اعتکاف خلوتی با خدا، در خانه خدا، برای خدا

سنتی که در اهمیت آن همین بس که اسوه حسنه الهی (1) وقتی در سال دوم هجرت به دلیل جنگ پیروزمندانه بدر نتوانست سنت اعتکاف سالانه خود را بجای آورد در سال بعد آن را تجدید کرد و علاوه بر ده روز همیشگی خودشان ده روز دیگر به آن افزودند و این خلوت الهی را جبران کردند. چنانکه امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند: « جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نتوانست معتکف شود، پس در سال آینده بیست روز اعتکاف کرد، ده روز برای همان سال و ده روز بابت قضای سال گذشته » (2)

در قدمت اعتکاف هم آیات و روایات زیادی نقل شده که نشان از اهمیت آن است مانند آیه ۱۲۵ سوره بقره که یکی از عهدهای الهی با خلیل الله حضرت ابراهیم (ع) و فرزند حضرت اسماعیل (ع) را تطهیر مسجد الحرام بود برای طواف کنندگان و معتکفین (3)

وقتی در آیینه روایات هم می‌نگریم احادیثی را مشاهده می‌کنیم که از اعتکاف‌های یک ساله و دوساله حضرت سلیمان (ع) سخن به میان آورده و نکته قابل تاملی نقل شده که حتی رحلت حضرت سلیمان (ع) در مسجد و در حال اعتکاف اتفاق افتاد. (4)

علامه طباطبایی در تفسیر خود «هدف حضرت مریم ـ علیها السلام ـ از دوری نمودن از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به سنت «اعتکاف» بوده است. (5) که نشان می‌دهد این صعود معنوی برای بانوان هم قابل استفاده بوده و این بانوی بهشتی و یکی از چهار زن برگزیده عالم (6) این سنت الهی را ملتزم بوده‌اند.

همه این مقدمات بر آن بود تا هدف از این سنت الهی را به خاطر داشته باشیم و قدر تک تک لحظاتی که در این مسیر بندگی طی می‌کنیم را بدانیم و چه زیبا رهبر معظم انقلاب این آمادگاه الهی را بیان کرده‌اند:

اعتکاف در واقع‌‌ [یعنی] خود را محبوس کردن در یک مکان محدود و ایجاد محدودیّت در خود برای اینکه خلوتی در دل به‌‌وجود بیاید که انسان بتواند فرصت ارتباط صمیمی و خالص با خدای عالَم را پیدا کند؛ اعتکاف این است؛ یعنی عبادتی است که جنبه‌‌ ریاضت دارد. (7)

اعتکاف خلوتی با خدا در خانه خدا برای خدا هست

معتکف همان بنده برگزیده از میان مخلوقات است که جواز حضور در میعادگاه معشوق را گرفته است و زمانی را برای خلوت با معشوق حقیقی عالم هستی انتخاب کرده است. کما اینکه پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله فرمودند: «با فضیلت‌ ترین مردم کسی است که عاشق عبادت باشد و با اشتیاق تمام عبادت را به آغوش بکشد و با جسمش آن را دوست بدارد و برای آن فراغتی به وجود بیاورد .» (8) و چه زیباست این عشق بازی در خانه معشوق، مکانی که مخصوص اوست (9)

حالا کوله بار اعتکافمان را طبق همین هدف محیا کنیم، کوله باری که در آن عشق به خدا موج می‌زند.

ما در قدم اول باید بنگریم معشوقمان چه اعمالی را دوست دارد و چه کارهایی را دوست ندارد، یکی از استوارترین راه‌های شناخت این افعال رجوع به معجزه جاوید خاتم پیغمبران الهی (ص) است.

خداوند در قرآن کریم این موارد را دوست دارد

خدای تعالی در قران کریم با تکرار دو جمله در آیات متعدد چند دسته از افراد را مورد محبت خود و چند دسته افراد را دور از محبت خود معرفی کرده است. ان دو جمله این است: «ان الله یحب» و «ان الله لا یحب» که در ادامه این جملات صفات پسندیده و ناپسند را آورده و به آن‌ها اظهار محبت و یا اظهار غضب فرموده است. برخی از آن آیات شامل:

آیه ۵۸ سوره انفال: إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْخَائِنِینَ - قطعاً خدا افراد خائن را دوست نمی‌دارد.

آیه ۷۷ سوره قصص: إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ - قطعاً خدا فسادکنندگان را دوست نمی‌دارد.

آیه ۱۴۶ سوره آل عمران: وَاللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ - خدا صابرین را دوست می‌دارد.

آیه ۷ سوره توبه: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ - خدا قطعاً پرهیزگاران را دوست می‌دارد.

