عوامل مؤثر بر تضعیف و تحکیم اخلاق اجتماعی

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، اخلاق اجتماعی از مهم‌ترین موضوعاتی است که ارتباط آدمیان را با خود، با جامعه و تاریخ مطرح می‌سازد.

امیر عیسی‌ملکی (دکتری جامعه شناس) در مقاله‌ای با عنوان «تأملی بر اخلاق اجتماعی ایرانیان و عوامل مؤثر بر تضعیف و تحکیم اخلاق اجتماعی» یافته‌های پژوهشی را گزارش می‌کند که در آن، با رجوع به اسناد و مدارک تاریخی و به روش تفهمی‌ـ‌‌ تبیینی ماکس وبر، با تأمل و تعمق در تاریخ اجتماعی ایران، در پی یک ایده نظری بوده‌ است تا تضعیف اخلاق اجتماعی و همچنین وفاق اجتماعی را در برهه‌های مختلف تاریخ اجتماعی ایران بررسی کند.

این پژوهشگر می‌نویسد یک فصل بی‌سابقه یا کم‌نظیر در تاریخ اجتماعی ایران پدید آمده است که در آن مراعات اخلاق اجتماعی و به‌طور کلی وفاق اجتماعی به‌گونه‌ای پدید آمده که از نظرگاه‌های متعدد و متفاوتی تحسین شده است. این دوران که مصادف با پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس (۱۳۶۷ ـ ۱۳۵۷ هـ. ش) است، به‌طرز قابل ملاحظه‌ای با قبل و بعد از آن از حیث مراعات اخلاق اجتماعی متفاوت است.

علت تضعیف اخلاق اجتماعی در سایر ادوار تاریخ اجتماعی ایران، تمرکز اقتدار سیاسی، اقتصادی و مذهبی است و میان تضعیف اخلاق اجتماعی و تمرکز اقتدار سیاسی، اقتدار اقتصادی و اقتدار مذهبی یک رابطه دوسویه و دیالکتیکی وجود دارد.

* علت تضعیف اخلاق اجتماعی درایران

در این مقاله آمده است که علت تضعیف اخلاق اجتماعی در سایر ادوار تاریخ اجتماعی ایران، تمرکز اقتدار سیاسی، اقتصادی و مذهبی است و میان تضعیف اخلاق اجتماعی و تمرکز اقتدار سیاسی، اقتدار اقتصادی و اقتدار مذهبی یک رابطه دوسویه و دیالکتیکی وجود دارد.

او می‌نویسد مهم‌ترین هدف این پژوهش، شناخت ریشه‌ها و روند‌هایی است که در ادوار مختلف تاریخ اجتماعی ایران منجر به مراعات اخلاق اجتماعی یا تضعیف اخلاق اجتماعی شده‌اند.

* اخلاق اجتماعی قبل و بعد از انقلاب اسلامی

ملکی در این مقاله می‌نویسد مراد از اخلاق و مراعات اخلاق اجتماعی، وجه مشترک همه مکاتب و تفکرات اخلاقی موجود در تاریخ بشریت است که به‌نوعی عامل وحدت‌بخش انسان‌هایی است که دارای تفکر و اندیشه‌های مختلف هستند.

این نویسنده برای دست‌یابی به هدف پژوهش، با کاربرد نظریه زمینه‌ای و با الگوگیری از ماکس وبر، هم با چشم‌انداز‌های تبیینی و علت‌کاو و هم با چشم‌انداز‌های تفسیری و معناکاو درصدد پاسخ‌گویی به این پرسش برآمده‌ است که: چرا نوعی از زندگی اخلاقی و وفاق اجتماعی که در دوران پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس از نظرگاه‌های مختلف تحسین شده، پیش و پس از آن در کشور بی‌سابقه یا کم‌نظیر بوده است؟

به بیان دیگر این پژوهش، با مراجعه به اسناد و مدارک تاریخی از جمله: سفرنامه‌ها و تاریخ‌نویسی‌های رسمی و غیر رسمی و مداقه در تحلیل‌های تاریخی و تحقیقات انجام‌شده درباره تاریخ اجتماعی ایران، قصد دارد به یک چهارچوب مفهومی و ایده نظری دست یابد که به پرسش اساسی تحقیق پاسخ دهد.

