اسماعیلی: شاعر رسالتی پیامبرگونه دارد/سروده‌های اقبال لاهوری سرشار از گزاره‌های ضداستعماری است

به گزارش خبرنگار فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، محفل ادبی «باقیات اقبال» در رونمایی از کتابی با همین عنوان اثر دکتر سید تقی عابدی، در گرامیداشت صد و چهل و ششمین سالروز تولد علامه اقبال لاهوری، با حضور اهالی ادب کشور‌های ایران فرهنگی با مدیریت علیرضا قزوه و اجرای سید مسعود علوی تبار به میزبانی گروه بین المللی هندیران برگزار شد.

در ابتدای این نشست علیرضا قزوه شاعر و پژوهشگر ادبی و مدیر مرکز شعر و موسیقی و سرود، در محبوبیت اقبال لاهوری در ایران بیان داشت: کار‌های اقبال در ایران چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب همواره با اقبال روبرو بوده است، و خیلی از بزرگان ما از جمله شهید دکتر شریعتی و علامه شهید آیت الله مطهری درباره اقبال کتاب و مطالب مهمی نوشته اند. حتی رهبر انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌ای نیز به این شخصیت بزرگ علاقه‌ی بسیاری دارند، به گونه‌ای که ایشان حتی علامه اقبال لاهوری را از لحاظ تفکر و اندیشه یکی از معماران انقلاب اسلامی می‌دانند.

علیرضا قزوه در پایان با اشاره به کتاب «باقیات اقبال» تصریح کرد: استاد سید تقی عابدی ساکن کانادا هستند، اما در هندوستان و پاکستان چهره و نامی بسیار آشنا هستند. ایشان به تازگی بخشی از شعر‌های منتشر نشده اقبال را با تلاش و پیگیری‌های گسترده در این مجموعه جمع آوری کرده اند که بخش اعظم این اشعار به زبان اردو است. تعداد شعر‌های فارسی هم در این مجمومه قابل توجه است؛ که توصیه می‌کنم حتما کسانی که دیوان‌ها و کتاب‌های اقبال را چه به زبان اردو و چه به زبان فارسی نشر می‌دهند این نویافته‌ها را که به همت دکتر عابدی در باقیات اقبال در دسترس قرار گرفته اند را بعد از این هم در دیوان‌های خود بگنجانند.

رضا اسماعیلی شاعر و پژوهشگر ادبی در سخنانی با عنوان «چرا باید «اقبال» را بشناسیم؟» گفت: اقبال شاعری را مسند انسان سازی و اصلاح گری می‌داند و معتقد است که شاعر رسالتی الهی و پیامبرگونه دارد. سروده‌های اقبال سرشار از حکمت و گزاره‌های ضد استعماری و بیدارگرانه است. ناگفته نماند که اقبال پیش و بیش از آن که شاعر باشد، یک انسان مسئول، یک مسلمان آرمانخواه و یک مُصلح اجتماعـی بود. او به معنای واقعی کلمه یک تئوریسین اسلامی بود که پرچم «نهضت بیداری اسلامی» را به دوش می‌کشید و سرود رهایی بخش «بازگشت به خویشتن» را در گوش مسلمانان جهان فریاد می‌کرد. چرا که به اعتقاد وی یکی از دلایل عقب ماندگی مسلمانان در طول تاریخ، روگردانی آنان از اسلام و پیروی از غرب و سبک زندگی غربی بود.

