اقامتگاه‌های بوم‌گردی؛ از اشتغال‌زایی تا تقویت هویت محلی

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، هرچند ایجاد فضا‌های اقامتی روستایی در سطح جهان از سابقه زیادی برخوردار است، اقامتگاه‌های بوم‌گردی، اصطلاحی است که طی چند سال اخیر در سطح گردشگری روستایی کشور رایج شده است و یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های توسعه گردشگری روستایی به شمار می‌آید. بدون شک ایجاد و بسترسازی برای توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی در روستاها، آثار اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بسیاری را در پی خواهد داشت و نتایج آن سراسر فضای جغرافیایی کشور را بهره‌مند خواهد کرد.

* اقامتگاه بوم‌گردی و تأثیر آن بر توسعه روستایی

از سال ۱۹۹۴ میلادی و در نخستین هم‌اندیشی بین‌المللی انجمن‌های تخصصی اکولوژ، نوع جدیدی از اقامتگاهها با نام «اقامتگاه بومی یا اکولوژ» به‌ صورت رسمی به دنیای گردشگری معرفی شد که در این نوع، ساختار اقامتگاه با هویت آن درهم‌تنیده بود. اقامتگاه‌های بوم‌گردی یا اکولوژ، اقامتگاه‌هایی هستند که در محیط‌های طبیعی و روستایی با رعایت سطح ممکن ضوابط زیست‌محیطی و به شکلی سازگار با معماری بومی و سیمای طبیعی منطقه برای اسکان و پذیرایی از گردشگران احداث‌ شدند یا خانه‌های تاریخی و قدیمی موجود در روستاها هستند که پس از مرمت به اقامتگاه تغییر کاربری دادند و ضمن بیشترین تعامل با جامعة محلی، زمینة حضور و اقامت طبیعت‌گردان را با کیفیتی پسندیده و تعریف‌شده در محیط‌های طبیعی و روستایی فراهم کردند.

براساس نخستین تعریف رسمی در سال ۲۰۰۲ میلادی، اقامتگاه بومی یا اکولوژ، امکانات اقامتگاهی گردشگری است که به معیارهای زیر پایبند است:

حفاظت از محیط طبیعی و فرهنگی پیرامون؛ – ایجاد کمترین اثر بر محیط طبیعی اطراف اقامتگاه هنگام ساخت آن؛ – استفاده از معماری و مصالح بومی و داشتن بافت فرهنگی و فیزیکی خاص با توجه و هماهنگ با فرم، منظره و رنگ محیط؛ – بهره‌گیری از سیستم‌های آبرسانی پایدار و کاهش مصرف آب؛ – به‌کارگیری روش‌هایی برای بازیافت زباله‌های خشک و دفع دیگر انواع زباله بدون آسیب‌رسانی به محیط؛ – استفاده از انرژی‌های پایدار به روش‌های سنتی و به‌کارگیری انرژی‌های نو با بهره‌گیری از وسایل مدرن؛ – کار گروهی همراه با به‌کارگیری جامعة محلی؛ – ارائه کارگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی ویژه کارکنان، گردشگران و مالکان اقامتگاه‌ها درباره چگونگی حفاظت و برخورد با محیط طبیعی و فرهنگی پیرامون؛ – همکاری با برنامه‌های پژوهشی در جهت برنامه‌ریزی توسعه پایدار محلی.

* تقویت هویت و ساختار بومی 

هدف اصلی از ایجاد و توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی دارای هویت و ساختار بومی، رسیدن به توسعه پایدار روستایی با ساماندهی و ارائه خدمات به گردشگران و طبیعت‌گردان است. اقامتگاه‌های بوم‌گردی فقط جنبه اقامتی ندارند؛ در آنها فعالیت‌های مختلفی همچون ارائه غذا و نوشیدنی بومی، ساخت، آموزش و فروش صنایع ‌دستی محلی، اجرای نمایش و موسیقی سنتی، برگزاری رویدادهای بومی و تورها و فعالیت‌های بوم‌گردی انجام می‌شود. مکان فیزیکی اقامتگاه به دلیل سبک معماری، مصالح ارگانیک به‌کاررفته، طراحی داخلی و مبلمان بومی آن نیز به منزله اکوموزه بومی، بخشی از یک جاذبه گردشگری است. مهم‌ترین اصلی که در اقامتگاه بوم‌گردی رعایت می‌شود، مشارکت جامعه محلی در فعالیت‌های گردشگری است؛ برای نمونه طرح‌های گردشگری روستایی در بوروبودور و حومه‌اش در کشور اندونزی، نتیجه همکاری بین روستاییان، سازمان‌های غیردولتی محلی و راهنمایان گردشگری است که منجر به ارتقاء خدمات گردشگری به گردشگران و درنهایت توسعة روستایی شده است.

از آنجا که توسعه روستایی براساس گردشگری روستایی و اقامتگاه‌های بوم‌گردی در خط سیر بهره‌گیری از دانش بومی و با تکیه بر سنن مردم محلی صورت می‌پذیرد، اقامتگاه‌های بوم‌گردی ضمن احترام به دانش بومی روستاییان (که نتیجة تجارب ارزنده آنان طی قرون متمادی است)، خدمات گردشگری را که تقریباً یک‌سویه در شهرها ایجاد می‌شد، به دل روستاها می‌برد و به توسعه راستین آنها کمک می‌کند.

