از چهارچرخه‌های بادبانی تا موتورواگن آقای بنز

خبرگزاری علم و فناوری آنا،‌ هدا عربشاهی؛ فکر ساختن خودرو را همانند وسایل نقلیه‌ای دیگری چون دوچرخه، هواپیما و زیردریایی نمی‌توان به‌ فرد خاصی نسبت داد تاجایی‌که شاید حتی بتوان گفت نخستین‌بار هومر شاعر یونان باستان در کتاب ایلیاد رویای چنین وسیله‌ای را توصیف کرده‌ و آورده است که ولکان، ایزد آتش و فلزکاری، طی فقط یک روز ۲۰ سه‌چرخه‌ای را که خودحرکت بودند ساخته است. اما همانند هر فناوری دیگری، خودرو هم در مسیر پرفرازونشیبی که تا عرضه تجاری اولین مدل موفق به بازار پیموده نمونه‌های نافرجام بسیاری را پشت سر گذاشته است.

****

سال ۱۸۸۶ زمانی‌که مخترع آلمانی کارل بنز حق اختراع بنز-موتورواگن را ثبت کرد خودروی کاربردی و قابل‌فروش امروزی برای استفاده روزمره مردم رسما اختراع شد. از آغاز سده بیستم میلادی خودروهای تجاری به‌طور گسترده در دسترس مردم قرار گرفتند. این میان، «مدل تی ۱۹۰۸» یکی از اولین خودروهای مقرون‌به‌صرفه و اقتصادی مناسب برای استفاده توده مردم بود که محصول شرکت آمریکایی فورد بود. با عرضه این مدل، خودروها به‌سرعت در ایالات‌متحده مورد پذیرش قرار گرفتند و در مدت کوتاهی جایگزین کالسکه‌های اسبی شدند. اما باوجوداینکه اولین نمونه‌های خودرو محصول اروپا بود اما در این قاره و البته در دیگر نقاط جهان، تقاضا برای این وسیله نقلیه تا پس‌از جنگ جهانی دوم افزایش پیدا نکرد و تازه از آن‌زمان بود که این صنعت به‌تدریج به یکی از اجزای ضروری اقتصادهای توسعه‌یافته تبدیل شد. اما تا رسیدن به بنز-موتورواگن کارل بنز و مدل تی ۱۹۰۸ هنری فورد، این فناوری راه درازی را پیمود که آغازش به صدها سال پیش‌ بازمی‌گردد.

خلاقیت در پس رویا

لئوناردو داوینچی که سابقه طراحی تجهیزات غواصی، وسیله پروازی و حتی زیردریایی را در کارنامه دارد در سده پانزدهم میلادی به طراحی وسیله نقلیه خودپیشران هم اندیشیده‌ است. روبرتو والتوریو، نویسنده و مهندس ایتالیایی هم‌عصر داوینچی هم در سال ۱۴۷۲ طرحی را پیشنهاد کرد که در آن، چرخ‌های گاری با تعدادی بادبان کوچک و بدون نیاز به اسب حرکت می‌کردند. سال ۱۶۰۰ دو واگن با دو دکل مجهز به بادبان طراحی شدند که با سرعت ۳۰ کیلومتر در ساعت و با بار ۲۸ مسافر برای هر واگن بدون نیاز به هیچ نیرومحرکه دیگری به حرکت درآمدند. حدود سال ۱۶۷۲ اولین وسیله نقلیه بخار را فردیناند وربیست، یکی از اعضای فلاندری ماموریت یسوعیان در چین طراحی کرد. راننده یا مسافر یا اینکه اصلا این وسیله با موفقیت ساخته یا اجرا شده است با قطعیت مشخص نیست. حدود یک سده بعد در ۱۷۶۰ یک کشیش سوئیسی برپایه طرح والتوریو وسیله‌ نقلیه گاری‌مانند را طراحی کرد که روی آن بادبان‌های کوچکی نصب می‌شد و او هم پیشنهاد کرد که از نیروی باد برای به‌کار انداختن فنرهایی که چرخ‌ها را روی جاده به‌حرکت در می‌آورند استفاده شود.

مخترعان دیگری برای به حرکت درآوردن وسایل نقلیه از سازوکار موتور ساعت بهره گرفتند. به‌عنوان نمونه، گفته می‌شود که ژاک دو ووکانسون، مخترع و ساعت‌ساز فرانسوی که بااستفاده از ویژگی‌های مکانیکی موتور چرخ‌دنده‌ای ساعت‌ اولین آدم‌مکانیکی را ساخته بود احتمالا در سال ۱۷۴۸ کالسکه‌ای را در پاریس به نمایش گذاشته است که با موتور بزرگ ساعتکار حرکت می‌کرد.

