انجام تکالیف درسی آری یا نه؟!

گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ ارزش انجام تکالیف درسی مدت‌هاست که مورد بحث بوده است؛ اما اکنون این بحث در دوران همه‌گیری ویروس کرونا پیچیده‌تر شده است. محققان مدت‌هاست که دریافته‌اند ارزش تکالیف درسی بسیار کمتر از چیزی است که به نظر می‌آید.

مربیان از اواخر قرن نوزدهم در مورد شایستگی تکالیف بحث کرده‌اند. سال‌های اخیر در میان نگرانی‌های برخی از والدین و معلمان مبنی بر اینکه کودکان به دلیل تکالیف بیش از حد درسی تحت فشار قرار می‌گیرند، همه چیز فقط بدتر شده است.

همان‌طور که می‌دانید این روز‌ها تکالیف درسی به یکی از داغ‌ترین و جنجالی‌ترین موضوعات تبدیل شده است و کارشناسان و روانشناسان درباره مفیدبودن و ضرورت انجام آن برای یادگیری دانش‌آموزان نظرات متفاوتی دارند.

یادگیری و سیاست‌های مدرسه

جانین بمپچات، روانشناس رشد، استاد بالینی کالج آموزش و توسعه انسانی Wheelock درباره اهمیت تکالیف درسی، می‌گوید: این روز‌ها تکلیف درسی به یکی از موضوعات پیچیده تبدیل شده است. اینکه تکالیف درسی چرا یادگیری را بهبود می‌بخشد و چگونه والدین می‌توانند کمک کنند باید مورد بررسی قرار بگیرد، زیرا این تکالیف بر آمادگی معلم، باور‌های والدین و دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد.

درواقع، تکالیف درسی به یکی از نگرانی‌ها تبدیل شده و خانواده‌ها خواستار شفاف‌سازی این موضوع هستند که تکالیف درسی چقدر بر کیفیت تحصیلی تاثیر دارد. این نگرانی به‌ویژه برای دانش‌آموزانی که از نظر اقتصادی‌اجتماعی محروم هستند، مطرح است؛ زیرا بر اساس تحقیقات نشان داده شده است که این دانش‌آموزان در مدارس با عملکرد پایین تکالیف کمی دریافت می‌کنند یا اصلاً تکلیف ندارند.

یکی از چالش‌های اساسی، عام و کلی در نظام آموزش و پرورش ایران نبود تناسب میان زمان آموزش و حجم محتوای کتاب‌های درسی است که تأثیر بسیاری بر تکالیف درسی دارد

برخی از معلمان اعتقاد دارند که تکالیف درسی می‌تواند به کودکان کمک کند تا یاد بگیرند، حجت‌الاسلام علی لطیفی رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش با اشاره به ارتباط میزان حجم تکالیف درسی با کیفیت عملکرد تحصیلی به خبرنگار گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا گفت: یکی از چالش‌های اساسی، عام و کلی در نظام آموزش و پرورش ایران نبود تناسب میان زمان آموزش و حجم محتوای کتاب‌های درسی است که تأثیر بسیاری بر تکالیف درسی دارد.

وی با اشاره به نبود تناسب بین زمان آموزش و حجم محتوای کتاب‌های درسی، عنوان کرد: نمی‌توانیم صرفاً بگوییم که حجم کدام محتوا یا تکالیف زیاد است؛ بلکه درباره برخی از دروس باید بگوییم که زمان در اختیار آموزش اندک است.

ایران کمترین زمان آموزش را دارد

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش افزود: بر اساس مطالعات منتشرشده توسط انجمن پیشرفت ارزشیابی تحصیلی که مسئول برگزارکننده آزمون‌های «تیمز» و «پرلز» هستند، ایران کمترین زمان آموزش را میان تمام کشور‌هایی که این آزمون در آن برگزار می‌شود، دارد؛ بنابراین این موضوع به‌صورت ناخودآگاه بر کیفیت آموزش تأثیر می‌گذارد.

لطیفی با بیان اینکه تکالیف آموزشی در نوع کیفیت یادگیری اثر می‌گذارد، اظهار کرد: این اثرگذاری یک اثرگذاری یک‌سویه و ساده نیست؛ بنابراین متأثر از عوامل متعدد است. در صورتی که زمان مناسب در اختیار نباشد، تکالیفی که در شرایط ایده‌آل و مطلوب می‌تواند مؤثر واقع شود، روی افزایش کیفیت یادگیری در شرایط نامطلوب به یک اثر منفی تبدیل می‌شود.

