شفافیت رسانه‌ها مانع انتشار اخبار جعلی می‌شود/ خودمان مرجعیت رسانه‌ای را به خارجی‌ها دادیم
به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، بحث «اخبار جعلی» و «تهاجم فرهنگی» به افکار عمومی جامعه ایرانی بحث جدیدی نیست. بعد از پایان جنگ تحمیلی با این پدیده مواجه بودیم و در هر دوره زمانی آن را با اسامی مختلفی شناختیم؛ تهاجم فرهنگی، ناتوی فرهنگی، استیلای فرهنگی، استحاله فرهنگی، شبیخون فرهنگی و مواردی از این دست. این مسائل حمله‌ها و تاکتیک‌هایی بوده که دشمن به واسطه رسانه‌هایش علیه افکار عمومی ایرانی پیاده کرده تا به هر ترتیب ذهن و فکر و باور مردم ایران را تغییر دهد.
یکی از جدیدترین روش‌ها در این زمینه ایجاد و انتشار اخبار جعلی است، اتفاقی که به طور خاص در دو سال گذشته سروصدای زیادی به وجود آورده و مقابله با آن بسیار حائز اهمیت است. به همین واسطه در خبرگزاری آنا میزگردی با موضوع «بررسی ابعاد مختلف اخبار جعلی» و با حضور حمیدرضا حسینی دانا (دکترای مدیریت رسانه)، حمید ضیایی‌پرور (دکترای علوم ارتباطات)، حسن ضیایی جباری (دکترای مدیریت رسانه) و اسماعیل اسفندیار (کارشناس رسانه) برگزار کردیم که مشروح این جلسه در بخش منتشر خواهد شد.
انواع اخبار جعلی
حسینی دانا در ابتدای این نشست با اشاره به وضعیت کشورمان در سال‌های اخیر در حوزه ورود اخبار جعلی گفت: در این مدت افکار عمومی ایرانیان تحت بزرگترین تهاجم ترکیبی طول تاریخ قرار داشته است. اکثر اندیشمندان و متفکران حوزه رسانه در این باره بحث می‌کنند و بر این باورند که با جنگ‌های متفاوتی روبه‌رو هستیم که عناوین آن عبارتند از؛ جنگ‌های شناختی، ادراکی، جنگ روایت‌ها، جنگ‌های اطلاعاتی، سایبری، رسانه‌ای، هوش مصنوعی، نفوذ و جنگ اراده‌ها، زامبی‌سازی، جوکرسازی، بستن صدای ایرانیان، مدل‌سازی برای کنترل و فرماندهی، جنگ هیبریدی، حملات روانی، اخبار جعلی، پوشش خبری، شبکه سازی‌ها، راهبرد‌های فروپاشی از درون که متأسفانه توسط همسایگان ما دنبال می‌شود و مواردی از این دست همگی اتفاقاتی است که باعث شده افکار عمومی ایرانی دچار آسیب‌هایی شود.
وی درباره اقداماتی که در این سال‌ها از طرف سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف داخلی رخ داده نیز اظهار کرد: در سال‌های گذشته بیشتر اقدامات داخلی معطوف به رصد و شناسایی تهدید‌ها بوده است. در این حوزه کار‌های زیادی انجام دادیم، اما اگر از منظر پدافند غیرعامل نگاه کنیم، رصد و شناسایی گام اول است، بعد از آن باید آسیب‌ها و آسیب دیدگان را بشناسیم و آن‌ها را ترمیم کنیم. یعنی از سرمایه‌هایمان اعم از مادی و انسانی صیانت کنیم و نوعی مدیریت کنیم که کمترین ریسک علیه افکار عمومی وجود داشته باشد. در گام اول خیلی جلو آمده‌ایم، اما در گام‌های بعدی کمتر کار کرده‌ایم.
