تحول دیجیتال یک «پروژه» نیست!

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، زهرا معظّمی دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی و کارشناس اداره کل تأمین منابع کتابخانه‌ها در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در یادداشتی، درباره نمایشگاه الکامپ که هفته گذشته برگزار شد نوشت:

بیست‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی اکترونیک، کامپیوتر و تجارت الکترونیک (الکامپ) از چهارم تا هشتم تیر سال جاری برگزار شد. این نمایشگاه زمینه‌ای برای معرفی و عرضه محصولات و خدمات افراد و شرکت‌های فعال در صنعت الکترونیک و کامپیوتر است. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، به منظور بسترسازی تحقق چشم‌انداز و اهداف «توسعه و تحول دیجیتال» مدنظر خود، استفاده از فرصت برقراری ارتباط با سازمان‌ها، شرکت‌ها، کسب‌وکار‌های نوپا و تأثیرگذار در زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور و ارائه دستاورد‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات و سامانه‌ها و خدمات دیجیتال نهاد به بازدیدکنندگان، برای نخستین بار در این نمایشگاه شرکت کرد. این یادداشت، به مناسبت شرکت نهاد در این نمایشگاه، به بیان ملاحظاتی درباره نسبت کتابخانه‌های عمومی و دنیای دیجیتال می‌پردازد.

انقلاب صنعتی اروپا یکی از مهم‌ترین رویداد‌های تاریخ جهان است که تغییرات عظیمی در شیوه زندگی و تولید به همراه داشته است. این تحولات، به‌سرعت، تأثیر خود را بر بقیه جوامع نیز گسترش داد و تغییرات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی فراوانی را به دنبال آورد.

تأثیر انقلاب صنعتی بر تحول کتابخانه‌های عمومی نیز قابل توجه است. در قرون گذشته، ابتدا کتابخانه‌های الواح گِلین و پاپیروس شکل گرفتند و سپس کتابخانه‌های سنتی با کتاب‌های کاغذی ایجاد شدند و کتابخانه‌های عمومی به عنوان مراکزی برای انباشت، ذخیره‌سازی و ارائه کتاب‌ها به جامعه پدید آمدند. با ظهور انقلاب صنعتی و اختراع ماشین چاپ، کتابخانه‌ها با رشد انبوه منابع چاپی روبرو شدند و از نظر فیزیکی (فضا و مساحت) و تعداد کتابخانه گسترش یافتند. پس از ظهور اینترنت، دسترسی سریع‌تر و ساده‌تر به منابع اطلاعاتی برای مردم امکان‌پذیر شد و کتابخانه‌ها نیز که بر اساس رسالت خود همواره به دنبال ارائه «خدمات بهتر و سریع‌تر» به جامعه خدمتی خود بودند، فناوری را به خدمت گرفتند و پس از آن به تدریج‎ پایگاه‌های داده و نرم‌افزار‌های کتابداری ایجاد شدند.

کتابخانه‌های عمومی ابتدا مجهز به نرم‌افزار‌های آفلاین، پایگاه‌های داده و منابع چندرسانه‌ای شدند و سپس، با پیدایش اینترنت پرسرعت، وب‌سایت‌های آنلاین کتابخانه‌های عمومی شکل گرفت و این امر جستجوپذیرکردن فهرست منابع اطلاعاتی کتابخانه‌های عمومی را برای مردم تسهیل و تسریع کرد. پس از آن، کتابخانه‌های دیجیتالی ایجاد شدند تا دسترسی به محتوای منابع دیجیتالی (کتاب، نشریات و ...) در بستر اینترنت مهیا شود و کاربران کتابخانه‌های عمومی را از مراجعه حضوری به کتابخانه‌ها بی‌نیاز کند.

