قیم خبرنگاران نیستیم تا بگوییم شما تحت‌الحفظ ما هستید
به گزارش خبرنگار فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، هفته گذشته و به مناسبت روز خبرنگار از ایمان شمسایی مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دعوت کردیم تا با حضور در محل خبرگزاری گفت‌وگوی مشروحی با اوداشته باشیم، بخشی از این گفتگو با هدیه رئیس جمهور ( اینجا بخوانید)، بازداشت محمدحسین ولایتی عکاس خبرنگار تسنیم (اینجا بخوانید)و مواردی دیگر اختصاص داشت که بخش اول منتشر شد، در این مجال با شمسایی درباره ثبت نام و عضویت خبرنگاران در سامانه جامع رسانه‌های کشور، تعداد دقیق اهالی رسانه، خبرنگاران بازداشت شده، فضای مجازی و... صحبت کردیم که در ادامه می‌خوانید.
ایمان شمسایی مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری آنا، از شرایط کاری خبرنگاران، مشکلات موجود سر راه آن‌ها، مسائل حقوقی مربوط به فعالان حاضر در این حرفه، کسانی که سال گذشته دستگیر شدند و طرح جدید برای آیین‌نامه کار حرفه‌ای خبرنگاران گفت.
یکی از بزرگترین معضلات حرفه خبرنگاری، نداشتن امنیت شغلی است، این دغدغه مهم خبرنگاران چطور باید برطرف شود؟
ما در زمینه شغل خبرنگاری یک اشکال اساسی داریم و آن این است که حرفه ما دارای سازمان نظام صنفی نیست. یک اتحادیه، انجمن یا سازمان نظام حرفه‌ای وجود ندارد که این شغل را حمایت کند، درحالی که چنین چیزی در دیگر رشته‌ها و مشاغل وجود دارد. به عنوان مثال کسی را تصور کنید که سال‌ها خارج از کشور در رشته پزشکی درس می‌خواند، او حتی اگر در بهترین دانشگاه‌های دنیا هم فارغ‌التحصیل شده باشد، وقتی به ایران می‌آید، تا از سازمان نظام پزشکی کشورمان تاییدیه نگیرد، نمی‌تواند طبابت کند.
در بحث پرستاری یا مهندسی هم همینطور است، حقوقدانان و وکلا هم کانون وکلا دارند و در اکثر صنوف چنین نهاد یا ارگانی فعال است. شغل خبرنگاری مدرک تحصیلی خاصی نیاز ندارد، البته منظورم این نیست که فقط به کسانی که مثلا لیسانس روزنامه نگاری دارند بگوییم خبرنگار، بحث من این است که در این حرفه چیزی مثل سطح تحصیلات اهمیت چندانی ندارد و هرکسی با دیپلم، فوق دیپلم، لیسانس یا دکتری می‌تواند یک خبرنگار باشد. از طرف دیگر سن خاصی هم ندارد، این مسائل را به اینکه انجمن و تکشیلات خاصی هم برای همه افراد شاغل در این حرفه وجود ندارد اضافه کنید تا درک درست‌تری از شرایط کار خبرنگاری داشته باشید.
در حال حاضر چند رسانه رسمی مجوزدار در کشور ما فعالیت می‌کنند؟
ما در حال حاضر ۱۳۵۰۰ رسانه رسمی و با مجوز داریم، این تعداد رسانه دارای مجوز هیئت نظارت بر مطبوعات، ۲۸ خبرگزاری، ۳۳۰ روزنامه، ۵ هزار پایگاه خبری و تحلیلی و ۸ هزار مجله شامل هفته نامه، ماهنامه، فصلنامه و... هستند. در چنین شرایطی هر شخصی می‌تواند با انتشار یک مطلب در هرکدام از این ۱۳۵۰۰ رسانه، نام خبرنگار روی خود بگذارد. الان در کشور چنین شرایطی وجود دارد، شمایی که در جایی رسمی به صورت تخصصی و ثابت کار می‌کنید، دارای بیمه خبرنگاری هستید و در سامانه جامع رسانه‌های کشور عضو شدید، خود را خبرنگار می‌دانید، کسی که در یک رسانه محلی یک یا دو گزارش منتشر کرده نیز به خود می‌گوید خبرنگار، البته بحث ارزشگذاری نیست، شرایط موجود در این صنف را توضیح می‌دهم.
