حسن زاده: حضور ۱۰ دانشگاه ایرانی در رتبه بندی شانگهای/ فرایند تقلب در آثار علمی کاهشی شد 

محمد حسن‌زاده، رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در گفت‌وگو با خبرنگار گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، درباره معیار‌های پذیرفته شدن دانشگاه‌ها در رتبه‌های بین‌المللی اظهار کرد: نهاد‌های رتبه‌بندی کننده دانشگاه‌ها در سطح بین‌المللی از حدود ۲۰ سال پیش تاکنون افزایش یافته‌اند؛ امروزه رتبه‌بندی‌های متنوعی از دانشگاه‌ها وجود دارد، برخی از آنها با هدف معرفی دانشگاه‌ها به دانشجویان بالقوه، آنها را رتبه‌بندی می‌کنند و برخی دیگر توجه به محیط زیست را مبنای رتبه‌بندی قرار داده‌اند. برخی دیگر، دسترس‌پذیری و تاثیر وب دانشگاه‌ها را محور گردآوری داده و رتبه‌بندی قرار می‌دهند.

وی با بیان اینکه هرکدام از رتبه‌بندی‌ها راهبرد معین خود را پیگیری می‌کنند و ممکن است برخی سوگیری‌ها، نقص‌ها، و حتی خطا‌ها در فرایند گردآوری داده، نرمال‌سازی آنها و ارائه فهرست نهایی به چشم بخورد، تاکید کرد:، اما تاثیرات مثبتی هم این رتبه‌بندی‌ها در قالب افزایش شناخت جامعه از دانشگاه‌ها و شکل‌گیری نوعی از رقابت داشته است. معیار‌های پذیرفته شدن دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی بسیار متفاوت است. اما اگر بخواهیم یک دسته‌بندی از معیار‌ها ارائه کنیم که تقریبا بیشتر رتبه‌بندی‌ها را در برگیرد، معیار‌های کمیت و کیفیت پژوهش، آموزش، اشتهار بین‌المللی، میزان درآمد از قرارداد با صنعت، دیدگاه کارفرمایان و دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها و نظایر آن مهم‌ترین معیار‌ها هستند که کمابیش در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی مورد توجه قرار می‌گیرد.

رئیس ایرانداک درباره ارزیابی جهش رشدی رتبه‌بندی دانشگاه‌ها گفت: در بیشتر رتبه‌بندی‌های مربوط به دانشگاه‌ها، دانشگاه‌های ایرانی هم به لحاظ تعداد و هم به لحاظ جایگاه، روند رو به رشدی را تجربه کرده‌اند. به عنوان نمونه، دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی تایمز از سال ۲۰۱۱ که هیچ دانشگاهی حضور نداشت در سال ۲۰۲۴ به ۷۳ دانشگاه افزایش یافته است. در رتبه‌بندی سایمگو نیز شاهد چنین افزایشی بوده‌ایم و تعداد دانشگاه‌های حاضر در این رتبه‌بندی از ۳۸ دانشگاه در سال ۲۰۰۹ به ۱۹۷ دانشگاه در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است. در رتبه‌بندی یو اس نیوز نیز از سه دانشگاه در سال ۲۰۱۵ به ۵۲ دانشگاه در سال ۲۰۲۳ ارتقا یافته است. در رتبه‌بندی شانگهای نیز تعداد دانشگاه‌های حاضر از یک دانشگاه در سال ۲۰۰۹ به ده دانشگاه در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است. 

 
وی اضافه کرد: البته باید به دو نکته بسیار اساسی توجه کرد. نکته اول اینکه همزمان با سرمایه‌گذاری و تلاش ما برای ارتقای وضعیت دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی خود، کشور‌های دیگر نیز همین تلاش‌ها را می‌کنند؛ بنابراین دستیابی به جایگاه بهتر و از دست دادن آن در یک رتبه‌بندی امری معمول و عادی است. نکته دوم، اینکه در برخی از رتبه‌بندی‌ها، حضور یا تداوم حضور نیازمند ارسال مداوم داده‌ها و ثبت به موقع آنهاست. در برخی موارد ممکن است برخی از دانشگاه‌ها به دلایل مختلفی علاقه‌مند به شرکت در رتبه‌بندی‌ها نباشند و در نتیجه، تغییراتی در جایگاه کشور از منظر تعداد دانشگاه‌ها حاصل می‌شود. در برخی از رتبه‌بندی‌ها نیز شاخص‌هایی محدود کننده وجود دارد، مثلا در رتبه‌بندی تایمز، تنها دانشگاه‌هایی رتبه‌بندی می‌شود که حتما دانشجوی مقطع کارشناسی داشته باشند. برخی از دانشگاه‌های کشور ما که بسیار هم توانمند هستند مانند دانشگاه تربیت مدرس در این رتبه‌بندی امکان حضور ندارند. در کل، بررسی‌ها نشان می‌دهد که جایگاه دانشگاه‌های کشور در کنار همتایان منطقه‌ای و بین‌المللی خود به صورت مداوم در حال بهبود و ارتقاء بوده است. 