وی با اشاره به اینکه درباره تکالیف درسی به‌صورت مطلق و کلی نمی‌توان صحبت کرد، ادامه داد: باید در این خصوص با در نظر داشتن مسئله زمان، نوع درس و تفکیک تکلیف کتاب‌های درسی و معلمان صحبت کنیم.

تأثیر تکلیف درسی بر کیفیت یادگیری

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش با اشاره به مکانیزم استاندارد برای تعیین تکالیف درسی، اظهار کرد: از آنجایی‌که تکالیف درسی یک موضوع تک‌عاملی نیست و ما یک معیار استاندارد تکلیف نداریم؛ علاوه‌بر مسئله زمان، چگونگی طراحی تکالیف نیز مورد اهمیت است.

لطیفی با اشاره به چگونگی طراحی تکالیف درسی، عنوان کرد: تاکنون مؤلفان کتاب درصدد برآمدند تکالیف درسی را مرتبط و متناسب با اهداف کتاب و زمان پیش‌بینی‌شده تدوین کنند؛ اما برنامه‌ای که برای تکالیف و کتاب‌های جدید در نظر گرفتیم این است که در نوع فعالیت‌ها تنوع ایجاد کنیم.

وی با بیان اینکه نباید تکالیف و فعالیت‌های درسی را در اندازه تکالیف نوشتاری در نظر بگیریم، یادآور شد: تکالیف درسی تا جایی که ممکن است باید مبتنی‌بر این رویکرد و نگاه باشد که نقش فعالانه دانش‌آموزان را درگیر کند، بخشی از ملاحظات، نیازها، اقتضائات روز و تحولاتی که درباره مسائل رسانه‌ای رخ می‌دهد را باید در این تکالیف در نظر بگیریم و سواد رسانه‌ای دانش‌آموزان را ارتقا دهیم.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش در ارتباط با نوع مواجهه معلم با تکالیف درسی، اظهار کرد: تکلیف یادگیری یک نوع بستر است که نوع مواجهه معلم با آن بسیار تعیین‌کننده است. معلمان می‌توانند تکالیف درسی را به‌گونه‌ای اجرا کنند که نقش فعالانه دانش‌آموز درگیر شود؛ همچنین گاهی اوقات مواجهه معلم با تکالیف درسی می‌تواند این نقش را خنثی کند.

امکان لطمه به کیفیت یادگیری در طرح کیف در کلاس

لطیفی با اشاره به طرح کیف در کلاس، تصریح کرد: اجرای این طرح بستگی به امکانات مدرسه و مدت زمان حضور دانش‌آموز در مدرسه دارد. مدت زمان حضور دانش‌آموز در برخی از کشور‌ها به اندازه‌ای است که دانش‌آموز بتواند تکالیف درسی را در مدرسه به‌صورت کامل انجام دهد؛ اما در برخی از مدارس کشور ما این امکان فراهم نیست.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش ادامه داد: زمانی‌که امکانات فراهم نباشد، دانش‌آموز باید به اجبار بخشی از تکالیف را در خانه انجام دهد؛ بنابراین اجرای این طرح در برخی از مدارس می‌تواند به کیفیت یادگیری لطمه بزند.

اگر به تکلیف یادگیری به عنوان یک کلیشه ثابت، نگاه کنیم، نقش اثرگذار آن را در ارتقای کیفیت تحصیلی نمی‌توانیم محقق کنیم

وی با اشاره به اینکه باید تکالیف و فرصت‌های یادگیری را تنوع ببخشیم و نقش معلم را در آنها جدی ببینیم، اظهار کرد: اگر به تکلیف یادگیری به عنوان یک کلیشه ثابت، نگاه کنیم، نقش اثرگذار آن را در ارتقای کیفیت تحصیلی نمی‌توانیم محقق کنیم.

لطیفی با بیان اینکه تنوع در تکالیف یادگیری باید به‌گونه‌ای باشد که دانش‌آموزان با موضوع درگیر شوند، تصریح کرد: تحقق این موضوع وابسته به امکانات، فضا و شرایط است. بخشی از مطالبه عمومی و ملی ما در این زمینه به ضرورت ارتقای امکانات، خدمات و زیرساخت‌های آموزشی در محیط‌های آموزشی بازمی‌گردد. باید این فرصت را برای دانش‌آموزان و معلمان فراهم کنیم تا در قالب موقعیت‌های متنوع یادگیری سطح خود را ارتقا دهند.