اکنون انقلاب صنعتی چهارم (Industry ۴.۰) تغییراتی بنیادین و تحولاتی گسترده در نحوه زندگی، کارکردن و تعاملات مردم ایجاد کرده است. انقلاب صنعتی چهارم در حال اِعمال «نوآوری برهم‌زننده» (Disruptive Innovation) در سطح جهانی با هوش مصنوعیِ مبتنی بر فناوری اطلاعات است. امروزه از طریق گوشی‌های هوشمندِ متصل به اینترنتِ پرسرعت، دسترسی ساده، سریع و آسان به انواع نرم‌افزار‌های موبایلی امکان‌پذیر می‌شود که حاوی مطالب گسترده‌ای در پلتفرم‌های اطلاعاتی در مورد مسائل مختلف علمی از جمله پزشکی، روانشناسی، مدیریت زمان و سرگرمی است. همچنین برقراری ارتباط با افراد در سراسر دنیا از طریق نرم‌افزار‌های موبایلی در کسری از ثانیه امکان‌پذیر است.
حوزه نشر و کتاب هم ـ متاثر از تحولات فناوری در دهه‌های اخیر ـ روش‌های تولید، توزیع و دسترسی به منابع اطلاعاتی را تغییر داده است. با توجه به این تحولات، روش‌های مطالعه مردم نیز تغییر کرده است. اکنون برخی از مردم به جای خواندن کتاب‌ها و مجلات چاپی، از منابع آنلاین مثل کتاب‌های الکترونیکی، مقالات آنلاین و محتوا‌های ویدئویی استفاده می‌کنند.

اما تحولات فناوری نه تنها به مزایایی همچون افزایش دسترسی به منابع اطلاعاتی و کاهش هزینه‌های مطالعه منجر شده، بلکه باعث بروز چالش‌هایی نیز شده است؛ به عنوان مثال، با افزایش اطلاعات، امکان جداسازی اطلاعات صحیح از اطلاعات نادرست سخت‌تر شده است که این مسئله گواهی است بر ضرورت وجود نهاد مرجعی (کتابخانه‌های عمومی) برای انتشار و در دسترس‌پذیرکردن اطلاعات تا مردم بتوانند با اطمینان از صحت محتوای آن‌ها استفاده کنند. تحول دیجیتال، با وجود ایجاد فرصت‌های بسیار در زمینه‌های گوناگون، مانند دسترسی به اطلاعات و امکانات جدید و افزایش توانایی‌های ارتباطی، مشکلاتی نیز به همراه آورده است؛ مشکلاتی مانند نقض حریم خصوصی، کاهش تمرکز و توجه و وابستگی به فناوری.

در صنعت نیز بسیاری از کسب و کار‌های سنتی جای خود را به کسب و کار‌های نوپدید داده‌اند. در حقیقت از نظر ادبیات تحول دیجیتال صنایع، سازمان‌ها و کسب و کار‌هایی که با تحول دیجیتال همراه نشوند محکوم به شکست و از بین رفتن در حوزه رقابتی هستند. این تغییرات بسیاری از سازمان‌ها را بر آن داشته تا برای حفظ سازمان و کسب و کار خود در عرصه رقابتی و آماده سازی سازمان خود، متناسب با تغییرات عصر حاضر، تدابیری بیندیشند.

با گذر از جامعه صنعتی و جامعه اطلاعاتی، جامعه ۵٫۰ در حال ظهور است؛ جامعه‌ای که در آن، فضای فیزیکی و فضای سایبر با یکدیگر ادغام و یکپارچه می‌شوند و نوآوری، انطباق‌پذیری، چابکی، تحرک و تغییرات مداوم از ویژگی‌های همیشگی آن است. در جامعه ۵٫۰، به طور فزاینده‌ای از فناوری‌های هوشمند استفاده می‌شود. این مسئله چالش‌ها و فرصت‌های عمده‌ای را برای کتابخانه‌های عمومی در سراسر جهان ایجاد می‌کند. در عصری که هوش مصنوعی، اکثر سازمان‌ها و صنایع را تحت تأثیر قرار داده و خدمات سریع‌تر و نوینی را به مشتریان خود ارائه می‌دهد و استفاده از کلان‌داده و تحلیل آن‌ها هر چه بیشتر صنایع و سازمان‌ها را مردم‌محور و مشتری‌مدار کرده است، کتابخانه‌های عمومی نیز باید در جستجوی شیوه‌های نوینی باشند که نوآوری مستمر در ارائه خدمات عمومی را برای گروه‌های مختلف مردم به ارمغان آورند. در عصر رقابتی دیجیتال، کتابخانه‌های عمومی هم برای بقای خود ناگزیر از پذیرش و به کاربستن فرایند‌ها و ابزار‌های تحول دیجیتال هستند.