حسن زاده در پاسخ به این سوال که برای ارتقای رتبه بین‌المللی ایران باید چه معیار‌ها و اهدافی را پیش گرفت؟، ادامه داد: رتبه بین‌المللی ایران یک رتبه مشخص نیست. جایگاه کشور در حوزه‌های مختلف قابل بررسی و اعلام نظر است، به عنوان نمونه از منظر شاخص جهانی نوآوری، جایگاه ایران از رتبه ۹۵ در سال ۲۰۱۱ به رتبه ۶۲ در سال ۲۰۲۳ ارتقاء یافته است. هر چند در مقطعی از زمان به رتبه ۵۳ هم دست یافته بود. ولی همانگونه که مشاهده می‌شود با وجود افت و خیز در بین ۱۳۲ کشور، رتبه قابل قبولی است. با بررسی همین جایگاه مشخص می‌شود که وضعیت کشور از منظر نهادی، قوانین و مقررات، و همچنین پیشرفتگی بازار نیازمند ارتقاء است. شاخص‌های فراوان دیگری نیز وجود دارند که جایگاه کشور را نشان می‌دهند. نکته بسیار مهم در جایگاه بین‌المللی کشور و موسسات آموزش عالی این است که جهت‌گیری سیاست‌گذاری‌های ما باید به رفع موانع، توانمندسازی نهادها، ارزش‌گذاری نوآوری و تقویت اکوسیستم مرتبط با آن از طریق تقنین، تنظیم‌گری، ارزیابی، و نظارت مداوم معطوف شود. از این طریق می‌توانیم بازیگران علم، فناوری و نوآوری را برای ایفای نقش سازنده در بهبود وضعیت رفاه و تاثیرگذاری منطقه‌ای و جهانی یاری کنیم. وجود نیرو‌های پرتوان در نظام دانشگاهی کشور و استحکام پایه‌های آن نقطه قوت کشور ماست. از سوی دیگر باید به نقاط ضعف آن نیز توجه کنیم. مواردی مانند حلقه مفقود بین تبدیل علم به عمل، فناوری به کاربرد، ثروت به ارزش از جمله مواردی است که باید به صورت جدی مورد توجه سیاستگذاران علم، فناوری و نوآوری قرار گیرد. 

رئیس ایرانداک با اشاره به وضعیت میزان رعایت اخلاق پژوهش از منظر رعایت میزان همانندی مدارک علمی با مدارک پیشین اظهار کرد: هیچ دانشگاهی علاقه‌مند و مجاز به انجام تقلب نیست و اصولا دانشگاه‌ها تقلب علمی انجام نمی‌دهند. بررسی‌های ما نشان می‌دهد که از زمانی که قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی از سوی مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۶ به تصویب رسیده است و ایرانداک متولی همانندجویی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های همه موسسات آموزش عالی اعم از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاه‌های غیر دولتی از جمله دانشگاه آزاد اسلامی شده است، هر ساله میزان همانندی مدارک ارسال شده برای همانندجویی روند کاهشی را تجربه کرده است. البته باید تبیین کنم که این آمار‌ها مربوط به دانشگاه‌هایی است که همانندجویی را در ایرانداک انجام می‌دهند.

حسن زاده گفت: به عبارت دیگر، هر دانشگاهی که دانشجویان آن فرایند همانندجویی ایرانداک را طی می‌کند با اطمینان کامل می‌تواند اعلام کند که مدارک علمی دفاع شده آن دانشگاه عاری از همانندی غیرمجاز یعنی بالای ۳۰ درصد است. البته برخی دانشگاه‌ها درصد سختگیرانه‌تری را لحاظ کرده‌اند و ایرانداک هم درصد آستانه مورد قبول و اعلام شده از سوی آنها را پذیرفته است. اما در دانشگاه‌هایی که هنوز به فرایند همانندجویی ایرانداک نپیوسته‌اند، اطلاعی از میزان همانندی مدارک علمی دفاع شده در دسترس نیست.

اعلام رتبه‌بندی دانشگاه‌ها به زودی 

حسن زاده با اشاره به معنای رویت‌پذیری دانشگاه‌ها اظهار کرد: ایرانداک با در اختیار داشتن پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، مجلات، گزارش طرح ها، کتاب‌ها و داده‌های کتابشناختی دانشگاه‌ها به یک منبع قابل اعتماد برای نظام علم و فناوری تبدیل شده و خدمات فوق‌العاده‌ای را طراحی و عرضه کرده است. رویت‌پذیری دانشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری یکی از دغدغه‌های ایرانداک است. رویت‌پذیری یعنی اینکه یک دانشگاه یا پارک یا هر موجودیت علمی دیگر تا چه میزان در بین رقبای خود یافتنی و دست یافتنی است. هر موجودیت علمی اعم از دانشگاه یا پژوهشگر تا زمانی که برای مخاطبان خود قابل رویت نیست، مثل این است که وجود ندارد. بر همین مبنا، رتبه‌بندی پارک‌های علم و فناوری توسط ایرانداک مورد مطالعه قرار گرفت و در پنج لیگ الماسی، پلاتینی، طلایی، نقره‌ای و برنزی رتبه‌بندی شد و متعاقب آن، رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در دستور کار قرار گرفت که داده‌های آن گردآوری و تحلیل شده است و به زودی از طریق وب سایت ایرانداک vrank.irandoc.ac.ir در دسترس عموم قرار خواهد گرفت. روش‌شناسی رتبه‌بندی از طریق همان وب سایت قابل دسترسی است.