برای حملات سایبری آمادگی داریم، اما برای حملات فرهنگی و اجتماعی آمادگی نداریم
وی افزود: به عنوان مثال ما برای حملات سایبری آمادگی داریم، اما برای حملات فرهنگی و اجتماعی آمادگی نداریم. اگر به ما حمله می‌شود دوام آوردن‌مان کم است، پایداری و ثبات افکار عمومی بحث چالشی است که مستلزم کار بیشتری است. تاب‌آوری جزو بحث‌های جدید است و هنوز ادبیات موضوعی در داخل ندارد. علاوه بر این، در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی جای مباحث مربوط به بازدارندگی بسیار خالی است.
حسینی دانا اضافه کرد: آموزش‌های عمومی و آگاهی‌بخشی به مردم برای صیانت از سرمایه‌ها نیز موضوع بسیار مهمی است که متأسفانه این مسئله در برنامه‌های توسعه سالانه کشور وجود ندارد. ما ۷ برنامه توسعه بعد از جنگ تحمیلی داشتیم، اما رد پای مبارزه با اخبار جعلی در برنامه‌ها دیده نمی‌شود. در این میان بحث پیچیده قانونی هم وجود دارد، قوانین و مقرراتی داریم که به درستی پیاده نمی‌شود. در خیلی از حوزه‌ها قانون نداریم، در حالی که فضای رسانه‌ای و افکار عمومی نیازمند قوانین است. مواردی مثل صیانت از کاربران در فضای آنلاین، ایمنی کودکان در فضای مجازی، کمبود آموزش‌های جدید سواد رسانه‌ای، سواد شناختی و... مواردی است که قانون دقیقی در رابطه با آن‌ها نیست و این موجب شده دشمن در خیلی از حملاتش به ما و افکار عمومی ایرانیان موفق باشد.
برخورد قانونی با اخبار جعلی
در ادامه این مبحث اسماعیل اسفندیار کارشناس رسانه در رابطه با الزامات قانونی درباره اخبار جعلی در ایران و کشور‌های مختلف گفت: در این خصوص ۲۱ کشور را بررسی کردیم که مشخص شد در مجموع ۴ روش عمده در این خصوص وجود دارد. کشور‌هایی که صرفاً با وضع قوانین و همکاری شرکت‌های شبکه‌ای و رسانه‌ای و سکو‌های نشر در یک فرآیند مردمی با اخبار و اطلاعات جعلی مقابله کردند مثل کشور‌های آرژانتین، هند، ترکیه، چین، سنگاپور، اتحادیه اروپا، انگلیس، آمریکا و استرالیا. کشور‌هایی که با جریمه نقدی و زندان برای افراد و شرکت‌های خبری و رسانه‌ای اقدام کردند، مثل فیلیپین، آلمان، استرالیا، انگلیس، فرانسه، سنگاپور، چین، روسیه، سوئد، برزیل و آرژانتین. کشور‌هایی که علاوه بر زندان و جریمه، برای استفاده از سکو‌های رسانه‌ای ساختار سازمانی ایجاد کردند، همچون تایلند، اتحادیه اروپا، آمریکا، ژاپن و اندونزی؛ و در آخر کشور‌هایی که قوانین جدید و متمرکزتری را تدوین کرده‌اند مثل فرانسه، آلمان، مالزی و روسیه.
وی در رابطه با قوانین و مقررات داخلی در این خصوص گفت: با توجه به شیوع کرونا و اتفاقاتی که از سال ۹۸ شکل گرفت شورای عالی فضای مجازی سند الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات و اخبار را در دی ۹۸ تصویب کرد. سازمان پدافند غیرعامل هم بر اساس بند دو ماده ۶ نظام نامهای که تدوین کرده ایجاد آرامش روانی با اطلاع‌رسانی صحیح، دقیق و به موقع، مدیریت رسانه‌ها و شبکه‌ها را از مأموریت‌های دستگاه و قرارگاه خود تعریف کرده است. از طرف دیگر دستورالعملی هم در دولت یازدهم برای روابط عمومی‌ها ابلاغ شده است.