رضا اسماعیلی در ادامه تصریح کرد: از دیدگاه اقبال، مسلمین زمانی به انحطاط و ضعف کشیده شدند که وحدت و یکپارچگی خویش را از دست دادند و تحت تأثیر شعار‌های دهن پُرکن و خالی از محتوای استعمارگران قرار گرفتند. تفرقه، خواه ناخواه، ضعف و زبونی می‌آورد، و ضعف و زبونی، ترس را در انسان قوت می‌بخشد و ریشه دواندن «ترس» در وجود آدمی باعث می‌گردد که انسان در برابر هر نیروی قاهری سرتعظیم و کُرنش فرود آورد. به مرور و با گذشت زمان قدرت مسلط، فرهنگ و ارزش‌های زورمدارانه خویش را بر افراد تحت سلطه خویش تحمیل می‌کند و آنان را تحت سیطره فرهنگی خویش در می‌آورد. از همین‌جاست که «از خود بیگانگی» آغاز می‌شود و این سرگذشت همه جوامع اسلامی در طول قرن‌های گذشته است.

وی توضیح داد: اقبال انسانی است که متوجه خطر «از خودبیگانگی» مسلمانان می‌شود و زنگ خطر را به صدا در می‌آورد و ندای «بازگشت به خویشتن» را در گوش جان مسلمانان جهان فریاد می‌کند، تا آنان را از خواب غفلت و پریشانی برهاند و به حرکت و خیزش وا دارد. تشویق اقبال به بازگشت به اسلام و سعی در احیای «خودباوری اسلامی» در بین مسلمانان در سطر سطر اشعار و آثار این شاعر و متفکر بزرگ دیده می‌شود.

اسماعیلی در پایان عنوان کرد: اقبال در کتاب «تجدید بنای اندیشه دینی در اسلام» که یکی از مهم‌ترین آثار اوست، راهکار احیای عزت و عظمت اسلامی را «نوسازی فکر دینی» و «بیداری جهان اسلام» می‌داند.  اقبال به عنوان یک مُصلح بزرگ اجتماعی درد جهان اسلام را تقلید کورکورانه از غرب و سبک زندگی غربی می‌دانست و نسخه شفابخشی که برای این درد تجویز می‌کرد «بازگشت به خویش» بود. در تمام اشعار و آثار اقبال شما این ایده و نظریه را مشاهده می‌کنید، به خصوص در اشعار او. از همین رو مضمون اکثر اشعار او، دعوت به وحدت اسلامی، احیا و نوسازی فکر دینی، مبارزه با استعمار، پرهیز از تقلید کورکورانه از غرب و بازگشت به خویشتن است.

سید حسن رضا نقوی شاعر؛ از پاکستان دیگر سخنران این نشست عنوان داشت: دکتر عابدی تا حالا بیش از ٧٠ کتاب گردآوری و ترجمه کرده است. از جمله تألیفات دکتر عابدی مجموعه شعر فارسی میرزا غالب را که متعلق به دوره مغول بود را در دو جلد با نام کلیات غالب فارسی در مؤسسه غالب در دهلی به چاپ رساند.

عابدی در آثار شاعران مختلف هندو درباره پیامبر اسلام و اهل بیت تحقیق کرد و کتابچه‌هایی حاوی نعت و مراثی را تالیف کرد. در میان آن‌ها گوپی ناتھ امان، کالی داس گپتا رضا، دلو رام کوثری قابل توجه اند. او به ویژه بر روی کتاب روپ کمار کوماری، بانوی شاعر هندو کار کرد که این زن هندو به پیامبر اعظم ارادت ویژه داشت. کتاب مذکور در مولتان پاکستان منتشر شده است.

عابدی در مورد میر انیس، میرزا دبیر، حالی، اقبال لاهوری و فیض احمد فیض نیز تحقیقات زیادی انجام داده و مقالات او در هند، پاکستان و کانادا منتشر شده است.