تحول دیجیتال دو بعد اساسی دارد: قابلیت‌های فناوری دیجیتال و قابلیت‌های رهبری دیجیتال. اکثر سازمان‌ها از به کارگیری فناوری‌های دیجیتال در سازمان خود استقبال می‌کنند و از قابلیت‌های رهبری دیجیتال (شامل حکمرانی داده و تحول در راهبرد‌ها و نگاه و تفکر مدیران) غفلت می‌ورزند؛ به همین علت علی‌رغم استفاده از فناوری‌های نوین دیجیتال، نمی‌توانند تحول دیجیتال را در سازمان خود اجرا کنند. تحول دیجیتال همانند یک پروژه نیست که ابتدا و انتهای مشخص داشته باشد، بلکه فرایندی پویا، دائمی و همیشگی است. در حقیقت، تحول دیجیتال، تغییرات بنیادین در تفکر مدیران ارشد سازمان‌ها و رهبری در سازمان بر مبنای «داده وارسازی» و استفاده از فناوری‌های برهم‌زننده است. رهبری تحول‌آفرین است که می‌تواند باعث به جریان‌افتادن و شکل‌گیری فرهنگ دیجیتال در تمام سطوح سازمان شود و تغییرات بنیادین در تفکر مدیران، کارشناسان و کتابداران را به همراه داشته باشد.

اکنون کتابخانه‌های عمومی، تحت تأثیر فناوری‌های هوش مصنوعی، با دو گروه مخاطب مختلف مواجه اند: مهاجران دیجیتال و بومیان دیجیتال. بومیان دیجیتال به افرادی گفته می‌شود که در دنیای دیجیتال بزرگ شده‌اند و از کودکی با استفاده از تکنولوژی در ارتباط بوده‌اند. این افراد به طور طبیعی با استفاده از تکنولوژی رشد کرده و شیوه استفاده از آن را به‌خوبی می‌دانند؛ اما مهاجران دیجیتال، افرادی هستند که در دوران بزرگسالی با دنیای دیجیتال آشنا شده‌اند و قبل از آن از تکنولوژی استفاده نکرده‌اند. این افراد ممکن است با مشکلاتی در استفاده از تکنولوژی مواجه شوند و زمان بیشتری را صرف یادگیری آن بکنند. با توجه به پیشرفت فناوری، آشنایی با دنیای دیجیتال بر همگان ضروری است.
برای اینکه هر کس بتواند از فواید دنیای دیجیتال بهره‌مند شود، لازم است که هر دو دسته (مهاجران و بومیان دیجیتال)، برای یادگیری استفاده از تکنولوژی‌های جدید تلاش کنند. کتابخانه‌های عمومی نیز باید در تدوین راهبرد‌ها و برنامه‌های خود هر دو گروه این مخاطبان را مد نظر قرار دهند؛ چرا که کتابخانه عمومی با توجه به رسالت آموزشی خود، مهم‌ترین نهادی است که می‌تواند در آموزش سواد اطلاعاتی و آماده‌کردن مردم برای ورود به دنیای مهیج و جذاب دیجیتال نقش ایفا کند. از طرفی، آموزش قابلیت‌ها و تفکر دیجیتال نیاز به کتابداران آموزش‌دیده و توانمند در استفاده از فناوری‌های برهم‌زننده دارد که این مسأله در سایه رهبری دیجیتال امکان‌پذیر است.

بی‌شک ورود به چنین فرآیند تحولی‌ای، نیازمند داشتن نقشه راهی جامع است تا به کتابخانه‌های عمومی کمک کند که ورای تغییرات مُدگرایانه در عرصه دیجیتال، به شکلی متوازن، قابلیت‌های رهبری دیجیتال و قابلیت‌های فناوری دیجیتال مجموعه خود را توسعه دهند.