این کارشناس رسانه با تأکید بر سند الزامات شورای عالی فضای مجازی گفت: در این ماده به لوایح قضائی پیشگیری از جرم اخبار جعلی، با هدف بازدارندگی اشاره شده است. ماده سه این سند هم که مربوط به وزارت ارشاد است ۹ بند را برای ارشاد در نظر گرفته است. بند یک ماده سه شناسایی و احراز هویت درگاه‌های نشر در سطوح ملی و استانی و تشکیل پایگاه اطلاعاتی با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط برای وزارت ارشاد تکلیف کرده که در این رابطه ۵۳۰۰ پایگاه خبری سراسری و استانی و درگاه‌های نشر در آن به ثبت رسیده است. با همین واسطه سایت‌ها و پایگاه‌های خبری فاقد مجوز در سراسر کشور شناسایی شده و برای صدور مجوز آن‌ها اقدام شده که اگر فعالیت غیرقانونی دارند نسبت به تعطیلی آن‌ها عمل کنند. ضمن اینکه از این اطلاعات پایگاه داده می‌توان برای رصد ارزیابی و رتبه‌بندی پایگاه‌ها و رسانه‌ها نیز استفاده کرد.
در سامانه راستی به هر دستگاه اجرایی و حاکمیتی یک صفحه اختصاصی داده می‌شود و قرار است نمایندگان هر دستگاه در آنجا حضور داشته باشند
وی افزود: در بند دو ماده سه طراحی و پیاده‌سازی سازوکار‌های جامع رصد و راستی آزمایی اطلاعات و اخبار برای وزارت ارشاد تکلیف شده که در این زمینه اقداماتی که وزارت ارشاد انجام داده در سه قسمت دسته‌بندی می‌شود؛ اقدامات زیرساختی، ساختار سازی و برنامه‌هایی که اجرا کرده است. در حوزه اقدامات زیرساختی سامانه‌ای تحت عنوان «فکت یار» در وزارت ارشاد با همکاری شرکت‌های دانش بنیان ایجاد شده که تیم مستقلی از متخصصین علوم اجتماعی، محاسباتی و کارشناسی در سه مرحله رصد اطلاعات و اخبار منتشرشده در رسانه‌های اجتماعی را انجام می‌دهند و اخبار مشکوک، نادرست، شایعات و فیک نیوز‌ها را با استفاده از ابزار هوش مصنوعی و نظر کارشناسان و خبرگان شناسایی می‌کنند. سامانه فکت‌یار در حال حاضر فعال است و خروجی دارد و به گفته مسئولان این سامانه بیش از هزاران خبر را راستی آزمایی کرده و قابل دسترسی است.
اسفندیار با اشاره به دیگر سامانه وزارت ارشاد در این خصوص اظهار کرد: سال ۱۴۰۰ متخصصین و کارشناسان حوزه رسانه، فضای مجازی و هوش مصنوعی مشغول در مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی سامانه «راستی» را ایجاد کردند که این سامانه هم به سبک سامانه انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات طراحی شده، انسان پایه است و به صورت آزمایشی مورد بهره‌برداری قرار گرفته است، در این مدت اشکالات آن بررسی شده و دو ماه پیش به معاونت مطبوعاتی واگذار شده است. در سامانه راستی به هر دستگاه اجرایی و حاکمیتی یک صفحه اختصاصی داده می‌شود و قرار است نمایندگان هر دستگاه در آنجا حضور داشته باشند و اخبار را رصد کنند. این افراد باید ظرف ۶۰ دقیقه درستی یا نادرستی خبر را اعلام کنند اگر خبر درست بود که هیچ، اما اگر خبر نادرست بود باید ظرف ۷۲ ساعت خبر درست را منتشر کنند. این ۷۲ ساعت بر اساس دستورالعملی بود که معاونت ارتباطات مردمی ریاست جمهوری در دولت آقای روحانی برای روابط عمومی‌ها صادر کرد.