نقوی در ادامه اظهار داشت: کتاب جدید ایشان بنام باقیات اقبال به زبان اردو را ناشر معروف پاکستانی خانه کتاب جهلم منتشر کرد و استقبال خوب در پاکستان و هند داشت. دکتر عابدی در این کتاب، بخشی از سخنان اقبال لاهوری که تاکنون منتشر نشده، با مثال‌هایی استدلال شده است، آورده است. نشر آثار علامه اقبال و رساندن آن به مردم وظیفه مهم ادبی است. دکتر عابدی تاریخ‌های جدید و گوشه‌های جدیدی از اشعار اقبال را به منصه ظهور رساند و علاوه بر آن مکاتب و خطبه‌های اقبال را مورد بحث قرار داد. از توانایی وی در این تحقیق می‌توان تخمین زد که وی به تمام ۶۵ روزنامه و مجله‌ای که سخنرانی اقبال در آن‌ها منتشر شده است مراجعه کرده است و همچنین به تمام سخنانی که اقبال در سخنرانی‌های خود نیاورده است اشاره کرده است. در این کتاب ٣٠ شعر کامل و ٢٦ شعر منسوخ نیز ذکر شده است.

این شاعر پاکستانی در پایان اظهار داشت: امروز خیلی نیاز داریم که فکر اقبال، ایده اقبال و آثار اقبال که در زبان انگلیسی و اردو هستند، به زبان فارسی ترجمه شوند و ملت و مردم ایران با آثار غیر فارسی اقبال آشنا شوند؛ که در واقع مردم ایران مخاطب اصلی علامه اقبال لاهوری بوده اند. بفرموده‌ی مقام معظم رهبری: «جمهوری اسلامی تجسم آرمان اقبال لاهوری است».

سید تقی عابدی نویسنده و پژوهشگر ادبی از کانادا، که تحقیق و تدوین کتاب «باقیات اقبال» به کوشش وی به سرانجام رسیده است بیان داشت: بنده بسیار خوشحال هستم که در این ویژه برنامه که به مناسبت بزرگداشت علامه‌ی اقبال لاهوری است ما درباره‌ی کتاب «باقیات اقبال» صحبت و از این کتاب در صد و چهل و ششمین سالروز ولادت اقبال رونمایی می‌کنیم. کتاب «باقیات اقبال» شامل آن دسته از اشعار علامه اقبال است که در کلام متداول و اشعار معمول او در بین مردم دیده نشده است. می‌توان گفت حدود ۴۲ درصد اشعار اردو و فارسی اقبال تاکنون در به رشته‌ تحریر در نیامده بود. مجموعه‌ای شامل ۹۲ منظومه و ۶۳ غزل و قطعات و رباعیات و ... که علامه اقبال به علل مختلف چاپ و منتشر نکرده بود.

سید تقی عابدی در انگیزه جمع آوری این مجموعه در پایان عنوان کرد: همه می‌دانیم که اقبال لاهوری یک دانشور، یک فیلسوف و یک فرد سخنگو و صاحب پیام در میدان بیداری امت اسلامی است که حفظ کردن هرمصرع، هر بیت، و هر شعر از این حکیم بزرگ برای ما لازم و ضروری است؛ بنابراین من سعی کردم که تمام اشعار اردو و فارسی علامه اقبال لاهوری را که در مجموعه اشعار متداول و مشهور او و در دیوان‌های اردو و فارسی ایشان موجود نبودند را در کتاب «باقیات اقبال» جمع آوری و ارائه دهم.

سید مسعود علوی تبار شاعر؛ در معرفی دکتر عابدی و کتاب ایشان عنوان داشت: دکتر سید تقی عابدی متولد حیدر آباد هندوستان است. سال‌ها در ایران مخصوصا در شهر آبادان اقامت داشت و اکنون در تورنتو کانادا زندگی می‌کنند. ایشان تاکنون نزدیک به ۷۰ عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف ادبی و پژوهشی و ترجمه تألیف کرده اند. اولین کتاب ایشان ترجمه اردوی کتاب «شهید» اثر شهید آیت الله مرتضی مطهری است که در اوایل انقلاب اسلامی در پاکستان با تیراژ بسیار بالا چاپ و در اختیار عموم قرار گرفت.

آخرین تألیف انتشار یافته‌ دکتر عابدی کتاب «باقیات اقبال» است که در ۷۱۸ صفحه و در قطع وزیری توسط انتشارات کرنر پاکستان چاپ و در دو کشور هند و پاکستان توضیع گردید. استقبال از این کتاب به گونه‌ای بود که در کمتر از دو هفته چاپ اول آن به فروش کامل رسید.