(سایر آیات در پی نوشت (10))

شرط عاشقی و دوستی، قدم گذاشتن در راه معشوق است و چه زیباست این راه روشن را حتی برای یک بار در زندگانی دنیاییمان بپیماییم و طعم محبوبیت خدا را بچشیم. «یحبون»های خدا را انجام دهیم و «لایحبون»هایش را ترک کنیم.

ما با کوله بار محبت الهی در اعتکاف حاضر شویم و با رب الارباب عهد و پیمانی محکم ببندم.

قله این مسیر، پایان اعتکاف است، زیرا که با ریاضت‌ها و عهد و پیمان‌هایی که با خدای خود بسته ایم، بتوانیم نمونه یک انسان دین مدار و دیدن محور را برای خود ترسیم کنیم و  این نمونه را در سایر ایام عمرمان تکثیر کنیم؛ همانند شرکت دانش بنیادی باشیم که نمونه‌ای را با دقت فراوان تولید می‌کند و از همان نمونه تایید شده، شروع به تولید گسترده می‌کنند.

اعتکاف فرصتی طلایی است تا ما هم بتوانیم نهال وجودمان را به جهت صحیح هدایت کنیم و به همت و استقامت (11) بتوانیم ساقه نازک اعتقادات و اعمال صالحمان را رشد دهیم و تبدیل به تنه‌ی محکمی کنیم تا در لغزش‌های روزگار آسیب نبیدند.

معتکف در این سفر کوله بار انس با قرآن که کلام خداست بیش از پیش تقویت کند، و انس را به تمام معنا انجام دهید، همانند عاشق و معشوقی که علاوه بر سخن گفتن با هم، تلاش می‌کنند تا در راستای خواسته معشوقشان قدم بردارند. ما هم ارتباطمان را با خالق هستی محکم‌تر کنیم و پای در مسیر دستورات مهربانانه و حکیمانه او بگذاریم و زندگی خودمان را روز به روز بیشتر از گذشته، به رنگ خدا کنیم. (12)

آفتی که شاید در این سفر معنوی برای افراد ایجاد شود، این است که کوله بار معنویی خودشان را فقط در ایام اعتکاف همراه داشته باشند و وقتی از مسجد همان میعادگاه معشوق خارج می‌شوند بر زمین گذاشته و همان شوند که بودند و همان کنند که می‌کردند...

چه زیباتر آنکه ما اعتکاف خود را با پیمودن در صراط مستقیم به کمال برسانیم و آن را مبداء تحول در سیرت و صورتمان قرار دهیم.

در پایان لازم می‌دانم در خصوص اعتکاف مادر دختری یا پدر پسری که در برخی مساجد تشکیل می‌شود هم مطلبی را اضافه کنم آن هم این است که: این ایده، تدبیر جالبی است و شایسته تقدیر، اما حتما لازم است شرایط خاصی برای شرکت کنندگان فراهم باشد تا والدین و فرزندان خاطره خوبی به یادگار داشته باشند. خاطره زیبا و دلنشینی از مسجد و زندگی در آن، خاطره‌ای زیبا از اردوگاهی الهی همراه با گروهی از بندگان خدا که همه برای رشد معنوی گرداگرد هم جمع شده‌اند.

شاید همان تعامل های مادرانه و پدرانه با فرزندان اما در محیطی معنوی خاطرات خوبی باشد برای فرزندان ، بگذاریم فرزندمان محل امنی در این فضا برای خود پیدا کند و از انس با خانه به انس با صاحب خانه برسد.

کار والدین بعد از اعتکاف با فرزندانشان تازه آغاز می شود، این خاطره 3 روزه را تجدید کنیم شاید ماهی یکبار به همان مسجدی که معتکف شده اند بروند و همان بازی یا جمله ای که در حال اعتکاف رد و بدل کردن را بازخوانی کنند و این پیوند را محکم تر کنند.

و، اما نکته خیلی مهمی که متذکر می‌شوم این است که افرادی که به هر نحوی نمی‌توانند این عمل معنوی را انجام دهند گرچه از اعتکاف ظاهری دور هستند، اما در آیینه روایات جایگزین‌های زیبایی برای آن بیان شده که هم انجام آن برای جاماندگان اعتکاف پسندیده است و هم برای معتکفان در مساجد.

اعمالی که همانند اعتکاف است

در روایات فضیلت دو عمل را با معیار اعتکاف بیان نموده‌اند یکی برطرف کردن نیاز مومن و دیگری جلوس نزد عالم است. یعنی یک بُعد فردی و یک بُعداجتماعی ما می‌تواند همان رشد معنوی را برای ما حاصل کند. روایات این دو موضوع فراون هستند و در خاتمه بحث به نمونه ای از آن اشاره نموده و آرزوی عمل به آن ها را برای تک تک عزیزان خواستارم. 