یکی از بخش‌های مورد بحث سامانه جامع رسانه‌های کشور، بخش خبرنگاران آزاد است، آن دسته از خبرنگاران که با یک رسانه واحد کار نمی‌کنند چرا باید برای استفاده از امکانات این سامانه معرفی‌نامه داشته باشند؟
خبرنگاران آزاد نیازی به معرفی‌نامه از رسانه‌های رسمی کشور ندارند، ولی حداقل باید یک انجمن آن‌ها را به سامانه ما معرفی کند. انجمن‌هایی مثل پیشکسوتان مطبوعات، خانه مطبوعات، بسیج رسانه، روزنامه‌نگاران مسلمان، روزنامه‌نگاران ورزشی، عکاسان مطبوعاتی و...، انجمن‌های شناخته شده حرفه رسانه هستند.
ما در سامانه تلاش کردیم همه چیز را ساده‌سازی کنیم. مثلا قبلاً اینطور بود که خبرنگاران باید معرفی‌نامه فیزیکی با امضای مدیرمسئول را اسکن و در سایت «ای رسانه» بارگذاری می‌کردند. همان موقع برخی از خبرنگاران حق‌التحریری گفتند که مدیرمسئول چنین نامه‌ای را نمی‌نویسند، چون ممکن است با مشکل حقوقی روبرو شود، به همین دلیل ما این پروسه نامه فیزیکی را حذف کردیم. حالا در سامانه جامع اگر کسی رسانه‌ای را انتخاب کرد، بعد از ثبت درخواست، یک پیام برای مدیر مسئول رسانه ارسال می‌شود که چنین درخواستی از طرف این شخص ثبت شده، و او نیز تایید می‌کند.
مسئله درج نام در ابتدای مطالب هم یکی از مشکلاتی است که خبرنگاران با آن مواجه شدند، چون بسیاری از خبرگزاری‌ها مطالب را بدون نام نویسنده منتشر می‌کنند.
بله در گذشته شرایط احراز هویت به این گونه بود که هر خبرنگاری باید ۶ اثر با نام خود در سامانه بارگذاری می‌کرد، اما دیدیم که اکثر خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری از نام خبرنگاران در ابتدای مطالب خود استفاده نمی‌کنند. این مسئله را هم برعهده مدیرمسئول قرار دادیم که اگر شش اثری که خبرنگار قرار داده را تایید کند، نیاز به قرار گرفتن اسم در ابتدای مطلب نیست. یکی دیگر از تغییرات این است که قبلاً کسی که عضو سامانه جامع می‌شد، باید برای عضویت در صندوق اعتباری هنر نامه‌نگاری می‌کرد و بعد از بررسی نامه فیزیکی صادر می‌کردیم تا هر فرد از دبیرخانه ما به صندوق هنر می‌برد. اما حالا دیگر نیازی به مراجعه حضوری نیست، در سامانه جایی تعبیه شده که خبرنگاران با یک کلیک درخواست عضویت در صندوق را پر می‌کنند، فایل پی دی اف نامه امضا شده هست و آن را در سایت صندوق هنر بارگذاری می‌کنند. در رابطه با خبرنگاران آزاد هم اعلام شده که ان‌ها باید حداقل از یک انجمن معتبر نامه بیاورند، البته اگر چنین اتفاقی هم عملی نشد، می‌توانند مکاتبه کنند، سوابق خود را ارسال کنند تا کارشناسان ما بعد از بررسی، از شرایط کاری خبرنگاران آزاد اطمینان حاصل کنند.