علوی تبار در پایان یادآور شد: در این کتاب که اکثر منابع آن توسط آکادمی اقبال کانادا در اختیار محقق گذاشته شده است. مجموعه‌ای از اشعار نویافته اردو و فارسی علامه اقبال آورده شده است که به اعتقاد محقق: «وظیفه ماست که از تک تک ابیات حکیم امت محافظت کنیم». همچنین برای اولین بار یک ترجمه روان از اشعار فارسی به زبان اردو را دکتر سید تقی عابدی در این کتاب نیز قرار داده است.

محمد حسن مقیسه فعال فرهنگی در رابطه با اندیشه اصلی اقبال بیان داشت: خودی، مهمترین نظریه‌ای است که اقبال به تشریح آن در دیوانش پرداخته است. ساده و خلاصه این فلسفه، یعنی تکیه کردن بر توان و استعداد و نیروی خود، و تمنا نکردن از دیگران.

از نظر اقبال، این فلسفه در کل هستی جاری است: پیکر هستی ز آثار خودی است؛ هر چه می‌بینی، ز اسرار خودی است؛

خودی در فلسفه اقبال، در صورتی می‌تواند به حیات خویش ادامه دهد که برخوردار از یک اصل باشد، و آن، "آرزو" است. یعنی یک تمنای معقول را در نظر گرفتن و برای آن، به تلاش و جستجو پرداختن:

زندگی در جستجو پوشیده است؛ اصل او در آرزو پوشیده است.

محمد حسن مقیسه ادامه داد: مهمترین عنصری که خودی را استحکام می‌بخشد، عشق و محبت است:

نقطه نوری که نام او خودی است؛ زیر خاک ما شرار زندگی است
از محبت می‌شود پاینده‌تر؛ زنده تر، سوزنده تر، تابنده‌تر
همچنان که خودی از عشق، مستحکم می‌شود، از سوال (گدایی کردن، نیاز به دیگران داشتن)، تضعیف می‌شود:

فطرتی کو بر فلک بندد نظر؛ پست می‌گردد ز احسان دگر
حالا که عوامل استحکام و تضعیف خودی مشخص شد، باید دید چه عواملی، خودی را تربیت می‌کند و پرورش می‌دهد. این عوامل، آن گونه که اقبال می‌گوید، سه عنصر است:

در مرحله اول، اطاعت است"
در اطاعت کوش‌ای غفلت شعار؛ می‌شود از جبر، پیدا اختیار
در مرحله دوم، ضبط نفس است:
نفس تو مثل شتر خودپرور است؛ خودپرست و خودسوار و خودسر است
در مرحله سوم، نیابت الهی است:
نایب حق در جهان بودن خوش است؛ بر عناصر حکمران بودن خوش است

محمد مهدی عبداللهی شاعر؛ در رابطه با اقبال لاهوری بیان داشت: اقبال در عظمت مقام حضرت فاطمه سلام الله علی‌ها می‌گوید: زنان مسلمان باید سیرت فاطمه زهرا (س) دخت گرامى رسول خدا (ص) را دستورالعمل و سرمشق خود سازند، به حجاب و عفاف گرایند و از خودنمایى و بى‌بند و بارى زنان غربى احتراز جویند، زیرا حضرت زهرا (س) به عنوان دختر و همسر ایده آل و مادر نمونه شایسته هرگونه تقدیر و تحسین است. 

عبداللهی ادامه داد: پیرامون واقعه کربلا و درسی که می‌توان از مکتب امام حسین (ع) آموخت نیز اقبال، اشعاری سروده است که نشان از آن دارد که وی علاوه بر ارادات به خاندان اهل بیت (علیهم السلام) درس آزادگی و حریت را نیز از این مکتب نجات بخش فرا گرفته است.

