«مالیات بر مجموع درآمد» چیست؟

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، نحوه تعیین هزینه‌های قابل قبول و بخشودگی و میزان آن‌ها یکی از محورهای مهم در طراحی مالیات بر مجموع درآمد است. هزینه‌های قابل و بخشودگی نوعی تخفیف مالیاتی هستند که با اهدافی همچون عدم فشار مالیاتی به فقرا، رعایت عدالت عمودی و برابری بیشتر در جامعه و تشویق به برخی امور خاص (پرداخت‌های خیریه) در نظر گرفته می‌شود. ضروری است مطابق مبانی نظری و تجارب جهانی قانون مالیات‌های مستقیم به نحوی اصلاح گردد که ضمن وضع مالیات بر مجموع درآمد از طریق تلفیق پایه‌های مالیاتی جداگانه، بخشودگی و هزینه‌های قابل قبول مرتبط با زندگی فرد یا خانوار در نظر گرفته شود.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «مالیات بر مجموع درآمد (۵): هزینه‌های قابل‌قبول و بخشودگی‌ها» آورده است که یکی از موضوعات مهم در طراحی نظام مالیات بر مجموع درآمد اشخاص حقیقی موضوع تعیین هزینه‌های قابل‌قبول و بخشودگی‌ها است. در این زمینه سؤالاتی اساسی مطرح است که بدون پاسخ دادن به آنها نمی‌توان نظام مالیاتی مطلوب و عادلانه را طراحی کرد. 

در ادامه این گزارش بیان می‌شود که ابتدا لازم است مشخص شود بخشودگی پایه چیست و مطابق با چه استدلالی وجود آن ضروری قلمداد می‌شود؟ آیا بخشودگی پایه به‌تناسب بعد خانوار (تعداد اعضای خانواده) تعیین می‌شود یا برای همه خانوار‌ها یکسان خواهد بود؟ چه هزینه‌هایی به‌عنوان هزینه قابل‌قبول تلقی و از درآمد مشمول مالیات مؤدی کسر می‌شود؟ مزایا و معایب در نظر گرفتن هریک از هزینه‌های قابل‌قبول چیست؟ نسبت هزینه‌های قابل‌قبول در مقایسه با اعتبار مالیاتی چیست؟ بخشودگی‌ها و هزینه‌های قابل‌قبول در قوانین سایر کشور‌ها چگونه است؟ هزینه‌های قابل قبول و بخشودگی‌ها در قوانین مالیاتی کنونی کشورمان چگونه است؟

این گزارش ادامه می‌دهد که مطابق مبانی نظری دانش اقتصاد و تجارب جهانی، هزینه‌های قابل و بخشودگی نوعی تخفیف مالیاتی هستند که با اهدافی همچون عدم فشار مالیاتی به فقرا، رعایت عدالت عمودی و برابری بیشتر در جامعه و تشویق به برخی امور خاص (پرداخت‌های خیریه) در نظر گرفته می‌شود.

این گزارش مطرح می‌کند که بخشودگی‌ها مبالغی هستند که متناسب با هزینه‌های زندگی تعیین و از درآمد مشمول مالیات خارج می‌شوند. وضع مالیات بر مخارج ضروری خانوار غیرعادلانه است لذا می‌بایست بخشودگی پایه متناسب با بعد خانوار (تعداد اعضای خانواده) و سطح عمومی نیاز جامعه تعیین گردد. بخشودگی در واقع همان معافیت پایه است که بخشی از مجموع درآمد افراد در محاسبه مالیات درنظر گرفته نمی‌شود. هزینه‌های قابل قبول، مخارج عمده و ضروری زندگی (مثل هزینه‌های درمان و اجاره منزل) هستند که دولت اجازه می‌دهد قبل از محاسبه مالیات از مجموع درآمد افراد کسر شود. 

این گزارش توضیح می‌دهد که برای محاسبه بدهی مالیاتی ابتدا درآمد خالص محاسبه شده و سپس بخشودگی‌ها و هزینه‌های قابل‌قبول از آن کسر می‌شود تا درآمد مشمول مالیات به دست آید.