تحقیقات نشان می‌دهد که این نگرانی‌ها ممکن است معتبر باشند، زیرا بر اساس مطالعه یکی از گزارش‌ها دریافتیم که معلمان در مدارس مختلف برای برخی از دانش‌آموزان دبستانی، به‌طور متوسط سه برابر مقدار توصیه‌شده تکالیف درسی تعیین می‌کنند و این موضوع علاوه‌بر اینکه بر کیفیت تحصیلی اثر مثبت نخواهد داشت، بلکه می‌تواند خطرات بالقوه‌ای برای یادگیری دانش‌آموزان داشته باشد. از آنجایی‌که دانش‌آموزان آیندگان سازنده کشور هستیم و این موضوع از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است با دبیر کل شورای عالی آموزش و پرورش نیز مصاحبه‌ایی انجام دادیم تا نظراتشان را در این خصوص جویا شویم.

تمرین‌های تمرکزی باید جایگزین تمرین‌های عادی شود

محمود امانی طهرانی، دبیر کل شورای عالی آموزش و پرورش با بیان اینکه به مدارس، خانواده‌ها و دانش‌آموزان به‌ویژه در دوره اول متوسطه توصیه می‌کنم که بر تمرین‌های تمرکزی کار کنند، اظهار کرد: همچنین باید تکنیک‌های خواندن همراه با درک و فهم را یاد بگیرند و تلاش کنند که بهره‌وری خود را در یادگیری افزایش دهند.

امانی طهرانی با بیان اینکه دانش‌آموزان باید از ابزار‌های فراوانی که آنها را با فضای مجازی مواجه می‌کند، دوری کنند به خبرنگار آنا گفت: این ابزار‌ها تمرکز دانش‌آموزان و ماندگاری ذهنی را کاهش می‌دهد و باید خانواده‌ها این موضوع را کنترل کنند تا دانش‌آموزان تحصیل باکیفیت و با موفقیت بیشتری داشته باشند.

فضای مجازی یک هشدار جدی برای نظام آموزشی کشور محسوب می‌شود و دانش‌آموزان زیادی را تحت تاثیر پیام‌های آشفته و ازهمگسیخته قرار می‌دهد و تمرکز و یادگیری آنها افت پیدا می‌کند

وی با اشاره به اثرات نامطلوب فضای مجازی، ادامه داد: این یک هشدار جدی برای نظام آموزشی کشور محسوب می‌شود و دانش‌آموزان زیادی را تحت تاثیر پیام‌های آشفته و ازهم‌گسیخته قرار می‌دهد و تمرکز و یادگیری آنها افت پیدا می‌کند.

دبیر کل شورای عالی آموزش و پرورش خاطرنشان کرد: بنابراین توصیه می‌کنیم دانش آموزان وقت خود را به درستی مدیریت کنند و مطالعات جدی داشته باشند. همچنین در یادگیری با هم‌کلاسی‌هایشان تلاش کنند تا در یک کار تیمی با یکدیگر درس بخوانند و به موفقیت برسند.

فرهاد شکیبایی، معاون آموزشی یک دبستان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، اظهار کرد: صحبت درباره تکالیف درسی و ارتباط آن باکیفیت عملکرد تحصیلی، بدون تعریف دقیق و شفاف آنها فایده چندانی ندارد. برای این‌که بتوانیم در این باره صحبت کنیم، ابتدا از هر دوی این مؤلفه‌ها (تکلیف و کیفیت عملکرد تحصیلی)، تعریف مصطلح و رایج را در نظر می‌گیریم. هر چند که این تعریف از منظر افراد و صاحب‌نظران مختلف، می‌تواند غلط باشد یا نه و از نظر بنده البته هر دوی آنها غلط هستند.

وی افزود: در تعریف رایج، تکلیف درسی، فعالیت معمولاً کتبی در منزل و مرتبط با موضوعی است که معلم تدریس کرده یا در حال تدریس آن است. کیفیت عملکرد تحصیلی نیز در تعریف رایج، توانایی پاسخگویی دانش‌آموز به سؤالات کتبی یا شفاهی در رابطه با موضوعات تدریس شده است. با این تعاریف یا با هر تعریف دیگری، قطعاً میزان تکالیف درسی باکیفیت عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان ارتباط مستقیم دارد؛ اما این روند خطی نیست.

