۲ جرعه‌نوشی اهالی سینما از دریای معرفت پیامبر (ص)/ هنوز در ابتدای راهیم

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، زادروز باسعادت حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی(ص) فرصت مناسبی است تا نگاهی به دو اثر ماندگار سینمایی مرتبط با سیره و زندگانی آن حضرت  داشته باشیم.

مخاطب سینمای ایران از تصویر پیامبر اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) تنها دو خاطره در ذهن دارند. البته بین این این دو خاطره سینمایی که یکی مربوط به اثری خارجی و دیگری فیلمی ساخت ایران است حدود چهل سال فاصله وجود دارد. برهوت ساخت آثر سینمایی و این شکاف چهل ساله خود نشان دهنده مهجور ماندن سیره پیامبر بزرگ اسلام در میان مردمان جهان امروز است.

«الرساله» و برداشتی حماسی از زندگانی پیامبر اسلامی(ص)

نخستین و معروف‌ترین فیلم ساخته‌شده درباره پیامبر عظیم‌الشأن اسلام «محمد رسول الله(ص)» به کارگردانی مصطفی عقاد فیلم ساز فقید سوری است که داستان زندگی ایشان را از چهل سالگی تا وفات به تصویر می‌کشد. نام اصلی این این فیلم که در سال ۱۹۷۷ میلادی تولید شد، (THE MESSAGE) یا «رسالت» بود اما در ایران با نام «محمد رسول‌الله» دوبله و پخش شد.

فیلم «محمد رسول الله(ص)» در سال‌های پایانی دهه پنجاه شمسی با دوبله جمعی از بهترین صداپیشگان کشور دوبله شده و روی پرده رفت. این اثر از آن سال تاکنون یکی از فیلم‌های ثابت تلویزیون در مناسبت‌های مذهبی مرتبط با پیامبر اکرم(ص) بود.

این فیلم نخستین تجربه کارگردانی مصطفی عقاد بود. وی این فیلم را با بازی تعدادی از چهره‌های سرشناس سینمای جهان همچون «آنتونی کوئین»، «ایرنه پاپاس»، «مایکل آنسارا»، «جانی سکا» و «مایکل گادفری» ساخت.

فیلم به تایید انجمن اسلامی عربستان، دانشگاه اسلامی الازهر، انجمن شیعیان لبنان و دیگر مراجع شیعه و سنی رسیده‌است.با این که موضوع اصلی فیلم زندگی حضرت محمد (ص) است سازندگان فیلم به خاطر «احترام به باورهای مسلمانان» چهره پیامبر، علی بن ابوطالب(ع) و خلفای راشدین را نشان نداده‌اند و حتی در تیتراژ آغازین فیلم نیز ذکر می‌شود: « چهره حضرت محمد(ص) در این فیلم نشان داده نمی‌شود» بازیگران به جای صحبت با پیامبربا دوربین صحبت می‌کنند و در تنها سکانسی که حضرت علی(ع) حضور دارد تنها شمشیر ذوالفقار ایشان نشان داده می‌شود.

حضرت حمزه (ع)؛ شخصیتی که ماندگار شد

درحقیقت شخصیت اصلی فیلم حمزه عموی پیامبراست. عقاد این فیلم را در دو نسخه انگلیسی زبان با بازی «آنتونی کویین»و نسخه‌ای جداگانه با بازیگران عرب‌زبان فیلم برداری کرد.

اما آنچه بیش از هر چیز در ذهن مخاطبان ایرانی فیلم ماندگار شده، ایفای نقش حضرت حمزه عموی پیامبر توسط «آنتونی کوئین» هنرمند شناخته شده هالیوود و و موسیقی متن این فیلم است. در حقیقت تأثیرگذاری موسیقی این فیلم در اذهان آنچنان است که بسیاری از مخاطبان با مرور تاریخ صدر اسلام، ناخودآگاه ملودی اصلی این فیلم در ذهنشان جاری می شود.

موریس ژار، آهنگساز و رهبر ارکستری فرانسوی‌تبار بود. او در طول زندگی هنری خود برنده سه جایزه اسکار در بخش بهترین موسیقی فیلم شده و گفتنی است موسیقی متن فیلم «رسالت» (محمد رسول الله)، در مراسم اسکار سال ۱۹۷۷ نامزد دریافت اسکار بهترین موسیقی متن شده بود که نهایتاً اسکار این بخش به لئونارد روزنمن به‌خاطر آهنگسازی فیلم بری لیندون به کارگردانی استنلی کوبریک رسید.

پل سینمایی بین جهان اسلام وغرب

مصطفی عقاد با ساختن این فیلم راهی را در ساختن فیلم‌های تاریخی مذهبی گشود که اکنون اکثر فیلمسازان ما در ساخت فیلم‌های تاریخی- مذهبی ادامه‌دهندگان همان راه هستند.