وی با اشاره به طرح دیگری که پژوهشگاه وزارت ارتباطات در دست تولید دارد گفت: در این طرح با استفاده از هوش مصنوعی، اخبار، گزارش‌ها و پیام‌ها رصد می‌شود که این سامانه اگر خروجی‌اش به دست بیاید می‌تواند مقدمه‌ای برای سامانه راستی وزارت ارشاد باشد تا سرعت پاسخگویی به اطلاعات و تائید اخبار را بالاتر ببرد به حداقل ۵ تا ۳۰ دقیقه‌ای برسیم.
تفاوت اشتباه رسانه‌ای و جعل عامدانه
در ادامه این میزگرد حمید ضیایی‌پرور دانش آموخته دکتری ارتباطات که در سال‌های اخیر پژوهش‌های فراوانی پیرامون هوش مصنوعی و فضای مجازی انجام داده با ارائه تعریفی دقیق از اخبار جعلی عنوان کرد: آنچه که به عنوان فیک نیوز در دنیا مطرح است یک عنصر برجسته دارد که آن عامدانه بودن تولید این نوع اخبار است. اگر اشتباهی در انتشار خبر صورت بگیرد، این دیگر خبر جعلی محسوب نمی‌شود، چون رسانه کارش توام با اشتباه است و محال است رسانه و رسانه‌نگار در طول فعالیتش خبر اشتباه درج نکند. شما به حافظه تاریخی و شفاهی خودتان نگاه کنید بار‌ها اشتباهی مرتکب شده‌اید، پس از اشتباه خبری صحبت نمی‌کنیم؛ بلکه تولید خبرهای جعلی عامدانه که با هدف خاصی به منظور تاثیرگذاری بر یک قشر یا جامعه یا کشور یا گروه تولید می‌شود، مد نظر ماست. این تعریف خبر جعلی است.
وی افزود: اخبار جعلی اشکال مختلفی دارد که صفت عامدانه رابطه با آن‌ها بسیار مهم است. بخشی از اخبار جعلی از جنس «میس اینفورمیشن» (اطلاعات اشتباه) یا «دیس اینفومیشن» (اطلاعات دروغ) هستند. یا خبر‌هایی که ناقص هستند و به دلایلی دچار شبهه شده یا برداشت نادرست از آن می‌شود. در این میان برخی اخبار جعلی بی‌ضرر نیز داریم که به آن «هوکس» (hoax) می‌گویند که جهت خنده و سرگرمی تولید می‌شود، مثل خبر بارش بادمجان در آسمان تهران که چند وقت پیش با یک تکنیک ویدئویی منتشر شد. این خبر‌ها ضرری به کسی نمی‌رساند، مثل دروغ «اول آوریل» در فرهنگ غربی که به ایران هم رسوخ کرده و با عنوان «دروغ سیزده» شناخته می‌شود و حتی رسانه‌ها نیز از آن استفاده می‌کنند، مثلا می‌گفتند برج میلاد کج است. این اخبار نیاز به فکت چکینگ دارد و مشخص است بابت سرگرمی درست شده است.
این کارشناس رسانه اضافه کرد: یک گروه دیگر خبر‌ها نیز تحت عنوان شایعه مطرح می‌شود، شایعات در زمان‌های قدیم سینه به سینه و گفتاری بود، اما الان شایعات مکتوب داریم و شایعه‌سازی یکی از تکنیک‌های عملیات روانی است. ورژن جدید دیگری هم وجود دارد که نقش هوش مصنوعی در آن برجسته است که تحت عنوان جعل عمیق یا «دیپ فیک» (deep fake) شناخته می‌شود، این قبیل اخبار سخت‌ترین و پیچیده‌ترین بخش اخبار جعلی هستند که شناسایی آن‌ها حتی برای متخصصین و کارشناسان زبده هم بسیار دشوار است.