قانون مطبوعات در این شرایط، چه جایگاهی را برای خبرنگاران متصور شده است؟
قانون مطبوعات به عنوان اصلی‌ترین منشور حاکمیتی حوزه رسانه، قانونی است که در مورد اصلی‌ترین عناصر سازنده حوزه خبر و رسانه سکوت کرده است. یعنی در قانون مطبوعات روی صحبت فقط با صاحب امتیاز و مدیرمسئول است و اصلا به خبرنگار توجهی نشده است. حالا این قانون باید اصلاح شود، اگرچه ممکن است خود صنف خبرنگاران هم با این اصلاح موافق نباشند و ترجیح بدهند خبرنگاران آزاد باشند، محدودیت نداشته باشند و ذیل حاکمیت قرار نگیرند. ولی از طرف مقابل روی مجوز دادن به رسانه‌ها نیز خیلی‌ها حرف دارند و معتقدند شما وقتی دارید امتیازات حقوقی می‌گیرید، باید پاسخگو باشید.
اگر شما در سایتی که مجوز ازهیئت نظارت بر مطبوعات نداشته باشد مطلبی منتشر کنید، پلیس فتا با شما برخورد می‌کند، ولی در رسانه دارای مجوز که کار کنید، به شما تذکر می‌دهند و می‌گویند براساس ماده ۲۳ قانون وظیفه دارید این جوابیه را منتشر کنید و در انتها هم به دادسرای فرهنگ و رسانه احضار می‌شوید و بازپرس متخصص حوزه رسانه از شما پرس‌وجو می‌کند و در دادگاهی قضاوت می‌شوید که هیئت منصفه دارد. وقتی شما چنین امکاناتی را در اختیار می‌گیرید، باید به صورت رسمی مجوز بگیرید.
این امکاناتی که به آن اشاره می‌کنید، هم می‌تواند به نفع خبرنگار باشد، هم در برخی موارد آزادی عمل را از او بگیرد، قبول دارید؟
وزارتخانه اگر می‌گوید خبرنگاران عضو سامانه جامع رسانه‌های کشور شوند، صرفا یک دعوت و طرح تشویقی است تا نشان دهد باید از خبرنگاری که در این ۱۳۵۰۰ رسانه رسمی کار می‌کند، حمایت شود. کسی که اسم و عکس و مشخصات و حوزه کاری‌اش مشخص است، هر ماه اثری را منتشر کرده و مورد تأیید مدیر مسئول یک رسانه معتبر است. به دلیل مجموع این شرایط می‌گویم شغل خبرنگاری در حال حاضر دارای امنیت نیست و این مسئله به آن دلیل است که ما نمی‌دانیم چه کسی خبرنگار است و چه کسی نیست.
من اگر بدانم ۸۰۰۰ خبرنگار عضو سامانه جامع هستند، بهتر می‌توانم به این افراد سرویس و خدمات بدهم، برایشان واحد حقوقی راه‌اندازی کنم تا اگر مشکلی دارند به آنجا مراجعه کنند. نکته دیگر این است که ما قرار نیست قیم خبرنگاران شویم و بگوییم شما تحت‌الحفظ ما هستید. خبرنگار کارمند ما نیست. کسی است که ما می‌خواهیم از او حمایت کنیم و با هم یک نگاه تعاملی داشته باشیم. از طرف دیگر هم نباید خیلی در کار مدیران مسئول دخالت کنیم و بگوییم هرکس خبرنگار شد باید سریعاً عضو رسمی سامانه جامع باشد.
مدیرمسئول یا سردبیر یک رسانه خبرنگاری را تایید می‌کند و فردی را نه، ولی باب گفت‌وگوی حکومت با یک عنصر رسانه‌ای باید بستری قانونی و حمایتی داشته باشد. در قانون که چنین چیزی نداریم و ما سامانه جامع را راه‌اندازی کردیم که یک چیز اختیاری است، فردا اگر در خبرگزاری آنا کسی که عضو سامانه نبود مطلبی را منتشر کرد، من با سردبیر یا مدیرمسئول تماس نمی‌گیریم که این شخص را بیرون کن، چون عضو سامانه ما نیست، ولی اگر بدانم که هست بهتر می‌توانم برای او برنامه‌ریزی کنم.