الف. دست گیری از مومن:

پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: همه ي خلق عيال (خانواده و نيازمند) خدا هستند، پس محبوب ترين خلق به درگاه خدا کسي است که به عيال خدا سودي رساند يا خانواده اي را خوشحال کند يا در پي برآوردن حاجت برادر مسلمانش باشد که اين نزد خدا از اعتکاف دو ماه در مسجدالحرام محبوب تر است. (13)

ب. جلوس با علما:

و از على عليه السّلام روايت شده كه فرمود: نشستن يك ساعت در نزد علما بهتر است نزد خدا از عبادت هزار سال و نظر به عالم نزد خدا از يك سال اعتكاف در خانه خدا بهتر است و خداوند زيارت دانشمندان را از هفتاد طواف خانه خدا دوست‌تر دارد و زيارت علما بهتر از هفتاد حج و عمره نيكوى مقبول است و خداى تعالى كسى را كه زيارت عالم كند هفتاد درجه بالا مى‌برد و رحمت را بر او نازل مى‌كند و ملايكه شهادت مى‌دهند كه بهشت بر او واجب شد (14)

پی نوشت:

1. (۲۱ احزاب - لَقَد كانَ لَكُم في رَسولِ اللَّهِ أُسوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن كانَ يَرجُو اللَّهَ وَاليَومَ الآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثيرً )
2. (چنانکه حضرت صادق ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: «کانَتْ بَدْرُ فی شَهْرِ رَمَضانَ وَلَمْ یَعْتَکِفُ رَسُولُ اللهِ ـ صلّی الله علیه و آله ـ فَلَمّا اَنْ کانَ مِنْ قابِلٍ اِعْتَکَفَ عِشْرینَ، عَشْراً لِعامِهِ، وَ عَشْراً قَضاهُ لِما فاتَهُ؛ (وسائل الشیعه، همان، ج۷، ص ۳۹۷،ح ۲٫).)
3. ( وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى‌ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ- و (به يادآور) هنگامى كه خانه (ى كعبه) را محل رجوع و اجتماع و مركز امن براى مردم قرار داديم (وگفتيم:) از مقام ابراهيم، جايگاهى براى نماز انتخاب كنيد و به ابراهيم واسماعيل تكليف كرديم كه خانه مرا براى طواف كنندگان و معتكفان وراكعان و ساجدان، پاك و پاكيزه كنيد.)
4. مرحوم مجلسی به نقل از مرحوم طبرسی آورده است که «اِنَّ سُلَیْمانَ کانَ یَعْتَکِفُ فی مَسْجِدِ بَیْتِ الْمُقَدَّسِ اَلسَّنَةَ وَالسَّنَتَیْنِ وَالشَّهْرَ وَالشَّهْرَیْنِ وَاَقَلَّ وَاَکْثَرَ یُدْخِلُ فیهِ طَعامَهُ وَشَرابَهُ وَیَتَعَبَّدُ فیهِ؛ براستی سلیمان همیشه در مسجد بیت المقدس به مدت یک سال و دو سال، یک ماه و دو ماه، کمتر و بیشتر، اعتکاف می‌­کرد و غذا و آب خود را به آنجا می‌برد و در آنجا به عبادت می‌پرداخت. » بحار الانوار، همان، ج ۱۴، ص ۱۴۱٫
5. علامه سید محمدحسین طباطبائی، المیزان، تهران، دار الکتب ، ج ۱۴، ص۳۴٫)
6. پیامبر اکرم(ص) به امام علی(ع) فرمود: ای علی! برترین زنان دو عالم، چهار نفرند: مریم(س) دختر عمران، خدیجه(س) دختر خویلد، فاطمه‏(س) دختر من، آسیه(س) همسر فرعون و دختر مزاحم. (مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۳۶، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
7. دیدار با اعضای ستاد مرکزی اعتکاف ۱۳۹۳/۰۲/۱۵
8. «أفْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ العِبادَةَ فَعانَقَها وَاَحَبَّها بِجَسَدِهِ وَتَفَرَّغَ لَها[اصول کافی، ج ۲، ص ۸۳]
9. سوره جن آیه ۱۸ وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً - و اينكه مساجد براى خداوند است پس (در آنها) با خداوند احدى را نخوانيد
10. آیه ۱۹۰ سوره بقره: إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ - قطعاً خدا متجاوزین را دوست نمی‌دارد.

آیه ۳۶ سوره نساء: إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ مَنْ کَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا. - چون قطعاً خدا، کسی که متکبّر و فخرفروش باشد، دوست نمی‌دارد.