بی‌اعتمادی به رسانه‌های داخلی و تغییر مرجعیت رسانه
ضیایی‌پرور در ادامه مباحثش برای پاسخ به این پرسش که اساسا چرا یک جامعه با این پدیده مواجه می‌شود؟ توضیح داد: عمده‌ترین دلیل رشد اخبار جعلی در جوامعی مثل ایران بی‌اعتمادی عمومی یا ضعف اعتماد عمومی به رسانه‌های داخلی است. هر جا می‌خواهند با فیک نیوز مقابله کنند می‌گویند به رسانه‌های معتبر مراجعه کنید؛ اما شاهدیم که بعضاً رسانه‌های معتبر تولیدکننده اخبار فیک هستند، بنابراین اعتماد به رسانه‌ها از بین رفته است. در دنیا دو اصطلاح در حوزه رسانه داریم؛ جریان اصلی رسانه‌ای که تمام فرآیند‌های خبری و رسانه‌ای را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد و دیگری رسانه‌های جایگزین که عمدتاً به فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و... اشاره دارد. متاسفانه در ایران جریان اصلی رسانه‌ای به مفهوم بین‌المللی نداریم و رسانه‌های جایگزین و اکانت‌های توئیتری، اینستاگرامی، تلگرامی و سکو‌های خارجی و رسانه‌های ماهواره‌ای جریان اصلی رسانه‌ای کشور را تشکیل داده‌اند.
وی افزود: مفهوم جریان اصلی و رسانه‌های جایگزین در ایران برعکس شده و بخش عمده‌ای از مردم آن رسانه‌ها را دنبال می‌کنند. پژوهش‌های مختلفی در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری داشتیم و متوجه شدیم که بخش زیادی از مردم رسانه‌های خارجی را مصرف می‌کنند و ضریب نفوذ رسانه داخلی و جریان‌های اصلی رسانه‌ای بسیار پایین آمده است. مطبوعات که مرده‌اند، چیزی به اسم مطبوعات نداریم، بسیاری از روزنامه‌ها و مجلات را که دیگر روی دکه نمی‌بینید یا تیراژشان بسیار اندک شده است. رادیو و تلویزیون هم اگرچه بالای ۵۰ درصد ضریب نفوذ دارد، اما اعتماد به آن کاهش یافته است. طبق پژوهش‌های دانشگاهی اعتماد زیر ۲۵ درصد است و بالای ۵۰ درصدی هم که صداوسیما می‌بینند مصرف رسانه‌ای دارند نه اعتماد رسانه‌ای. همه این موارد نشان‌دهنده این است که رسانه‌های جریان اصلی و معتبر در ایران تضعیف شده‌اند.
ضعف رسانه‌ای در تولید محتوا و تربیت نیروی متخصص
وی با اشاره به دیگر دلایل رشد اخبار جعلی در جوامع مختلف گفت: ضعف رسانه‌ای در تولید محتوا و تربیت نیروی متخصص هم از دیگر دلایل این اتفاق است. مثلاً تلویزیون به عنوان رسانه‌ای که در تمام دنیا رسانه اصلی تلقی می‌شود اصلی‌ترین کارکرد خود یعنی سرگرمی را از دست داده است و مردم برای سرگرمی وی‌او‌دی‌ها و پلتفرم‌ها را می‌بینند. سال‌هاست از رادیو و تلویزیون هیچ سریال و برنامه فاخری و سرگرم‌کننده‌ای پخش نشده است، اگرچه گاهی شبکه‌هایی مثل نسیم یا شبکه سه با برنامه‌هایی مثل «نود»، «دورهمی» و «خندوانه» جریان‌سازی کردند، اما آن‌ها نیز ماندگار نبودند. وقتی کارکرد سرگرمی از رسانه ما رفته است بنابراین دچار ضعف نظام رسانه‌ای شدیم و با دست خودمان مخاطب را به سمت رسانه‌های خارجی فرستادیم و مرجعیت را به آن‌ها دادیم. طبیعی است که آن رسانه خارجی دلسوز ما نیست و محتوایی که در آن بستر تولید می‌شود و در شبکه‌های ماهواره‌ای به نمایش درمی‌آید قطعا حاشیه‌ساز است. نکته حائز اهمیت اینجاست که این رسانه‌های خارجی در شبکه‌های اجتماعی نیز دنبال‌کنندگان بیشتری از رسانه‌های داخلی دارند، صفحات بی‌بی‌سی فارسی، من و تو، ایران اینترنشنال و... را نگاه کنید و حجم مخاطبان داخلی آن‌ها را ببینید تا متوجه شوید ما با دست خودمان مرجعیت رسانه‌ای را به آن سمت فرستادیم.