بحث حمایت از خبرنگاران را به میان آوردید، سال گذشته و به واسطه شرایطی که در جامعه رخ داد، بسیاری از خبرنگاران و اهالی رسانه برای پوشش این اتفاقات با مشکلات حقوقی مواجه شدند. مواردی از این بازداشتی‌ها وجود داشت که معاونت مطبوعاتی به پرونده خبرنگاران ورود کند تا از آن‌ها حمایت کند؟
به کرات چنین اتفاقی رخ داد. به عنوان مثال روزی که مقابل بیمارستان دی تجمعی شکل گرفته بود، یکی از مدیرمسئولان به معاونت مراجعه کرد و گفت که خبرنگار ما را در مقابل بیمارستان بازداشت کردند. اتفاقاً این خبرنگار در رسانه‌ای کار می‌کرد که با ما از نظر سیاسی همسو نبود، با این وجود همان لحظه همکاران ما با نیروی انتظامی تماس گرفتند و گفتند که این شخص برای کار خبری به آنجا رفته و او هم آزاد شد.
حتی اولین واکنش‌ها به همین افرادی که هنوز هم در زندان هستند را خود ما انجام دادیم و اقدامات مفصلی درخصوص حمایت‌های قانونی برای آن‌ها انجام دادیم، تا جایی که خیلی از این افراد آزاد شدند. در سال گذشته عدد‌های مختلفی از تعداد خبرنگاران بازداشت شده مطرح می‌شد، از ۷۰ نفر گرفته تا ۱۲۰ نفر، اما به همین دلیل که همه عضو سامانه جامع رسانه‌ها نبودند، در آخر هم مشخص نشد که سال گذشته چه تعداد از خبرنگاران با مشکل مواجه شدند.
کسانی هم بودند که خود را خبرنگار جا زده باشند تا از آن‌ها حمایت‌های صنفی صورت پذیرد؟
موارد عجیبی سال گذشته رخ داد، مثلا خانمی تماس گرفت و گفت همسرش که یک روزنامه‌نگار است را گرفتند. ما بررسی کردیم و دیدیم که این شخص چند وقت قبل، یک مطلب در یکی از رسانه‌ها داشته و البته بعد از پیگیری‌ها مشخص شد که در شلوغی‌ها حضور فعال داشته و شیشه شکسته است و... اما زمانی که دستگیر شده خود را خبرنگار معرفی کرده است. چنین چیزی شدنی نیست. خبرنگار کسی است که برای کار خبری رفته است، همانطور که در اغتشاشات سال گذشته این افراد حضور داشتند و زمانی که مدیرمسئول رسانه‌ها به ما مراجعه کردند، به پرونده‌ها ورود کردیم و از نیرو‌ها حمایت کردیم.
من صرفاً در رابطه با اتفاقات پارسال نمی‌گویم، حرف من کلی است و اعتقاد دارم اگر نهاد جامعی داشته باشیم، اولین مرجع رسیدگی به تخلف افراد، همان نهاد است. مثل سازمان نظام پزشکی که در وهله اول با پزشک متخلف برخورد می‌کند.