وی برای ساخت این فیلم در هالیوود با مقاومت‌هایی روبه رو شد و چاره‌ای جز این نداشت که برای تامین بودجه لازم به خارج از ایالات متحده برود.از آنجا که هیچ فردی حاضر به سرمایه‌گذاری روی پروژه نبود، فیلم در آستانه تعطیلی قرار گرفت. عربستان سعودی و مراکش ابتدا اجازه فیلم برداری در کشورشان را صادر کردند اما پس از آن که کار آغازشد، مقامات این دو کشور از این تصمیم منصرف شدند و عقاد مجبورشد با حمایت معمر قذافی رهبر لیبی، کار را در لیبی به پایان برساند.

هزینه تولید فیلم رقمی حدود ۱۷ میلیون دلار شد.عقاد و گروهش چهار ماه و نیم زمان صرف ساخت دکورهای شهر مکه و مدینه کردند تا این دو شهر کاملا شبیه زمان پیامبر (ص) به نظر برسد. عقاد سال ۱۹۷۶ در گفت‌وگویی اظهار کرد: «ساخت این فیلم به لحاظ شخصی برای من اهمیت بسیار داشت. فکر کردم باید داستانی را بگویم که پلی میان دنیای غرب و اسلام باشد.

فیلم عقاد مارس ۱۹۷۶ اکران شد و در دنیا حدود ۱۵ میلیون دلار فروخت و به ۱۲ زبان زنده دنیا ترجمه شد. موریس ژار آهنگساز سرشناس فرانسوی نیز به خاطر موسیقی «محمد رسول‌الله (ص)» نامزد اسکار شد.هر دو البته در کشورهایشان ایران و سوریه مورد توجه قرار گرفته و توانستند مخاطبانشان را راضی کنند.

 سیمای کودکی پیامبر بر پرده نقره‌ای

فیلم «محمد رسول الله» مجید مجیدی هم دومین فیلمی است که با محوریت زندگی پیامبر اکرم(ص) ساخته شد. داستان از سال دهم بعثت پیامبر و زمانی که تازه مسلمانان مکه در تحریم اقتصادی هستند شروع می‌شود و با یک فلش‌بک به سال عام‌الفیل و جریان حمله سپاهیان ابرهه به خانه کعبه می‌رود.تولید این فیلم از شهریورماه سال ۱۳۹۰ آغاز و در سال ۱۳۹۳ به پایان رسید.

پس از پایان فلش‌بک، داستان دو مرتبه به سال دهم بعثت و اوضاع بد مسلمانان تحریم شده ساکن در بیرون مکه برمی‌گردد و در ادامه روایت نمایان شدن قرارداد تحریم‌ها علیه مسلمانان خورده شده توسط موریانه‌ها به تصویر کشیده می‌شود.

صحنه‌های درگذشت مادر پیامبر روستای ابواء و صحنه‌های مربوط به دوران شیرخوارگی و خردسالی ایشان در روستای سعدیه هم از دیگر بخش‌های فیلم است. فیلم محمد رسول‌الله با اولین سفر پیامبر به شام و رسیدن به صومعه بحیرا به پایان می‌رسد. «بحیرا» راهبی مسیحی است که درباره ظهور آخرین پیامبر به بشارت می‌دهد

در ساخت این مجموعه همچون سایر فیلم‌های تاریخی سال‌های اخیر ایران مانند فیلم «ملک سلیمان» از عوامل خارجی و در سطح سینمای روز جهان استفاده شد. فیلمبرداری این اثر بر عهده ویتوریو استورارو و موسیقی متن آن نیز ساخته «ای. آ رحمان» بود که هر دو پیش از این برندگان جایزه اسکار بودند.

استرارو سه جایزه اسکار در کارنامه اش برای فیلم های «اینک آخرالزمان»، «آخرین امپراتور» و «سرخ ها» یکی از مهم ترین نقاط قوت فنی این اثر محسوب می شود. آهنگ ساز نامدار هندی فیلم هم سابقه کسب جایزه اسکار را داشت.

طراحی صحنه هم کار «میلژن کرکا» ست که پیش از این جایزه امی را گرفته بود. طراحی صحنه در سطحی فراتر از سینمای ایران صورت گرفته، به طوری که بخش مهمی از بودجه فیلم صرف ساخت شهرک سینمایی پیامبر اعظم (ص) شده که در آن ماکت بناهای مقدس مکه و مدینه در مقیاس های واقعی ساخته شده است.

جلوه های ویژه بصری یکی از مهم ترین نقاط قوت «محمد رسول الله (ص)» است و تصاویر مربوط به جنگ اصحاب فیل که در آفریقای جنوبی فیلم برداری شده، نقطه اوج این ویژگی منحصربه فرد محسوب می شود. تصاویر مربوط به مزرعه پنبه نیز از جمله صحنه های چشم نواز این اثر به شمار می رود.

نکته دیگر درباره حساسیت و وسواس کم نظیر کارگردان در امور فنی و هنری فیلم این است که مجیدی برای انتخاب لوگوی این اثر که مزین به نام پیامبر گرامی اسلام (ص) است، از میان ۲۶۰۰ اثری که در مسابقه سراسری طراحی نام نوشت پیامبر اعظم (ص) شرکت کرده بودند، هیچ کدام را نپسندید تا در نهایت جلیل رسولی این لوگوی زیبا و متناسب را طراحی کند.