ضیایی‌پرور عدم استقلال رسانه‌ها را دیگر دلیل گسترش اخبار جعلی دانست و گفت: بخش زیادی از رسانه‌ها در ایران وابسته به دولت هستند و ساختار دولتی دارند. این باعث محدودیت‌هایی شده و مردم رسانه‌ها را بلندگوی تبلیغاتی و بوق دولت می‌دانند و در نتیجه به آن‌ها اعتماد نمی‌کنند و عدم اعتماد به دولت به حوزه رسانه هم تسری پیدا کرده است. آخرین نکته در این خصوص بحث «رگولاتوری» یا ساختار تنظیم‌گری رسانه‌ها در ایران است که از کوچکترین تا بزرگترین مسائل در رسانه‌ها تحت کنترل دولت و حاکمیت است، از نظام مجوزی گرفته، تا تائید هویت و صلاحیت مدیرمسئول و اخیراً هم تائید هویت و صلاحیت خبرنگار. ما در ایران کامل‌ترین نظام کنترلی را در حوزه رسانه داریم و در این محیط هم خودسانسوری رخ می‌دهد و هم فرآیند اطلاع‌رسانی درست را انجام نمی‌شود و مجدداً مرجعیت به سمت رسانه‌های خارجی می‌رود. نمونه برجسته آن حادثه هواپیمای اوکراینی بود، وقتی این اتفاق افتاد هیچ رسانه‌ای در ایران به خودش جرأت نداد تحقیق، تفحص و بررسی کند، اما روزنامه نیویورک تایمز از آن طرف دنیا شروع به فکت چکینگ و راستی آزمایی اطلاعاتی کرد که در آن سه روز منتشر شده بود.
این کارشناس رسانه ادامه داد: رسانه‌های داخلی ما هم فقط چشم‌شان به دولت بود که وزارت دفاع و دستگاه‌های امنیتی چه می‌گویند و آن را عمل کنند. ماجرای هواپیمای اوکراینی آوردگاه و سمبل از دست رفتن هویت و استقلال و مرجعیت رسانه‌ای در ایران بود، تا جایی که انجمن صنفی روزنامه‌نگاران بیانیه‌ای داد که با این اتفاق مراسم تشییع جنازه رسانه‌ها در ایران برگزار و آخرین میخ بر تابوت رسانه‌ها کوبیده شد. مخصوصا صبح شنبه بیانیه وزارت دفاع منتشر شد و ایران مسئولیت این حادثه را پذیرفت، اما هیچ کدام از روزنامه‌های صبح ما به این اتفاق بزرگ اشاره نکرده بودند. آن روز جلوی دکه‌های مطبوعاتی تشییع روزنامه‌های ایرانی بود و خود مردم به این وضع اسفبار می‌خندیدند. ما اگر به این دلایل و ریشه‌ها توجه کنیم می‌توانیم راجع به اینکه برای مقابله با این شرایط باید چه کاری انجام دهیم تدابیری داشته باشیم.
