا یحیوی از منظر حماسی در اوج است و ما را به آن اصالت راهنمایی می‌کند. یک بیت، یک مصراع و حتی یک کلمه در اشعارش پیدا نمی‌شود که جز با شکوه و عظمت از ذوات مقدسه حاضر در صحرای کربلا یاد کند. شعر او فاخر است و سنگین. فرسنگ‌ها با اشعاری که ریتم و ترانه و آهنگ در آن موضوعیت دارد، فاصله دارد.
شعر عاشورایی وحدت‌آفرین است
وی افزود: هنوز هستند کسانی که حیات تاج الشعرا، انور اردبیلی و مرحوم استاد منزوی را درک کردند و خاطراتی از ایشان در ذهن دارند. اهمیت و ضرورت ثبت فوری این تاریخ شفاهی برای کسانی که به اصالت و فرهنگ آئینی علاقه آشنا هستند روشن است. باید دانست که صندوق‌خانه این تاریخ رو به کهولت است. خوشبختانه و البته با زحمت فراوان در این مستند از حضور حاج قدرت جوادی (متولد ۱۳۰۵) بهره‌مند شدیم؛ کسی که قریب ۵۰ سال با تاج الشعرا مصاحبت داشته و خاطرات با ارزش و نغزی از او در ذهن داشت.
موسوی گفت: اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و بالاخص سیدالشهدا علیه السلام همواره ریسمانی استوار برای اقوام ایرانی هستند که در سختی‌ها وحدت آفرین بودند. به بیانی دیگر یکی از قوی‌ترین نقاط اتصال آذربایجان، خراسان، مازندران، اصفهان و یزد و شیراز و ... عزاداری برای امام حسین علیه السلام است. وقتی شعری از تاج الشعرا یحیوی درباره شهادت حضرت علی اکبر سلام الله علیه به زبان ترکی خوانده می‌شود قطعا اهالی لرستان شعر عمان سامانی برایشان تداعی می‌شود یا اهالی کرمان به یاد فواد کرمانی می‌افتند و این وحدت فرهنگی چیزی است که اصلی‌ترین عنصر روح وحدت ملی ایرانیان است.
درس‌های تاج‌الشعرا برای شعر آئینی امروز
کارگردان مجموعه مستند «حماسه تاج‌الشعرا» عنوان کرد: مشخصات و مولفه‌های شعری تاج الشعرا یحیوی دقیقا چیزی است که شعر آئینی امروز باید آن را مرور کند و به آن بازگردد. در هیچ کجا از اشعار تاج الشعرا؛ حتی در سخت‌ترین لحظات روز عاشورا در گودی قتلگاه روضه‌ی عریان وجود ندارد.
دستخط زنده‌یاد تاج الشعرا
این مستندساز گفت: تمام مرثیه‌ها حریری از پوشیده گویی دارند. تصویرگری در شعر تاج الشعرا به اذعان بزرگان ادبی کشور قابل مقایسه با آثار نظامی گنجوی‌ست. حماسه‌پردازی به شاهنامه فردوسی پهلو می‌زند و اعتبار تاریخی اشعار مثال زدنی است و اکثرا در خود شعر به منبع تاریخی اشاره می‌شود. معارف در اوج اند و تاج الشعرا اثبات می‌کند که اهل فهم روایات سنگین و خطوط نانوشته‌ی لابه لای مقاتل است. تاج الشعرا قطعا الگو و اسوه‌ایست برای شاعران بعد از خود.
وی افزود: خوشبختانه از تاج الشعرا یحیوی، تعدادی عکس و فایل صوتی خود ایشان (که در ابتدا به صورت نوار ریلی بودند) موجود است. با همت تیم تهیه و مساعدت خانواده آن مرحوم در این مستند به فراخور موضوع و با هدف مستند نگاری، از بسیاری از این عکس‌ها و فایل‌های صوتی استفاده شده است. یکی از فایل‌های صوتی مصاحبه‌ای ۳۰ دقیقه‌ای با رادیو «ساوالان» است که در دهه ۴۰ ضبط شده و فایل‌های صوتی دیگر مربوط به مجالسی است که تاج الشعرا اشعار خود را در آن‌جا اجرا کردند.
موسوی گفت: تقریبا در همه‌ی ۱۵ قسمت مجموعه از شاهکار‌های سلیم موذن‌زاده که اشعار تاج الشعرا را اجرا کردند استفاده شده است. این مجالس مربوط به دهه ۴۰ تا ۶۰ هستند و قدمتی بالغ بر ۵۰ سال دارند. برخی از این فایل‌ها نیز در ابتدا به صورت نوار ریلی بوده و بعد از تبدیل قابل استفاده گشتند. فایل‌های صوتی زنده یاد استاد رحیم منزوی به فراخور موضوع در این مستند پخش می‌شوند.