بازیگرانی که خوش درخشیدند

در این فیلم مهدی پاکدل در نقش حضرت ابوطالب (ع)، علیرضا شجاع نوری در نقش حضرت عبدالمطلب(ع)،مینا ساداتی(حضرت آمنه)،محسن تنابنده(ساموئل)، داریوش فرهنگ(ابوسفیان) و ساره بیات در نقش حلیمه سعدیه ایفای نقش کرده اند.

مجیدی در این فیلم ریسک نکرده و از تجربه و تسلط هنری بازیگرانش چشم نپوشیده است. او به همین منظور از علیرضا شجاع نوری در نقش عبدالمطلب استفاده کرده که تقریباً از زمان فیلم ماندگار «روز واقعه» و ایفای تحسین برانگیز آن نقش، نقش اول فیلم مهمی را بر عهده نگرفته بود. صدای مهدی پاکدل هم به همین دلیل توسط دوبلور صداگذاری شده است که بیننده به یاد بازی های قبلی او نیفتد.

سایربازیگران هم چنان در نقش هایشان حل شده اند که کمتر بیننده ای با دیدن تصاویر آن ها در «محمد رسولالله (ص)» به یاد آثار قبلی آن ها می افتد؛ گویی این بازیگران، ضمن حفظ قدرت های فنی شان در بازیگری، برای اولین بار است که مقابل دیدگان مخاطب به ایفای نقش می پردازند.

همچنین با توجه به محدودیت قابل درک کارگردان در نمایش چهره پیامبر اسلام (ص)، مجیدی به خوبی از پس دکوپاژ و مدیریت حرکت دوربین برآمده است و به تناسب، در مقاطع مختلف فیلم از دوربین استفاده می کند تا روایت قصه برای مخاطب تکراری و ملال آور نشود. به نحوی که گاهی پیامبر (ص) را از پشت به تصویر می کشد، گاهی آن حضرت را در شمایلی نورانی و با استفاده از تکنیک های نورپردازی به مخاطب عرضه می کند و گاهی هم دوربین در جایگاه چشم آن حضرت قرار می گیرد که مجموع این موارد نشان دهنده تسلط کارگردان بر فرم فیلم است.

۲ در برابر۲۵۰!

فیلم «محمد رسول الله»(ص) دومین فیلمی است که در تاریخ سینما درباره پیامبر خاتم ساخته شده است، این درحالی است که تا به حال در حدود ۲۵۰ فیلم درباره حضرت عیسی مسیح (ع) ساخته شده و حدود ۱۲۰ فیلم هم راجع به حضرت موسی‌(ع) به روی پرده سینماها رفته است.

این موضوع بیش از هر چیز نشان دهنده کم‌کاری تأسف برانگیز هم در سطح نهادهای حاکمیتی و هم در میان هنرمندان ماست. این در حالی است که زندگی پیامبر اکرم (ص) و چگونگی گسترش اسلام در سال‌های نخستین آغاز بعثت از رخدادهای تلخ و شیرین و دراماتیکی است که می‌تواند محور یک اثر ماندگار سینمایی قرار بگیرد.

دوبله و موسیقی فیلم عقاد هنوز هم جزو بهترین‌ها محسوب می‌شود. فیلم مجیدی هم از لحاظ ساخت دکوری جذاب. نوع فیلمبرداری و مدل پرداختن می‌تواند جزو فیلم‌های موفق باشد هر چند که نداشتن فراز و فرود و هیجان باعث شده تا مخاطبین نتوانند ۱۷۸ دقیقه به تماشا بنشینند.

البته که سعید مستغاثی منتقد سینما درباره فیلم مجیدی می‌گوید: «از نگاه من این فیلم نقطه عطفی در سینمای ایران و جهان به شمار می‌رود؛ چراکه این دومین فیلم پس از «الرساله» است که به زندگی حضرت رسول (ص) می‌پردازد، البته فیلم مجیدی هیچ ارتباطی با فیلم مصطفی عقاد ندارد و مقطعی دیگر از زندگی حضرت رسول (ص) را مورد توجه قرار می‌دهد. به عقیده من قیاس این کار با فیلم مصطفی عقاد به هیچ‌وجه پسندیده نیست، چون مجیدی مقطعی از زندگی رسول (ص) را مدنظر قرار می‌دهد که اطلاعات آنچنان زیادی پیرامون آن نیست؛ در ضمن اتفاقات دراماتیک پیرامون آن کم روی داده، اما در فیلم «الرساله» موضوعات جذاب و پرکشش فراوان است.».

اما به نظر می‌رسد، چون مقطعی انتخاب شده که فراز و فرود ندارد نباید به آن انتقاد کرد خود قابل نقد است چراکه یک کارگردان ابتدا باید برای نقاط عطف و فراز و فرود‌های فیلمش بحث کند و انتخاب سوژه درست و پرداختن به آن از زاویه‌ای جذاب هوش کارگردان و نویسنده را نشان می‌دهد.

شاید اولین مشکل بزرگ فیلم، فیلمنامه ضعیف است که نمی‌تواند حق مطلب را درباره زندگی کودکی پیامبر عظیم‌الشان اسلام به درستی ادا کند.