علامه اقبال یکی از بزرگترین متفکرین و احیاگران تفکر دینی در جهان اسلام بود که ارادت خاصی به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام داشت...
زیبا فلاحی اقبال لاهوری را یک تجربه گرا و یک روشنفکر دینی دانست و اظهار کرد: اقبال لاهوری یکی از «کاربرد گرایان دینی و متمایل به عرفان و تصوف» از شخصیت‌های فعال در قرن چهاردهم؛ مسلمان نو اندیش پاکستانی است.

اقبال لاهوری از جمله تجربه گرایان دینی ست که تفکر همگامی «کلام سنتی اسلام» را با نوپدیده‌ها و صنعت مدرن جهان پیشرو را برای احیای دین و ساز و کار‌های سیاسی پیشنهاد کرده است.

اقبال در کتاب سیر فلسفه در ایران؛ علم فلسفه را چندان مناسب کاربردی زندگی امروز بشر نمی‌داند. اقبال عرفان و تصوف را به دلیل عملگرایی باطنی که می‌تواند گریزانی از ظاهر دین را ضمانت نماید؛ برای زنده نگاه داشتن دین ضروری می‌داند. وی با سفر به کشور‌های شبه قاره و برخی کشور‌های غربی، چون انگلیس؛ اسپانیا و... نسبت‌های خویشی که با اندیشه‌های شرقی داشته بود؛ توانست نقش مهمی در تشکیل کشوری به نام پاکستان را در دل شبه قاره داشته باشد.

زیبا فلاحی سخنان خود را چنین ادامه داد: اقبال لاهوری با فلسفه‌ غرب آشنا بوده است. اقبال اما؛ یکسره تسلیم آن فلسفه شدن را دست بستن از تراث اسلام می‌داند و معتقد است تعقلگرایی‌های مکتب یونان؛ انسان معاصر را از شورانگیز‌ی فلسفه‌ی ملموس قرآنی دور نگاه می‌دارد. نظر علمی و دینی اقبال در کتاب‌های وی از جمله «اسرارخودی» و «رموز بی خودی» و... به روشنی قابل دریافت است.

وی افزود: اقبال از اندیشه‌های ابن سینا؛ فخر رازی؛ لاهیجی و نیز شاخه‌های کلامی معتزله که فلسفه را با دین می‌آمیختند؛ اشاعره و نیز نقدگرایان یونانی خود را دور می‌داند. معتقد است؛ خورشید فلسفه‌ی ملموس و طبیعی قرآنی را باید از چراغ بی دست و پای فلسفه‌ی یونان بیرون کشید و بر قوانین فطری که مقتضیات طبع انسان معاصر است پافشاری نمود؛ و طرحی نو در سیاست جهان در انداخت. اقبال وحدت وجودی ست و در این اندیشه که با باورمندی به سلوک «خودی» و پایبندی به باطن دین و وحدت تجربه می‌توان جهان کثرت را به وحدت رساند کاملا موافق است. به زعم کسانی، چون شهید مطهری اقبال فلسفه‌ی دینی شرق را عمیق نمی‌دانست.

با این اوصاف؛ اقبال لاهوری از جمله یگانه مردان پر رمز و راز روزگار است که توانست با خلاقیت و زیست تجربی؛ نوعی زندگی و دولت متجدد اسلامی را در تنگنای عصر بی توجهی به دین و ایمان در قلب شبه قاره پدید آورد.

در این نشست شاعرانی همچون علیرضا قزوه، رضا اسماعیلی، محمد حسن مقیسه، سید مهدی طباطبائی، سید مسعود علوی تبار، محمد علی یوسفی، محمد مهدی عبداللهی، سید حسن رضا نقوی، علیرضا حکمتی، نغمه مستشار نظامی، مریم رزاقی، سارا جلوداریان، فاطمه ناظری، لیلی حضرتی، سارا عبداللهی فر، زیبا فلاحی، و مریم فروزان کیا حضور داشتند