آیه ۱۰۷ سوره نساء: إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ مَنْ کَانَ خَوَّانًا أَثِیمًا - زیرا خدا افراد خیانتکار و گناهکار را دوست نمی‌دارد.

آیه ۸۷ سوره مائده: إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ - قطعاً خدا متجاوزین را دوست ندارد.

آیه ۳۸ سوره حج: إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ - حتماً خدا هیچ خیانتکار ناشکری را دوست ندارد.

آیه ۷۶ سوره قصص: إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ - قطعاً خدا شاد‌های (به زخارف دنیا را) دوست ندارد.

آیه ۱۸ سوره لقمان: إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ - قطعاً خدا هیچ متکبّر مغروری را دوست نمی‌دارد.

آیه ۱۹۵ سوره بقره: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ - قطعاً خدا نیکوکاران را دوست می‌دارد.

آیه ۲۲۲ سوره بقره: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ - خدا توبه‌کنندگان و پاک‌کنندگان روح را دوست می‌دارد.

آیه ۱۳۴ سوره آل عمران: وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ - خدا نیکوکاران را دوست می‌دارد.

آیه ۱۵۹ سوره آل عمران: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ. - چون قطعاً خدا کسانی را که توکّل می‌کنند، دوست دارد.

آیه ۴۲ سوره مائده: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ - قطعاً خدا عادل‌ها را دوست می‌دارد.

آیه ۴ سوره توبه: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ - قطعاً خدا پرهیزگاران را دوست می‌دارد.

آیه ۹ سوره حجرات: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ - قطعاً خدا اهل قسط را دوست می‌دارد.

آیه ۸ سوره ممتحنه: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ - قطعاً خدا عدالت‌کنندگان را دوست می‌دارد.

آیه ۱۳ سوره مائده: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ - خدا نیکوکاران را دوست می‌دارد.

11. فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ «آیه ۱۱۲ سوره هود» پس (اى پیامبر!) همان گونه که مأمور شده‌اى، استوار باش و (نیز) هر کس که با تو، به سوى خدا آمده است، و سرکشى نکنید که او به آنچه مى‌کنید بیناست.
12. صِبۡغَةَ ٱللَّهِ وَمَنۡ أَحۡسَنُ مِنَ ٱللَّهِ صِبۡغَةٗۖ وَنَحۡنُ لَهُۥ عَٰبِدُونَ سوره بقره آیه ۱۳۸ - [به یهود و نصارى بگویید:]رنگ خدا را [که اسلام است، انتخاب کنید]و چه کسى رنگش نیکوتر از رنگ خداست؟ و ما فقط پرستش کنندگان اوییم
13. الخَلقُ عِيالُ الله تعالي - فَأحَبُّ الخَلقِ إلَي الله مَن نَفَعَ عِيالَ الله- أو أدخَلَ عَلي أهلِ بيتٍ سروراً وَ مَشيٌ مَعَ أخٍ مُسلِمٍ في حاجَتَهِ أحَبُّ إلَي اللهِ تعالي مِنِ اعتِکافِ شَهرَينِ فِي المَسجِد الحَرام؛ بحارالانوار/ ج 71/ ص 316
14. آداب راز و نیاز به درگاه بی‌نیاز ; ج ۱  ص ۷۱ - وَ عَنْ عَلِيٍّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ جُلُوسُ سَاعَةٍ عِنْدَ اَلْعُلَمَاءِ أَحَبُّ إِلَى اَللَّهِ مِنْ عِبَادَةِ أَلْفِ سَنَةٍ وَ اَلنَّظَرُ إِلَى اَلْعَالِمِ أَحَبُّ إِلَى اَللَّهِ مِنِ اِعْتِكَافِ سَنَةٍ فِي بَيْتِ اَلْحَرَامِ - وَ زِيَارَةُ اَلْعُلَمَاءِ أَحَبُّ إِلَى اَللَّهِ تَعَالَى مِنْ سَبْعِينَ طَوَافاً حَوْلَ اَلْبَيْتِ وَ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ حِجَّةً وَ عُمْرَةً مَبْرُورَةً مَقْبُولَةً وَ رَفَعَ اَللَّهُ تَعَالَى لَهُ سَبْعِينَ دَرَجَةً وَ أَنْزَلَ اَللَّهُ عَلَيْهِ اَلرَّحْمَةَ وَ شَهِدَتْ لَهُ اَلْمَلاَئِكَةُ أَنَّ اَلْجَنَّةَ وَجَبَتْ لَهُ. (عدة الداعي و نجاح الساعي ،  جلد۱ ،  صفحه۷۵  )