ارتباط تکالیف درسی با موفقیت دانش‌آموزان چیست؟

شکیبایی ادامه داد: می‌توان گفت با تعریف رایج، نمودار تأثیر میزان تکالیف درسی بر کیفیت عملکرد تحصیلی، دیرتر به نقطه حداکثر می‌رسد و قابل‌مشاهده است که تا حدود نسبتاً زیادی، هرچه میزان تکالیف بیشتر باشد، کیفیت پاسخگویی به سؤالات افزایش خواهد داشت. به عبارت دیگر، اگر منظور از کیفیت عملکرد تحصیلی، پاسخگویی دانش‌آموزان در آزمون‌هاست، هر چقدر تکلیف بیشتر انجام دهند، موفق‌تر خواهند بود. اما اگر از تعریف رایج بگذریم و منظور از تحصیل -طبق معنای کلامی آن، به دست آوردن باشد، باید توجه کرد که میزان دستورات درسی، نه‌ تنها نسبت مستقیم با تمایل دانش‌آموز به تحصیل (به دست آوردن) ندارد بلکه ممکن است نسبت عکس داشته باشد.

دانش‌آموزان فقط به فکر عبور از پایه‌های تحصیلی هستند

این کارشناس تکنولوژی از دانشگاه تهران با اشاره به اینکه دانش‌آموزان با تعریف اصیل تحصیل، فقط پاسخگوی تکالیف درسی و آزمون‌های خود نیستند، ادامه داد: اما متأسفانه این مشکل در مدرسه و دانشگاه‌ها وجود دارد؛ به عبارتی چه دانش‌آموزان و چه دانشجویان، فکر می‌کنند که وظیفه‌شان، عبور از مدارج و پایه‌ها و یا پاس کردن است و درواقع «تحصیل بما هو تحصیل» برای دانش‌آموزان، دانشجویان و متأسفانه حتی برای اساتید دانشگاه‌ها، موضوعیت ندارد.

هدف از کسب دانش باید در دانش‌آموزان حفظ شود

این معاون آموزشی با بیان اینکه هدف خواستن و کسب کردن نباید در دانش‌آموزان توسط تکالیف درسی ِ زیاد از بین برود، یادآور شد: بیشتر از میزان تکالیف درسی، کیفیت آن اهمیت دارد.

شکیبایی افزود: هرچقدر تکالیف درسی بتوانند پوشش کاملی از تکرار و تمرین‌ها، مرور‌ها و حل مسئله‌ها داشته باشند، این حس را به دانش‌آموز می‌دهد که می‌تواند با موضوعات درسی با اشراف بهتری برخورد کند. معلمان باید مراقب باشند، وجوه مختلف تکلیف از یکدیگر جدا هستند و هرکدام از تکالیف تنها باید یک هدف را دنبال کنند. برای مثال، تنها هدف از تکالیف نوع تکرار و تمرین، باید این باشد که عادت رفتار ذهنی دانش‌آموز نسبت به محتوای تکلیف موردنظر، مانند یک الگوریتم در ذهن او ثبت شود.

فهم دانش‌آموز در تکالیف درسی باید پیگیری شود

وی با بیان اینکه باید ببینیم مسئله‌های مطرح‌شده در تکالیف درسی چقدر ناظر بر این هستند که فهم دانش‌آموز از موضوع را پیگیری کند، عنوان کرد: تنها مطلوب ما از ارائه مسئله در تکالیف باید این باشد که قدرت تجزیه‌وتحلیل را در دانش‌آموز افزایش دهند یا اینکه تنها مطلوب ما از تکالیف مروری، باید سنجش میزان ماندگاری مفاهیم تدریس‌شده در ذهن دانش‌آموز یا کمک به این ماندگاری باشد.

اهمیت میزان تکالیف درسی

شکیبایی با بیان اینکه انسان ذاتاً کمال‌گراست و میل به خواستن، جهت‌گیری را نسبت به تکالیف درسی تغییر می‌دهد، اظهار کرد: میزان تکالیف درسی حتماً باید به اندازه‌ای محدود شود که حس می‌خواهم به دست بیاورم را در دانش‌آموز کمرنگ نکند.