شفافیت عامل موفقیت رسانه‌ها
ضیایی‌پرور در ادامه صحبت‌هایش با اشاره به مثال‌های درست از عملکرد رسانه‌ها در مواقع بحرانی گفت: اگر رسانه کار خودش را درست انجام دهد باعث پیشگیری از وقوع بحران و گسترش اخبار جعلی می‌شود. به عنوان مثال وقتی تظاهرات جلیقه زرد‌ها در فرانسه اتفاق افتاد شبکه دو تلویزیون فرانسه دوربین خود را به میان تظاهرکنندگان برد و به صورت زنده گزارش پخش کرد و تمام جزئیات برخورد‌ها در آنجا به تصویر کشیده شد و به این ترتیب شفافیت جلوی پخش شایعه و خبر جعلی را گرفت. اما در کشور ما زمانی که حادثه‌ای پیش می‌آید اول سعی می‌کنیم آن را تکذیب کنیم، بعد سکوت می‌کنیم، انواع استراتژی‌های مختلف را به کار می‌بریم و در انتها مجبور می‌شویم حادثه را بپذیریم. البته چند بار رسانه‌های اصلی برعکس این جریان عمل کردند که موفقیت‌آمیز بود، یکی ماجرای خانم آرمیتا گراوند، یکی قتل داریوش مهرجویی و دیگری خشک زدن زاینده‌رود بود که در این موارد پیش از اینکه خبر جعلی و شایعه به وجود بیاید رسانه‌ها سوار بر موضوع شدند و شفاف همه چیز را ارائه دادند. مثلاً در مورد زاینده‌رود صداوسیما به صورت زنده گزارش داد و اعتراض کشاورزان را پخش کرد و جایی برای جولان دادن رسانه‌های خارجی نماند، تا جایی که بی‌بی‌سی از رسانه ما عقب جایی که ما شفاف عمل کردیم برنده شدیم.
لزوم توجه به راستی‌آزمایی محتوایی
در ادامه میز گرد حسن ضیایی جباری دکتری مدیریت رسانه و مدیر مسئول دو نشریه مکتوب و یک پایگاه خبری به بحث ورود کرده و با اشاره به اهمیت راستی آزمایی در خصوص اخبار مختلف گفت: راستی آزمایی محتوای رسانه‌ای به حدی اهمیت دارد که فردای روز دروغ آوریل یعنی دوم آوریل را روز راستی آزمایی نامگذاری کردند. حجم فراوان استفاده از دروغ اول آوریل به حدی بود که بعد از کرونا مشکلاتی پیش آمد و گوگل اعلام کرد امسال دروغ آوریل ندارند و متعاقب آن روز «فکت چکینگ» یک روز پس از ان مشخص شد تا همه این مشکلات جبران شود. اهمیت راستی آزمایی و فیک نیوز‌ها به قدری است که نتایج انتخابات ۲۰۱۶ آمریکا هم توسط فیک نیوز‌ها و اخبار و محتوای جعلی عوض شدند، وقتی چنین اتفاقی در بزرگترین کشور دنیا رخ می‌دهد و می‌توانند رئیس جمهور را عوض کنند، چرا نتوانند در کشور‌هایی مثل ایران کار‌های بزرگتری از این را انجام دهند؟
وی افزود: در همین رابطه ما مولفه‌هایی را در رابطه با راستی آزمایی جمع آوری کردیم که اولین مورد آن راهکار‌های حاکمیتی است، کار‌هایی که حاکمیت باید برای مبارزه با محتوای جعلی انجام دهد. ضلع دیگر این مولفه‌ها رسانه‌ها هستند و ضلع سوم نیز مخاطبان. مساله بعدی مقوله فناورانه است که اقداماتی در سطح دنیا انجام شده است که با استفاده از آن‌ها می‌توان اخبار و محتوای جعلی را شناسایی کرد. به عنوان مثال امروزه بازی‌های رایانه‌ای یک رسانه فعال محسوب می‌شود و می‌توان محتوا‌های مورد نظر را از طریق این بازی‌ها که پرمخاطب‌ترین رسانه دنیاست، به جوانان و نوجوانان القا کرد، با نرم‌افزار‌های مختلف می‌توان محتوا‌های موجود در این رسانه‌های جدید و قدیمی را راستی آزمایی کرد. مورد دیگر در مولفه‌های راستی آزمایی توجه به جعل عمیق است. جعل عمیق یک مورد فناورانه است که می‌تواند دنیا را متحول کند به همین دلیل مایکروسافت دو نرم‌افزار به نامهای «مایکروسافت آژور» و «مایکروسافت ویدیو آتنتیکیتور» را طراحی کرده توسط آن‌ها فیک بودن یا دستکاری شدن فیلم‌ها مشخص می‌شود.