موتورها وارد می‌شوند

اعتقاد بر این است که منشای موتور هوای فشرده از طرح‌های فیزیکدان آلمانی سده هفدهم میلادی اتو فون گریگه برآمده باشد. گریگه پمپ هوا را اختراع کرد و احتمالا  اولین کسی بود که پیستون‌های فلزی، سیلندرها و میله‌های اتصال و اجزای اصلی موتور رفت‌و‌برگشتی را ساخت. سال ۱۶۸۰، مخترع هلندی کریستیان هویگنس نوعی موتور احتراق داخلی را طراحی کرد که سوخت خودش را از باروت تامین می‌کرد. پس‌از انفجار باروت، فشار هوا موتور را به کار می‌انداخت. به‌هررو، این موتور در حد طرح باقی ماند و هرگز ساخته نشد. پس‌از او، دنیس پاپین فرانسوی موتوری را براساس اصل خلاء ساخت و از تراکم بخار برای تولید این خلاء استفاده کرد. سال ۱۷۹۹ نوعی موتور هوای فشرده در انگلستان ثبت اختراع شد و گفته می‌شود که وسیله نقلیه‌ای که با نیروی هوا و موتور هوای فشرده کار می‌کرد در سال ۱۸۳۲ ساخته شده است.

سال ۱۸۵۸، ژان ژوزف اتین لنوار موتوری را ثبت اختراع کرد که با سوخت گاز حاصل از زغال سنگ کار می‌کرد. مردم از این اختراع استقبال کردند و بعدها همین موتور برای کار با مشتقات نفتی تطبیق داده شد.

عصر موتورهای بخار

اکثر تاریخ‌نگاران به‌اتفاق بر این عقیده‌اند که مخترع فرانسوی نیکلا-ژوزف کُنیو سازنده اولین خودروی واقعی است. وسیله نقلیه کٌنیو سه‌چرخه‌ای بزرگ، سنگین و مجهز به موتور بخار بود و مدلی که در سال ۱۷۶۹ ساخت درحالی‌که چهار نفر را حمل می‌کرد به‌مدت ۲۰ دقیقه با سرعت ۳.۶ کیلومتر در ساعت راه پیمود و قدرت بخار کافی برای حرکت دوباره را به‌دست آورد. 

جانشینان کٌنیو درمدت کوتاهی پس‌از این موفقیت راه او را پیش گرفتند. به‌طوری‌که به‌نظر می‌رسد اولین کالسکه بخار پس‌از کنیو در سال ۱۷۹۰ شهر آمیان فرانسه ساخته شده باشد و چند دهه بعد، در مارس ۱۸۶۳ مجله علمی امریکن آزمایش‌های وسیله نقلیه‌ای را توصیف کرد که فقط حدود ۳۰۰ کیلوگرم وزن داشت و با نیروی بخار با سرعت ۳۰ کیلومتر در ساعت حرکت می‌کرد.

از اتول قراضه مظفرالدین‌شاه تا خودروی قاجار

خودرو همانند هر وسیله وارداتی دیگری، زمانی وارد ایران شد که به عرضه تجاری رسیده بود و شرکت‌های خودروسازی بزرگ در اروپا و آمریکا مشغول تولید این محصول بودند. اما حتی باوجود وارداتی‌بودن، یکی از دو خودرویی که اولین‌بار به ایران راه یافتند با سرنوشت نافرجامی مواجه شد. در اکتبر سال ۱۹۰۰ مظفرالدین‌شاه قاجار در سفری که به فرنگ داشت از شرکت خودروسازی فرانسوی رنو دو خودرو خرید. یکی از این دو خودرو که زودتر تحویل داده شده بود در انزلی خراب و به‌ناچار کنار جاده رها شد و به‌مرور زمان، زیر باران و در رطوبت به آهن‌قراضه تبدیل شد و دیگری چندسال بعد وقتی به تهران رسید که نوبت به سلطنت محمدعلی‌شاه رسیده بود.

سال ۲۰۱۵ شرکت رنو محصولی را با نام قاجار وارد بازار کرد که همانند اسناد فرانسوی در شرح ماجرای سفر ناصرالدین‌شاه قاجار به فرنگ، به‌جای استفاده از املای Qajar با املای Kadjar نوشته می‌شود. زیرا این ناصرالدین‌شاه بود که طی سفرهایش به اروپا به واردات این وسیله نقلیه آهنی جدید و جایگزینی آن با کالسکه‌های سلطنتی ابراز تمایل کرده بود.