شهر و مدیریت شهری در قرآن کریم

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، در قرآن کریم در مورد شهر و فضا‌های زیستی، دیدگاه‌های خاصی مطرح شده است.

حسن ستاری ساربان‌قلی (استاديار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبريز، دانشكده هنر و معماری) در مقاله‌ای با عنوان «مقدمه‌ای بر شهر در قرآن كريم» به این موضوع می‌پردازد که نگاه اصیل اسلامی به مقوله شهر و شهرسازی، نمی‌تواند فارغ از درک و فهم دیدگاه منطق قرآنی در مورد مباحث مرتبط با شهر و پدیده‌های زیستی آن باشد.

به زعم این پژوهشگر هدف پژوهش حاضر رسیدن به مقدمه‌ای بر فهم منطق قرآنی برخورد با شهر و مقوله‌های مرتبط با مدیریت و اداره شهر است و روش پژوهش به صورت توصیفی و با تحلیل محتوای کلیدی‌ترین واژگان مرتبط با شهر، در متن قرآن کریم صورت گرفته است.

* نگرش قرآن به مراکز جمعیتی

در این پژوهش آمده است که اندیشه اسلامی در شهر مدینه متولد شد و در سراسر گیتی پای گرفت. بروز و نمود اسلام در ساحت فضایی شهر است که قابلیت‌های فراوان خود را  بروز خواهد داد و تعلیمات اسلام به بهترین شکل در محیط شهری نمود پیدا می‌کنند.

در ادامه این پژوهش به این نکته اشاره شده است که در قرآن کریم (سوره اعراف، آیات ۸۲ تا ۸۵، و سوره عنکبوت آیه ۶۷، و انعام آیه ۹۲) در اشاره به مراکز جمعیتی دو نوع نگرش و معیار مطرح شده که یکی با مشخصات ظاهری و کالبدی سر و کار دارد و دیگری با باطن و روح آنها.

این پژوهش مطرح می‌کند که کلماتی، چون «قریه» ‍، «مدینه»، «حول» و «ناحیه» برای تبیین سلسله مراتب شهری و تشخیص نواحی با اندازۀ فیزیکی و مرکزیت متفاوت به کار رفته است، اما در مورد شهر، چون مکه که اهمیتش به اندازۀ کالبدی آن منحصر نیست لفظ «ام القری» به کار رفته است.

* رابطه اسلام و شهرنشینی

از دیدگاه نویسنده این پژوهش؛ اسلام موجبات تداول و توسعۀ شهرنشینی را فراهم می‌آورد و نقش عمدۀ مذهب به عنوان مبدأ بسیاری از شهر‌های اسلامی غیر قابل انکار بوده و نقش بسیاری در ایجاد و توسعۀ شهرنشینی ایفا می‌کند.

هر شهری محوری است از تجمع ارزش‌هایی که تمدّنی را می‌سازد

 به زعم این پژوهشگرهر شهری محوری است از تجمّع ارزش‌هایی که تمدّنی را می‌سازد و تصویر جهان در شهر اسلامی بر اساس پیوند و وحدت زندگی مادی و معنوی به رابطۀ جدانشدنی اقتصاد، سیاست و مذهب اشاره دارد و بر این اساس هویت ویژه خود را می‌سازد.

در این مقاله آمده است که شهر‌های مسلمان نشین بر اساس سه عنصر یگانه شدۀ مذهب، حکومت و تجارت برای امتی واحد شکل گرفته اند و تجلی این عناصر، مسجد، ارک و بازار است که ساختار شهر بر مبنای مرکزیت آنها پیدا می‌شود.

* شهر اسلامی

این پژوهشگر در ادامه به این موضوع اشاره می‌کند که در شهر اسلامی نه تنها ساختار کالبدی شهر از مرکز آن متبلور می‌شود، بلکه این ساختار به طور ذاتی تمامی توجهات را نیز به طرف مرکز معطوف می‌دارد.

در این پژوهش آمده است که پیام نمادین یک شهر اسلامی، سازماندهی روابط سلسله مراتبی  فرم و عملکرد هر دو بسوی وحدت است. مرکزیت فضایی در شهر‌های اسلامی نه تنها اهداف استراتژیک  بلکه به کیفیت دسترسی آن ارتباط داشته است.

مرکزیت فضایی در شهر‌های اسلامی نه تنها اهداف استراتژیک  بلکه به کیفیت دسترسی آن ارتباط داشته است

از نظر این پژوهش کالبد شهر اسلامی به دور از قطب بندی‌هایی که تجلی کالبدی دارد متشکل از محلات و اجزایی متجانس و بهره‌مند از امکاناتی هماهنگ است و از تنوع فرم‌ها و فضا‌ها سرچشمه می‌گیرد و نه از مصالح و الگو‌ها و ابعاد آنها.

این پژوهشگران توضیح می‌دهند که علامت مدینه یا شهر معمولی وجود منبر است، یعنی خطبه خواندن. از طرفی قرآن کریم نیز برای خود یک چهره جغرافیای شهری خاصی را ارائه می‌نماید و انبیاء و پیامبران جا‌های پرجمعیت و کانون‌های شهری را به‌عنوان پایگاه‌های تبلیغ و ارشاد مردم و پیام‌رسانی دین الهی برمی‌گزینند.

* واژه‌های مهم در قرآن در ارتباط با شهر

در ادامه این پژوهش مشخص می‌شود که بیشترین تاکید بر روی آیات قرآنی در مورد واژه بلد (که لغتی کلیدی در حیطه مباحث شهری و شهرسازی است) بر روی کلمه توحید و تعابیر مختلف آن بوده است.

در این پژوهش آمده است که توجه به آب دومین واژه مهم تکرار شده پراهمیت در قرآن در ارتباط با شهر است. امنیت شهر و سلامت شهر سومین نکته بسیار پراهمیت ذکر شده در قرآن است. توجه به فضا‌های سبز در شهر، پرهیز از تکیه به زیبایی‌های ظاهری صرف مادی در شهرها، عبرت آموزی از گذشته، اهمیت عبادت و فضا‌های عبادی در شهر در مرتبه بعدی اهمیت قرار دارند.

در ادامه این پژوهش آمده است که پس از تذکر مجدد به اهمیت شهر و فضا‌های زیستی در سوگند به شهر، توجه به آسایش زیستی در شهر، ثمربخشی، حمل و نقل در شهر، تعابیر بهشت گونه در فضا‌های شهری و اندازه و مقدار در مراحل بعدی اهمیت قرار می‌گیرند.

تحلیل و نتیجه گیری نهایی نشان دهنده امکان و لزوم حیات و بقای اصول و معیار‌های حاصل از اندیشه اسلامی در راستای پیشرفت شهرسازی معاصر ما است. 

نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که در قرآن کریم پانزده مبحث کلیدی در ارتباط با شهر مطرح شده است و از نتایج حاصله از تحقیق می‌توان برای فهم و درک منطق قرآن کریم در ارتبط با اندیشه‌های شهرسازی و تحقق آرمان‌شهر اسلامی استفاده کرد.