کارگردان مجموعه مستند «حماسه تاج‌الشعرا» افزود: از یادگار‌های بزرگان اهل مدح و مرثیه که سال‌هاست در قید حیات نیستند هم در این مجموعه استفاده شده و قدمت بعضی از این مجالس به ۶۰ سال می‌رسد: مرحومان حاج غلام ترابی، میرزا محمد عین اللهی، میرزا عبدالرحیم جعفری، حاج ارشد نوری، حاج اصغر عزیزی کیا و....
موسوی عنوان کرد: شعرخوانی‌ها و مصاحبه خود مرحوم یحیوی به همراه مجالس به یادگار مانده از زنده یاد سلیم موذن زاده و سایر پهلوانان عرصه مدح و مرثیه در دهه‌های چهل تا شصت نیز بدون هیچ تکلف و زرق و برق اضافه‌ای در این مجموعه مستند به چشم می‌خورد.
وی افزود: با استناد به اشعار آن مرد بزرگ، تاج الشعرا یحیوی مسلط به مقاتل معتبر و نکات روایات و در عین حال اهل معرفت بود. بسیارند ابیاتی که تلمیح دارند به واقعه‌ای قرآنی، عرفانی و یا تاریخی. این اشارات تیم تهیه را بر آن داشت تا با خوانش و ترجمه برخی اشعار نزد استاد اخلاق، عرفان و ادبیات؛ حجت الاسلام شیخ مهدی حائری کربلایی از تفاسیر موشکافانه ایشان بهره ببریم و منظورِ نظر تاج الشعرا را بیشتر و بهتر درک کنیم.
اساتیدی که راوی «حماسه تاج الشعرا» شدند
موسوی درباره اساتیدی که درمستند «تاج الشعرا» حضور داشتند نیز گفت: بی‌تردید استاد «عسکر شاهی اردبیلی» از بزرگ‌ترین شعرای حال حاضر ادبیات مدح و مرثیه کشور هستند. جا دارد روزی از شخص استاد شاهی مستند‌پرتره‌ای ساخته شود.
وی افزود: من معتقدم که شخصیت اول این مستند حتما حضرت استاد شاهی هستند. داشتن چند دیوان شعر ارزشمند، آثار گران‌سنگ ایشان در عرفان و فلسفه، شروحی که بر اشعار حافظ و فضولی و دیگران داشته اند پشتوانه فکری این ادعا است. علاوه بر این، همسایگی با خاندان تاج‌الشعرا و موذن‌زاده‌ها در محله «تازه شهر» اردبیل (که ایشان خود را مفتخر به این همسایگی می‌دانند) در کنار شناخت و ارادت حیرت‌انگیز استاد شاهی اردبیلی از تاج الشعرا یحیوی و حُسن خلق و خوش صحبتی این استاد ذوالفنون ایاشن ر به منبعی ارزشمند در این موضوع تبدیل کرده است.
موسوی گفت: بررسی روند تاریخ عرفان و ادبیات مرثیه در آذربایجان و اردبیل نیاز به پهلوانانی دارد که در این حیطه استخوان آب کرده باشند. با ادعای اینکه مستند تاج الشعرا مستندی پژوهشی‌است به سراغ اساتیدی از جمله دکتر منوچهر صدوقی سها (استاد فلسفه و عرفان‌پژوه که از خانواده‌ای نامدار در اردبیل هستند)، دکتر کاظم نظری بقا (شاعر و استاد ادبیات فارسی و آذری با بیش از ۱۵ جلد تالیفات در حوزه ادبیات و دیوان‌های شعر ترکی، فارسی، غزل و عاشورایی)، دکتر شهریار نعمتی (استاد ادبیات فارسی و آذری)، دکتر مهدی امین فروغی (موسیقیدان و استاد ادبیات آئینی) رفتیم.
این مستندساز عنوان کرد: خوشبختانه هنوز کسانی هستند که تاج الشعرا یحیوی را درک کرده‌اند. گروه تهیه این مستند با دقت و وسواس و گاهی مشقت فراوان، به سراغ کسانی رفته که او را می‌شناختند و از او بهره‌ها بردند. از آن جمله ذاکر اهل بیت علیهم السلام حاج قدرت جوادی (متولد ۱۳۰۵ خورشیدی) پدر ۲ شهید و رفیق گرمابه و گلستان تاج الشعراست. از پیرغلامان دیگری که تاج الشعرا را درک کردند و سینه‌ای پر از شعر و خاطره با او دارند و ما موفق به مصاحبت با ایشان شدیم حاج محمدباقر تمدن، حاج داوود حقیقی، حاج داوود علیزاده و حاج عبدالحسین نجارباشی اند.
وی افزود: وجه اهمیت استاد دکتر عباسعلی یحیوی با تخلص «ائلچی» علاوه بر فرزند ارشد بودن تاج الشعرا یحیوی، شاعر بودن و اهل ادبیات بودن ایشان است. بررسی صنایع، مفاهیم ادبی و اشعار در کنار نقل خاطرات از پدر گوشه‌ای از این مستند است.