با وجود تمام این تفاسیر، اما هنوز برخی از خبرنگاران در بازداشت به سر می‌برند و دستگیری آن‌ها به چالشی بزرگ برای اهالی رسانه بدل شده است. تکلیف این خبرنگاران چه زمانی مشخص می‌شود؟
هنوز، چون حکمی صادر نشده «متهم» است، وقتی می‌توان گفت طرف «مجرم» است که حکم قطعی برای فرد صادر شود. ولی این نکته نیز حائز اهمیت است که ما نباید بگوییم، چون خبرنگار هستیم پس مصونیت داریم و هر کاری می‌خواهیم می‌توانیم انجام دهیم. خبرنگار باید شرایط جامعه را بسنجد. اگرچه که در سال‌های اخیر حساسیت کار خبری ودرک متقابل همه قوا تغییر کرده است، رئیس جمهور می‌گوید از هیچ رسانه‌ای شکایت نکرده یا امام جمعه‌های شهر‌های مختلف همین چند وقت پیش اعلام کردند که حتی یک مورد هم از یک رسانه‌ها که بعضا ممکن است برعلیه آن‌ها مطالبی را منتشر کنند، شکایت نکرده‌اند، این نشان می‌دهد جایگاه خبرنگاران و رسانه‌ها پذیرفت شده است.
مرکز رسانه‌ای قوه قضایه نیز تعامل می‌کند، سخنگویی دارد که هر ماه چند بار با خبرنگاران جلسه دارد و به صورت مستقیم و رودررو با اهالی رسانه دیدار می‌کند. ولی اصل تفکیک قوا داریم و عدم مصونیت هرکسی در هر پست و مقام و لباسی بسیار حائز اهمیت است. من نمی‌توانم بگویم قوه قضاییه وقتی معاون اجرایی رئیس خود را زندانی می‌کند و حکم دوازده ساله می‌دهد نهاد خوب و درستکاری است، اما تا همکار من را دستگیر می‌کند نهاد خوبی نیست. همان قوه‌ای که برای یک فرد ارشد دولتی حکم دیوان عدالت اداری می‌دهد، بسیاری از بخشنامه‌های اصلی دولتی را ابطال می‌کند و معاون رئیس قوه و رئیس فلان دادگستری را محکوم می‌کند به یک روزنامه‌نگار حکم می‌دهد. ما نمی‌توانیم بگوییم سمت روزنامه‌نگاران نروید.
فکر نمی‌کنید این مسئله باعث شود خبرنگاران نسبت به هر خبر و اتفاقی محتاطانه رفتار کنند و کیفیت کارشان افت کند؟
خبرنگار یعنی پرسشگر، یعنی کسی که ممکن است اشتباه کند. قانون، اما این راهم پیش‌بینی کرده و گفته اگر مطلبی را اشتباه منتشر کردی، همان جا پاسخ را بزن. پس قانون تا حدی از اشتباه را پذیرفته است. این در اکثر جامعه مسئولین ما وجود دارد، ولی ما نباید بگوییم خبرنگار از هر اشتباهی بری است و کسی نباید سمت او برود. همانطور که برای خبرنگاران در دادسرای رسانه مشکلاتی به وجود می‌آید، برای خود کارمندان و مدیران دولتی هم چنین چیزی رخ می‌دهد. ما دادسرای کارکنان دولت داریم که هر روز افرادی در سطوح مختلف به آنجا می‌روند و نسبت به عملکردشان پاسخ می‌دهند. همانطور که اهالی رسانه به دادسرای رسانه احضار می‌شوند. در این مملکت معاون وزیر هم احضار می‌شود، دادستانی ویژه قضات داریم، یعنی خود قاضی هم برای تخلفی که ممکن است انجام داده باشد، احضار می‌شود. پس طبیعی است که چنین چیزی برای خبرنگاران هم وجود داشته باشد.
مسئله مهمی که این روز‌ها در کار خبر موضوعیت پیدا کرده، گسترش شبکه‌های اجتماعی و کمرنگ شدن اعتبار رسانه‌های رسمی است، شما به این مسئله باور دارید؟
درست است که شبکه‌های اجتماعی این روز‌ها به بحث اخبار هم ورود کردند، اما خود خبرنگاران فعال در رسانه‌های رسمی نیز انسان رسانه هستند، عرصه شبکه‌های اجتماعی چیزی است که هرکس می‌تواند در آن فعالیت کند، همانطور که خود من هم در حال حاضر صفحه شخصی دارم و در آن فعالیت هم می‌کنم.