انطباق تکالیف درسی با سبک یادگیری دانش‎آموزان

چگونگی طراحی تکالیف نیز باید با لذایذ ذهنی و سبک‌های یادگیری دانش‌آموزان مطابقت داشته باشد. برای مثال، اگر محتوای تکالیف دانش‌آموزی که موسیقی دوست دارد، مربوط به موسیقی باشد، می‌تواند به لذت‌بخش کردن تکلیف کمک کند. ترکیب و تلفیق آنچه ما از دانش‌آموزان می‌خواهیم با خواسته‌های واقعی آنها نتایج خوبی دارد.

محتوای تکالیف درسی باید با تمایلات دانش‌آموزان ترکیب شود

این کارشناس تکنولوژی از دانشگاه تهران با بیان اینکه محتوای تکالیف درسی باید با تمایلات دانش‌آموزان ترکیب شود، عنوان کرد: به‌عنوان مثال یک تمایل عمومی در فرآیند‌های یادگیری کودکان، مواجهه کشفی با اجسام سه‌بعدی است. برای مثال، اگر قرار است دانش‌آموزان جدول ضرب را یاد بگیرند، بهتر است که از یک سازه واقعی که توسط خودشان ساخته می‌شود در شیوه‌های یادگیری و تکالیف درسی کمک بگیریم.

طراحی تمرین‌های مشترک مبتنی‌بر شرایط شناختی دانش‌آموزان

وی با بیان اینکه عملاً امکان در نظر گرفتن تمایلات یادگیری فردی دانش‌آموزان و طراحی یک تکلیف برای هر دانش‌آموز ممکن نیست، تصریح کرد: اما با در نظر گرفتن خواسته‌های عمومی آنها می‌توانیم به طراحی تمرین‌های مشترک ِ مناسب با شرایط شناختی مخاطب برسیم.

معنای واقعی تجربه و تحصیل چیست؟

شکیبایی با بیان اینکه زمانی‌که دانش‌آموزان مسئله‌ایی را تجربه می‌کنند، می‌توانند آن را به‌خوبی به تصویر بکشانند، ادامه داد: اگر دانش‌آموزان پس از تجربه مسئله آن را نقاشی کنند و از حالت سه‌بعدی به دو بعدی تغییر دهند و پس از آن درباره همان تصویر دو بعدی بنویسند و درباره نوشته‌شان حرف بزنند، می‌توانیم امیدوار به دنبال کردن معنای واقعی تجربه و تحصیل باشیم.

این کارشناس تکنولوژی از دانشگاه تهران با بیان اینکه به‌طورکلی انجام تکالیف درسی برای دانش‌آموزان مفید است، اظهار کرد: روی واژه تکلیف و مکلف شدن دانش‌آموزان به انجام کاری، بحث‌هایی وجود دارد؛ اما در کل، اینکه دانش‌آموزان کاری برای انجام دادن مرتبط با درس‌ها داشته باشند، امری مفید به حساب می‌آید.

تکالیف درسی نباید دانش‌آموزان را از زندگی طبیعی و خانواده دور کند

وی با بیان اینکه میزان تکالیف درسی نباید به‌گونه‌ای باشد که دانش‌آموزان را از زندگی طبیعی و خانواده دور کند، عنوان کرد: به تجربه دریافته‌ایم که برای افزایش کیفیت، بهتر است کمیت زمانی تکالیف درسی بر اساس تشخیص معلم برای پایه اول و دوم ابتدایی نیم ساعت تا چهل‌وپنج دقیقه، پایه سوم و چهارم، چهل‌وپنج دقیقه تا یک ساعت و پایه پنجم تا یک ساعت و ربع باشد. یکی دیگر از الزامات برای افزایش کیفیت تکالیف درسی، تعیین بازه ساعتی محدود برای انجام تکالیف است.

محدود کردن بازه زمانی انجام تکلیف، یک فرآیند بردبرد است

نکته پایانی

بنابراین دانش‌آموزان اگر بازه زمانی گسترده‌ای برای انجام تکالیف داشته باشند، هم تمرکز کافی بر تکلیف نخواهند داشت و هم در طول مدت، نگران تمام نشدن تکلیف خواهند بود و به‌تبع، حس بدی نسبت به تکلیف پیدا خواهند کرد. محدود کردن بازه زمانی انجام تکلیف، یک فرآیند بردبرد است.

اگر تکالیف درسی استرس‌زا یا حجم کاری بیش از حد است، کارشناسان به والدین پیشنهاد می‌کنند که ابتدا به معلم و سپس مدیر مدرسه مراجعه کنند، زیرا بسیاری اوقات، ما می‌توانیم بسیاری از مسائل را با گفتگو حل کنیم.