ضیایی جباری ادامه داد: مورد بعدی راستی آزمایی رسانه‌های اجتماعی است. رسانه‌های اجتماعی در دنیا خود محتوا را پالایش می‌کنند که در این میان اهداف سیاسی بیشتر نقش دارند، مثلا در گوگل و فیس بوک راستی آزمایی از طریق بررسی صحت متحوا با واقعیت‌سنج‌های موجود در دنیا انجام می‌شود. اینستاگرام و توئیتر در مورد محتوا هشدار می‌دهند، توئیترو گوگل لینک محتوای مرتبط اضافه می‌کنند تا مخاطب خودش راستی آزمایی انجام دهد، فیسبوک، تلگرام و اینستاگرام از نشان استفاده می‌کنند و یک علامت می‌زنند که صفحات معتبر شناخته شوند. در سایت‌های فارسی زبان هم فکت‌نامه وجود دارد که مواردی از آن البته ناقص است. اینستاگرام حذف خودکار انجام می‌دهد، گوگل برچسب می‌زند و ایران اینترنشنال اخبارش را کدگذاری می‌کند. این روش‌هایی است که رسانه‌ها برای به چالش کشیدن مخاطب استفاده می‌کنند. نوعی آموزش هم هست، جلب توجه مخاطب توسط رسانه به فیک نیوزهاست.
وی اضافه کرد: در این میان سایت‌های واقعیت‌سنجی را در بحث اقدامات فناورانه در دنیا داریم. سایت «پلی تیپک» را داریم که دسته بندی محتوا انجام می‌دهد که اشاره می‌کند درست است، نیمه درست است، نادرست است یا سوزاندنی است. سایت «فکت چکینگ» هم داریم که گزینه پرسش دارد که مخاطب می‌تواند روی این گزینه بزند و درباره راستی آزمایی سوال کند. سایت «اسنوپز» هم وجود دارد که جدای از درستی یا نادرستی خبر سوءاستفاده و بدجنسی را هم بررسی می‌کند. موتور‌های جستجوگر هم هستند، مثل هوآکس موتور جستجوگری است که می‌تواند محتوای جعلی را بررسی کند. این نکات اقداماتی بود که در دنیا برای راستی آزمایی اخبار انجام شده است.
وی در پایان بخش اول سخنانش گفت: در بحث فرهنگی روی اعتماد و اعتبار رسانه می‌توانیم کار کنیم. این دو لغت بسیار به هم نزدیک هستند و با هم اشتباه گرفته می‌شوند، اعتبار رسانه یعنی اگر مخاطب به یک رسانه اعتماد دارد، در مورد اخبارش راستی آزمایی نمی‌کند، بدون راستی آزمایی هر آنچه ارائه شده قبول می‌کند.
اما در مورد اعتماد یعنی درستی یک مطلب، شاید به رسانه‌ای اعتماد نداریم و اعتباری هم برای مان ندارد. نوع رسانه در راستی آزمایی هم مهم است. نوع اخباری که در شبکه‌های اجتماعی مثل فیسبوک و اینستاگرام منتشر می‌شود، اعتبار کمتری نسبت به اخباری که در رسانه‌های معتبر رده اول مثل صدا و سیما نشر می‌یابد، دارد.
ادامه این میزگرد در روز‌های آتی منتشر می‌شود.
انتهای پیام/