بالاخره خبرنگاران نگرانِ انتشار مواضعشان در صفحات شخصی خود باشند یا خیر؟
انصافاَ اینکه کسی به واسطه انتشار عکس یا متنی مواخذه شود، اتفاق غالبی نیست. شاید یک نفری روی رفاقت با رئیس یک رسانه به اظهار نظر خبرنگاری واکنش نشان دهد، اما غالبا اینطور نیست که موضع هر خبرنگاری را به حساب موضع آن رسانه بگذارند. شما ببینید شرایط را، الان اصولگراترین فرد به نهاد‌های اصولگرا اعتراض می‌کند، یا افراد اصلاح طلب به مدیران اصلاح طلب نقد می‌کنند. چیزی که مشخص است این نقد‌ها سازمان یافته نیست و صرفاً نقطه نظر اشخاص یا گلایه‌های شخصی است.
اصولا شرایط فعالیت اهالی رسانه در فضای مجازی چگونه است؟
متأسفانه در حال حاضر چنین مسئله‌ای یک متولی واحد برای سامان پیدا کردن، ندارد. قوه مجریه وظیفه دارد اجرا کننده قانون مجلس باشد. قانون مطبوعات هم فعلا فقط مدیرمسئول و صاحب امتیاز که مجوز رسانه را گرفته می‌شناسد. این به مرور زمان اضافه می‌شود و هر سال اصلاحاتی در آن شکل می‌گیرد، مثلاً چند سال پیش گفتند هرجا در قانون نوشته شده مطبوعات، منظور خبرگزاری‌ها و رسانه‌های برخط هم هستند. این در قانون آمد و ما تکلیف‌مان با دیگر بند‌های قانونی نیز مشخص شد. برای حل چنین مسئله‌ای چند دهه پس از ایجاد شورای عالی امنیت ملی، شورای عالی فضای مجازی ایجاد شده. این شورا‌های عالی با شورا‌های دیگر دولتی فرق دارند و خود رهبری بر آن‌ها نظارت دارد.
در حال حاضر شورای عالی فضای مجازی داریم که ماحصل آن مرکز ملی فضای مجازی است. در خود وزارت ارشاد بخشی داریم به نام موسسه توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی. ما به جای اینکه خبرنگار را برای حضور در شبکه‌های اجتماعی محدود کنیم، باید به رسانه‌های رسمی اعتبار دهیم، چون معتقدیم هنوز هم اعتبار اصلی در درست رسانه‌های رسمی و رسانه‌های دارای مجوز است، چون مردم به آن‌ها اطمینان می‌کنند.
برای چنین مسئله‌ای کار ویژه‌ای هم انجام دادید؟
دولت برای حفظ میراث مکتوب، از رسانه‌ها و افراد فعال در رسانه‌های رسمی حمایت می‌کند. اینکه در کنفرانس‌های خبری و نشست‌ها به خبرنگاران رسمی بها می‌دهیم، یعنی منبع اصلی اتفاق و حوزه حاکمیت و مسئولین، همچنان خبرنگاران رسانه‌های رسمی کشور هستند. البته به جز این مسئله آیین‌نامه کار حرفه‌ای خبرنگاران را نیز به هیئت دولت ارسال کردیم تا بگوییم کسی که کارت خبرنگاری ارشاد می‌گیرد باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد.
متاسفانه انجمن منسجمی نداریم که همه خبرنگاران را زیر چتر حمایتی خود بگیرد، به عنوان مثال خانه مطبوعات داریم که خیلی‌ها عضو آن نیستند. با این وجود و با مشارکت صنوف آیین نامه‌ای تدوین شده که با آن بتوانیم کارت حرفه‌ای خبرنگاری را از طرف وزارت ارشاد، به خبرنگاران بدهیم. در حال حاضر آیین‌نامه تدوین و ارسال شده و در انتظار تأیید و تنظیم نهایی آن هستیم. تدوین آیین‌نامه حرفه‌ای خبرنگاری در هیئت دولت در حال پیگیری است.
انتهای پیام/