کالبد تاریخی شهرها به ما چه می‌گویند؟
خبرگزاری علم و فناوری آنا، گروه پژوهش، محمدعلیم الفتی‌راد: هر فضای کالبدی به منظور در برگرفتن فعالیتی معین و برای پاسخگویی به نیازها و خواسته‌های استفاده کنندگان پدید می‌آید و شکل آن علاوه بر مشروط شدن توسط عوامل مزبور، تحت تأثیر عوامل متعدد دیگری از جمله ویژگی‌های محیط طبیعی، مصالح و امکانات فنی، فرهنگ حاکم بر جامعه و خلاقیت طراحان قرار می‌گیرد.
*هر شهر کارکردهای متنوع و پیچیده دارد
بنابراین، شکل هر فضای کالبدی عوامل مزبور را در زمان پیدایش و هنگام توسعه و تغییرپذیری خود، منعکس می کند. به همین ترتیب، یک شهر که دربرگیرنده‌ی فعالیت‌ها و کارکردهای بسیار متنوع و پیچیده‌ای است، نه تنها نمی‌تواند از خصوصیت تحرک و تغییرپذیری پدیده‌های اجتماعی تأثیر نپذیرد و از نتایج و عواقب آن بر کنار باشد، بلکه همواره برای تأمین فضاهای مناسبی برای کارکردها و فعالیت‌های نوین، تغییر شکل‌های لازم را می‌پذیرد و – در حالت مطلوب و ارگانیک – پا به پای تحولات اجتماعی حرکت می‌کند.
ارتباط متقابل این دو، فضاهای کالبدی و تحولات اقتصادی-اجتماعی همواره به گونه‌ای است که هر گونه کاستی و نقصی که در یکی پدید آید، عوارض آن در دیگری منعکس می‌شود. هر یک از شهرها و سکونتگاه‌های قدیمی ما، گنجینه‌ی فرهنگی باارزشی به شمار می‌آیند که نمایانگر روند تاریخ حیات اجتماعی جاری در آن است و هر یک از عناصر و فضاهای آن گویای بخشی از ویژگی های اجتماعی- فرهنگی جامعه است که با بررسی شناخت آن می‌توان به زوایا و ابعاد غیر مدون و ناشناخته‌ای از تاریخ اجتماعی این سرزمین پی برد.
برای مثال، موقعیت سیاسی- اجتماعی دستگاه های حکومتی و نیز تمایز و تقابل آنها با مردم، به صورت فضایی موسوم به کهن دژ (ارگ) عینیت می یافته است که توسط بارو و اغلب خندقی از سایر فضاهای شهری جدا می‌شده است. همچنین با بررسی موقعیت و خصوصیات کمی و کیفی بازار یک شهر و عناصر واقع در راستای آن، می‌توان به روند تاریخ اقتصادی-اجتماعی شهر در گذشته پی برد.
*فضاهای شهری و همزیستی طبقات
به همین ترتیب نوع و چگونگی فضاهای عمومی و تجمع مردم در هر شهر (آگورا، فوروم، میدان، مسجد جامع و...) می‌تواند گویای میزان و نحوه‌ی شرکت مردم در اداره‌ی جامعه و به عبارت دیگر، چگونگی و محدوده‌ی فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی و نحوه‌ی کسب و توزیع قدرت سیاسی در جامعه باشد.
همچنین نحوه‌ی همزیستی طبقات، اقشار و گروه‌های مختلف جامعه در هر شهر، در چگونگی شکل‌گیری فضای کالبدی محله‌های مسکونی و روابط درونی بین عناصر هر یک و ارتباط هر کدام با سایر فضاهای شهری منعکس می‌شود. بافت هر شهر علاوه بر تأثیرپذیری از نیروها و عوامل درونی، به طور عمده تحت تأثیر ویژگی‌های محیط طبیعی و عوامل سرزمینی شکل گرفته و نحوه‌ی تدابیر و راه‌حل‌های اتخاذ شده را توسط شهروندان برای پاسخگویی به نیازها و خواسته‌ها منعکس می‌کند.
*چرا بافت شهرهای قدیمی دچار تخریب شد؟
بافت شهرهای قدیمی این سرزمین که تا قرن چهارده هجری ضمن پشت سر نهادن فراز و نشیب‌های بسیار، همراه با تحولات اقتصادی- اجتماعی از تحرک و رشدی کمابیش موزون و متعادل برخوردار بود، دربرابر دگرگونی‌ها و تحولات سریع اقتصادی-اجتماعی و به ویژه در برابر ورود تکنولوژی‌های مدرن، تغییر هنجارهای اجتماعی و عدم آگاهی و کفایت طراحان و برنامه‌ریزان در گذشته؛ توانایی هماهنگی با تغییرات را از دست داد.
امروزه بافت اغلب شهرهای قدیمی به طور وسیعی دچار تخریب و فرسودگی شده است و اگر روند تحولات به همین ترتیب پیش رود، تا چند دهه‌ی دیگر اثر قابل ملاحظه‌ای از بافت‌های قدیمی بر جای نخواهد ماند و تنها عناصر منفرد و مجردی که ارزش‌های محیطی خود را از دست داده‌اند، باقی خواهند ماند. کسانی که در حال حاضر در این بافت‌ها زندگی می‌کنند، حداقل از دو جهت تحت فشار قرار دارند: نخست فشار ناشی از فقدان تأسیسات و تجهیزات لازم در این بافت‌ها و فرسودگی آنها و سپس فشار روانی- اجتماعی ناشی از زندگی در بافت‌هایی که از ارزش و منزلت اجتماعی مناسبی برخوردار نیستند و در حال تبدیل شدن به محله‌هایی فقیرنشین هستند و این موضوع عامل مهمی در جهت تسریع فرسودگی و انزوای بافت‌های مزبور به شمار می‌آید.
*کالبد شهر و ناشناخته‌های تاریخ
بنابراین مطالعه و بررسی ویژگی‌های کالبدی و کارکردی شهرهای قدیمی کشور، علاوه بر آن که می‌تواند برخی از زوایای مبهم و ناشناخته‌ی تاریخ و فرهنگ کشور را آشکار و تا حد قابل توجهی کمبود منابع و اسناد مدون تاریخ اجتماعی و هنر این مرز و بوم را جبران کند؛ می‌تواند زمینه‌ی مناسبی را برای اتخاذ تدابیر و روش‌هایی برای احیاء این بافت‌ها فراهم آورد تا در پرتو آن، حیات اجتماعی جاری در آنها سامان یابد و امکان جلوگیری از ویرانی فراهم آید تا شاید چنین گنجینه‌ها و ثروت‌های فرهنگی عظیمی که به هیچ وجه امکان جایگزینی آن ها توسط هیچ پدیده و فضایی وجود ندارد، به حیات خویش ادامه دهند.
انتهای پیام/