از سویی، ملزومات برنامه‌ریزی، توسعه و مدیریت بوم‌گردی هم عبارت‌اند از: مدیریت منابع پایدار و حفاظت از مناطق طبیعی. توسعة پایدار در امر بوم‌گردی مستلزم آن است که منابع طبیعی، فرهنگی و دیگر منابع حفظ شوند تا بدون قربانی‌کردن نیازهای آتی، منافع جامعه محلی را تأمین کنن. بوم‌گردی به‌درستی بر مبنای مفهوم پایداری توسعه می‌یابد؛ زیرا فعالیت‌های بوم‌گردی با محیط زیست طبیعی، میراث تاریخی و الگوهای فرهنگی این مناطق در ارتباط است.

* توسعه اجتماعی و اقتصادی

در حالی که روند شهری شدن در حال افول است و الگوی شهرگریزی دیده می‌شود و از سوی دیگر ارزش و اهمیت زندگی روستایی و بومی بیش از پیش نمایان شده است؛ ایجاد فراهم زمینه‌های گردشگری می‌تواند زمینه‌ای باشد برای توسعه اجتماعی و اقتصادی. مبتنی بر این کلان گفتمان اقامتگاه‌های بوم گردی یکی از پدیده های نوظهور در دهه اخیر است. عموم اقامتگاه‌های بوم‌گردی در روستا‌های اطراف شهر‌های بزرگ و دارای آثار تاریخی و طبیعی شکل گرفتند و سازمان‌های متولی از آنها حمایت می‌کنند.

از سویی نیز مشکلات شهرنشینی و فطرت طبیعت‌دوست آدمی، او را به دامان طبیعت و مناطق آرام می‌کشاند؛ بنابراین این عامل فرصت خوبی است تا اسباب توسعه روستایی با گردشگری و خدمات آن فراهم آید.

«بررسی و تحلیل آثار ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی بر توسعه سکونتگاه‌های روستایی» عنوان پژوهشی است که در این باره منتشر شده است. در ادامه نتایج استخراج شده از این پژوهش ارائه می‌شود.

این پژوهش تلاش کرده است آثار ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی را بر توسعه سکونتگاه‌های روستای رادکان چناران تجزیه و تحلیل کند. جامعه آماری پژوهش ساکنان روستای رادکان (N=۳۷۳۴) و حجم نمونه براساس فرمول کوکران و به طور تصادفی ساده، ۱۴۶ نفر از اهالی روستا بوده است. ابزار اصلی گرد‌آوری داده‌ها و سنجش متغیر‌های پژوهش، پرسش‌نامه و میزان اعتبار (روایی) شاخص‌ها را ۱۰ نفر از داوران متخصص در حوزه مطالعات گردشگری ارزیابی و داوری کرده‌اند.

مدل حاص از تحلیل عواملی تاثیر اقامتگاه‌های بوم‌گردی بر توسعه سکونتگاه‌های روستایی

در این پژوهش میزان پایایی پرسش‌نامه با بهره‌گیری از آزمون کرونباخ (با رقم ۹۱/۰) در سطح بالایی تأیید و داده‌ها با بهره‌گیری از نرم‌افزار SPSS در قالب روش تحلیل عاملی تجزیه و تحلیل شده است.

نتایج پژوهش از تقلیل ۳۷ متغیر، بیان‌کننده ۸ عامل استخراج‌شده بود که ۶۹/۸۸ درصد از واریانس را تبیین می‌کند و نشان از رضایت‌بخش‌بودن تحلیل عاملی و متغیر‌های بررسی‌شده دارد؛ بر این اساس عامل اشتغال‌زایی که ۶۵/۲۱ درصد اثرگذاری اقامتگاه بوم‌گردی را تبیین می‌کند، شامل متغیر‌های ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم، گسترش فرصت‌های شغلی برای زنان و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید است؛ عامل افزایش تولید و درآمد با واریانس ۶۹/۱۸ و عامل تقویت هویت محلی با واریانس ۲۳/۱۴، بیشترین درصد و عوامل کالبدی – معماری با واریانس ۷۵/۴ و اجتماعی – فرهنگی با واریانس ۱۲/۳، کمترین درصد اثرگذاری اقامتگاه‌های بوم‌گردی را بر توسعه روستای رادکان تبیین می‌کنند؛ همچنین با توجه به نتایج آزمون T تک‌نمونه‌ای، عامل چهارم (رونق‌بخش خدمات) با آمار ۱۱/۹ و عامل اول (اشتغال‌زایی) با آمار ۶۲/۸ بیشترین نقش را در این زمینه داشته‌اند.

در یک جمع‌بندی کلی در زمینه‌های اقتصادی و زیست‌محیطی، مردم دیدگاه مثبتی به آثار این متغیر‌ها داشته‌اند؛ برای نمونه مردم نگرش مثبتی به نقش بوم‌گردی در افزایش درآمد ساکنان یا حفظ گونه‌ها و جانوران بومی داشته‌اند که درنتیجه باعث به‌وجودآمدن نگرش مثبتی به آیندة بوم‌گردی در میان ساکنان و این امر به صورت غیرمستقیم باعث حمایت جامعه محلی از بوم‌گردی شده است. همچنین نکته جالب توجه این پژوهش آن است که آثار اجتماعی بوم‌گردی، برای نمونه نقش بوم‌گردی در ایجاد همبستگی میان ساکنان یا افزایش توانمندی محلی، به صورت مستقیم بر متغیر حمایت از بوم‌گردی اثر گذاشته و باعث شده است مردم با توجه به درنظرگرفتن آثار مثبت اجتماعی بوم‌گردی، از این امر استقبال کنند.

قابل ذکر است، از این یافته‌ها، یک مقاله علمی پژوهشی تهیه شده که در نشریه «برنامه ریزی فضایی» منتشر شده است. این نشریه دارای دوره انتشار فصلی بوده و متعلق به دانشگاه اصفهان است.