اهم هزینه‌های قبول که در کشور‌های مورد مطالعه برای مالیات بر مجموع درآمد لحاظ می‌شود، عبارتند از: هزینه‌ی درمان و دارو، هزینه آموزش فرزندان، هزینه اجاره مسکن یا بهره وام خرید مسکن، هزینه کمک به خیریه و هزینه برخی از انواع حق‌بیمه‌ها

 درآمد خالص از تجمیع انواع مختلف درآمد و کسر هزینه‌های کسب‌وکار به دست می‌آید. در مرحله بعد بخشودگی‌ها و هزینه‌های قابل‌قبول از درآمد خالص کسر می‌شود تا درآمد مشمول مالیات بر مجموع درآمد به دست آید. آنگاه درآمد مشمول مالیات در نرخ مالیاتی ضرب شده و بدهی مالیاتی اولیه به دست می‌آید. درنهایت اعتبار مالیاتی و مالیات‌های علی‌الحساب پرداختی در طول سال از بدهی مالیاتی اولیه کسر شده تا بدهی (طلب) نهایی مالیاتی مؤدی مشخص شود. می‌توان در طراحی سیستم مالیاتی به جای بخشودگی از اعتبار مالیاتی استفاده کرد. 

در این گزارش آمده است که اهم هزینه‌های قبول که در کشور‌های مورد مطالعه برای مالیات بر مجموع درآمد لحاظ می‌شود، عبارتند از: هزینه‌ی درمان و دارو، هزینه آموزش فرزندان، هزینه اجاره مسکن یا بهره وام خرید مسکن، هزینه کمک به خیریه و هزینه برخی از انواع حق‌بیمه‌ها (بیمه تامین اجتماعی، بیمه درمانی و گاهی بیمه تکمیلی یا بیمه عمر).

این گزارش بیان می‌کند که البته ممکن است همه‌ این موارد به طور همزمان در یک کشور هزینه قابل قبول نباشند و هر کشور تنها بعضی از این موارد را در طراحی سیستم مالیاتی خود به عنوان هزینه قابل قبول در نظر بگیرد. انگیزه اصلی لحاظ هزینه‌های قابل قبول، کسر هزینه‌های ضروری زندگی در جهت رعایت عدالت است. همچنین گاهی برای تشویق به تولید کالا‌های عمومی و فعالیت‌های عام‌المنفعه دولت می‌تواند هزینه‌های برخی فعالیت‌ها را به‌عنوان هزینه قابل‌قبول درنظر بگیرد و از این طریق مردم را به فعالیت‌های مشخصی تشویق کند.

این گزارش ادامه می‌دهد که به‌عنوان‌مثال دولت می‌تواند به‌جای ساخت مدرسه با منابع مالی خود، هزینه ساخت مدرسه را به‌عنوان هزینه قابل‌قبول درنظر بگیرد تا بخش غیردولتی همان مدرسه را بسازد. در این صورت دولت توانسته است با چشم‌پوشی از مقدار کمی از درآمد مالیاتی خود زمینه تأسیس همان مدرسه را بدون انجام هزینه مستقیم فراهم آورد. 

این گزارش مطرح می‌کند که در ایران مالیات بر مجموع درآمد اشخاص حقیقی وجود ندارد و تخفیفات مالیاتی متفرقه برای پایه‌های مالیاتی جداگانه در نظر گرفته شده است. هرساله در بودجه سالانه بخشودگی‌هایی برای پایه‌های درآمدی مختلف مثل حقوق، مشاغل و اجاره به صورت جداگانه در نظر گرفته می‌شود. همچنین به موجب ماده ۱۷۲ قانون مالیات‌های مستقیم، کمک به مراکز خاص (دانشگاه‌ها، هلال احمر و کمیته امداد و...) هزینه‌ی قابل قبول برای اشخاص حقیقی و حقوقی لحاظ می‌شود. معافیت هزینه‌های درمانی، حق بیمه درمانی و هزینه سفر‌های شغلی کماکان در قانون مالیات‌های مستقیم مصوب ۱۳۹۴ (ماده ۹۱ و ۱۳۷) وجود دارد. فهرست هزینه‌های قابل قبول کسب و کار‌های حقیقی و حقوقی نیز در ماده ۱۴۸ قانون مالیات‌های مستقیم آمده است. البته در ایران فهرستی طولانی از معافیت‌های مالیاتی وجود دارد که بسیاری از آنها غیر ضروری است. 

این گزارش خاطرنشان می‌کند که ضروری است مطابق مبانی نظری و تجارب جهانی قانون مالیات‌های مستقیم به نحوی اصلاح گردد که ضمن وضع مالیات بر مجموع درآمد از طریق تلفیق پایه‌های مالیاتی جداگانه، بخشودگی و هزینه‌های قابل قبول مرتبط با زندگی فرد یا خانوار در نظر گرفته شود. لازم است این هزینه‌های قابل قبول و بخشودگی جایگزین برخی معافیت‌های غیر ضرور شود. هزینه‌های قابل قبول و بخشودگی باید به نحوی باشند که مخارج اصلی و هزینه‌های ضروری مشمول مالیات نگردد تا عدالت و بازتوزیع بیشتری در جامعه محقق شود.