دکتر عباسعلی یحیوی با تخلص «ائلچی» که خود نیز شاعر است
موسوی گفت: حاج علیرضا اسفندیاری یکی از نامدارترین ذاکرین اهل بیت در اردبیل و ایران است. علاقه، تسلط و شناخت ایشان از تاج الشعرا ما را بر آن داشت تا از این مداح محجوب و مخلص نیز بهره ببریم.
چرا به «حماسه تاج‌الشعرا» نیاز داریم؟
محمدرضا سراج‌زاده تهیه کننده مجموعه مستند «حماسه تاج‌الشعرا» نیز درباره ضرورت تولید این اثر گفت: نفوذ سیاسی اسرائیل بر جمهوری آذربایجان (بیشترین درصد تشیع در جمعیت مختص آذربایجان است) به جایی رسیده که در ماه محرم سال ۱۴۰۱ برگزاری مراسم عزاداری و نصب پرچم عزای سیدالشهدا علیه السلام جرم محسوب شده و جرائمی نظیر جزای نقدی و حبس داشت.
وی افزود: از طرفی تنش‌های سیاسی بین ایران و آذربایجان در سال‌های اخیر هر روز بیشتر شده است. این در حالی است که فرهنگ آئینی مردم در باکو، گنجه، شیروان، نخجوان و ... عینا الگوبرداری شده از اردبیل و تبریز و ... است. شاهد این ادعا خوانش اشعار تاج الشعرا یحیوی در روز عاشورا در پایتخت جمهوری آذربایجان و در بزرگ‌ترین تجمع عزاداران است. تولید و پخش مستند‌های آئینی مرتبط با فرهنگ آئینی-آذری قطعا در راستای تقویت پیوند‌های کهنِ ایران فرهنگی و ارتقا دیپلماسی عمومی و با ملت آذربایجان و محبان اهل بیت اطهار در منطقه قفقاز است.
تهیه کننده این مجموعه مستند عنوان کرد: مقام معظم رهبری در جلسه دیدار با نخبگان استان اردبیل (۵ مرداد ۷۹) فرمودند: «در فرصتی کوتاه، اشعار برخی از شعرای اردبیل را نگاه کردم، چه اشعار غزلی شان و چه اشعار حسینی شان را. انصافاً برجسته است. حقّاً خیلی خوب است. بعضی از شعرای حسینی اردبیل با اینکه شعرهایشان مرثیه و مصیبت است. امّا از جنبه‌ی هنری در اوج قرار دارد. مایه‌های مرثیه‌ای شعر یحیوی در اوج است. در شعر مرثیه و مصیبت، این جور تصویر سازی کم نظیر است. خیلی با عظمت است. در این گوشه‌ی اردبیل، تاج الشعرای اردبیل اینها را گفته. اگر مردم و اُدبای ایران می‌فهمیدند، میشد تاج الشعرای کشور. در این افراد، این میزان مایه‌ی شعری خیلی با ارزش است.»
سراج‌زاده درباره یکی از بخش‌های اصلی این مجموعه مستند یعنی تصویرپردازی بر مبنای اشعار این شاعر آئینی گفت: اشعار تاج الشعرا بدون استثنا مملو از تصویرپردازی‌های مینیاتوری و دقیق‌اند. با هنرمند نقاش و گرانمایه سرکار خانم هاجر سلیمی نمین جلسات متعددی برای معرفی تاج الشعرا و خوانش اشعار و ترجمه‌ها داشتیم. ایشان قبول زحمت کردند و بر اساس مولفه‌های تصویرپردازی و داستان‌های موجود در اشعار تاج الشعرا، در مقابل دوربین ۱۲ تابلو نقاشی با بیش از ۲۰۰ موضوع را هنرمندانه نقاشی کردند؛ تقریباً مصادف با هر شعر، تصویری از مراحل خلق هنر ایشان را در مستند گنجانده‌ایم.
وی عنوان کرد: گروه تولید کننده مجموعه «حماسه تاج‌الشعرا» فعالیت خود را در سال ۱۳۸۷ به صورت کاملا مستقل آغاز کرد. با پشتوانه تیم پژوهش و تولید پس از ۱۳ سال مجموعه مستند «صادق الوعد» (میرزا صادق بیضا اردبیلی) در ۱۲ قسمت تولید شد و در ماه محرم سال ۱۴۰۰ از شبکه ۲ پخش و خدا را شکر با استقبال خوبی از سوی مخاطبین روبرو شد. گرئوه تهیه کننده کماکان مستقل و بدون وابستگی به هیچ ارگان و نهاد دولتی و غیردولتی مستند تاج الشعرا را در ۱۵ قسمت ۴۰ دقیقه‌ای تولید کرد.
سراج‌زاده درباره برنامه آینده مدنظر این گروه مستندساز نیز گفت: این گروه با پشتوانه پژوهشی قابل توجه در صدد تولید مستندی با محوریت زنده یاد استاد رحیم منزوی اردبیلی است که امیدواریم به زودی روند تولید آن آغاز شود.
انتهای پیام/