*  زندگی اخلاقی در دوران دفاع مقدس

به زعم این پژوهشگر این رویکرد از منطق درون‌فهمی ماکس وبر الگوبردای شده که آن را در ارتباط با کیفیت اساسی تحقیق اجتماعی به کار می‌برد. در واقع نوع آرمانی، ابزاری مفهومی و اکتشافی است که در تنظیم چهارچوب مفهومی، ارزیابی مدعای تحقیق و پاسخ به پرسش‌های تحقیق به پژوهشگر کمک می‌کند.

فقدان تمرکز اقتدار سیاسی، اقتصادی و...در دوران دفاع مقدس توجیه مناسبی برای زندگی اخلاقی در این دوران به نظر می‌رسد

از این رو می‌نویسد نوع آرمانی مجموعه‌ای از ویژگی‌های ناشی از تجربیات محسوس است که با هم نمونه‌ای ناب، خالص، اصلی و ذهنی تشکیل می‌دهند. واقعیات با آن سنجیده می‌شوند، ولی هرگز همچون آن نمی‌شوند. فقدان تمرکز اقتدار سیاسی، اقتصادی و... در دوران دفاع مقدس توجیه مناسبی برای زندگی اخلاقی در این دوران به نظر می‌رسد.

شواهد و قرائن در این مقاله حاکی از آن است که بررسی اسناد و مدارک و متون تاریخی به منظور شناسایی وجوه تفاوت و تشابه آنها حاکی از این واقعیت است که اقتدار سیاسی، اقتدار اقتصادی و اقتدار مذهبی در اکثر ادوار تاریخ اجتماعی ایران به سمت تمرکز حداکثری میل می‌کند.

* اخلاق اجتماعی در تمدن‌های غربی و غیرغربی

عیسی‌ملکی برای بررسی دقیق‌تر موضوع، علاوه بر دوران دفاع مقدس، چهار دوره تاریخی دیگر انتخاب کرده است و با تأسی از اثر ماکس وبر در اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری، این وجه تحلیل، را پی گرفته است.

او می‌نویسد اگر همه اوضاع و احوال در تمدن‌های غیر غربی و غربی یکسان بوده، تنها عامل حاضر در غرب و غایب در تمدن‌های دیگر همانا عامل مذهب باشد، در این صورت اثبات رابطه علیت میان عامل مذهبی و معلول آن که همانا نظام اقتصادی سرمایه‌داری است، استدلالی قانع‌کننده خواهد بود.

به زعم این پژوهشگر با همین منطق از روش اختلاف یا غیاب جان استوارت میل برای تحلیل داده‌های این مطالعه تطبیقی ـ تاریخی بهره برده‌ است. به این معنا که اگر همه اوضاع و احوال در سایر ادوار تاریخ اجتماعی ایران و دوران دفاع مقدس یکسان بوده و تنها عامل حاضر در دوران دفاع مقدس و غایب در سایر ادوار، عدم تمرکز اقتدار سیاسی، اقتصادی و... باشد، در این صورت اثبات رابطه علیت میان تضعیف اخلاق اجتماعی و تمرکز اقتدار سیاسی، اقتدار اقتصادی بی‌معنا نیست.

در تحلیل نهایی این پژوهش آمده است که کاربرد نظریه زمینه‌ای در این پژوهش کیفی به همراه استدلال علی به روش‌های توافق و اختلاف جان استوارت میل برای بررسی عوامل مؤثر بر تضعیف اخلاق اجتماعی، با الگوبرداری از ماکس وبر و بنا بر عقیده وی درباره اهمیت مرکزی تاریخ برای علوم اجتماعی و پذیرش این ایده است که فهم معنا برای تبیین عمل انسان، اساسی است. ماکس وبر با این نظر مخالف بود که تصدیق خصلت معنادار رفتار انسان به معنای عدم امکان استفاده از تبیین علی در علوم اجتماعی است.