تضمین آینده ایران با سرمایه‌گذاری در رشته‌های نیازمحور/ انتظار رهبر انقلاب از آموزش عالی چیست؟
گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا - پروین طالبیان و راحله کاویار؛ امروزه پیشرفت ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در جوامع مختلف است چراکه پیشرفت باعث بهبود کیفیت زندگی و رفاه مردم می‌شود. آنچنان که مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی عنوان کرده‌اند: «نکته مهمّی که باید آینده‌سازان در نظر داشته باشند، این است که در کشوری زندگی میکنند که از نظر ظرفیّتهای طبیعی و انسانی، کم‌نظیر است و بسیاری از این ظرفیّتها با غفلت دست‌اندرکاران تاکنون بی‌استفاده یا کم‌استفاده مانده است. همّتهای بلند و انگیزه‌های جوان و انقلابی، خواهند توانست آنها را فعّال و در پیشرفت مادّی و معنوی کشور به معنی واقعی جهش ایجاد کنند.»
یکی از نهادهای مهم که می‌توانند در پیشرفت مادی و معنوی کشور به صورت واقعی اثر بگذراد، دانشگاه است چراکه دانشگاه مولد انسان‌های پیشرفت‌ساز است.
دانشگاهها نقش بسیار مهمی در پیشرفت کشور دارند. اساتید دانشگاهها باید پیشرفت‌های کشور را هم برای دانشجویان و هم برای عموم جامعه تبیین کنند. دانشگاه باید بر زندگی مردم تاثیر گذارد، مشاغل جدید ایجاد کند و اقتصاد را پویا کند.
بر این اساس یکی از ماموریت‌های مهم دانشگاهها آموزش بر مبنای رشته‌های دانشگاهی است، رشته های دانشگاهی در توسعه کشور نقش بسیار مهمی دارند. این رشته ها با توجه به نیاز های جامعه و بازار کار، آموزش های لازم را به دانشجویان می‌دهند تا بتوانند در آینده به عنوان کارآفرینان، مدیران، مهندسین و ... در جامعه فعالیت کنند. متاسفانه با وجود اهمیت رشته‌های دانشگاهی، موضوع به‌روزرسانی رشته‌ها خیلی مورد تاکید دست اندرکاران نبوده است.
آنچنان درگذشته، برخی از رشته‌های دانشگاهی بسیار محبوب بودند، اما امروزه به دلیل تغییرات در صنایع و نیازهای جدید بازار کار و فراهم نبودن شرایط شغلی، دیگر مورد توجه نیستند و برعکس با پیشرفت علم و فناوری، برخی رشته‌هایی که مربوط به تحلیل داده هستند مانند آمار، هوش‌مصنوعی و IT، به‌عنوان رشته‌های آینده دار تلقی می‌شوند. بنابراین رشته‌ها و برنامه‌های درسی متناسب با تحولات بازار کار، ریزش و رویش دارند و به همین دلایل نیازمند بازنگری هستند.
در طول دهه‌های گذشته مقام معظم رهبری به عنوان عالی‌ترین شخص در کشور همواره در این زمینه توصیه‌هایی داشته‌اند اما نتابج امروز نشان می‌دهد که به اندازه کافی این توصیه مورد توجه مسئولان قرار نگرفته است.
معظم له در پیام شفاهی به دانشجویان در سال 1375 متذکر شدند که توجه به دنیا و آخرت در دانشگاه اسلامی، توأمان است و آبادانی کشور مستلزم توجه به آخرت است. ایشان در این خصوص فرمودند: «در دانشگاه اسلامی، علم با دین؛ تلاشگری با اخلاق؛ تضارب افکار با سعه‌صدر؛ تنوع رشته‌ها با وحدت هدف؛ کار سیاسی با سلامت نفس؛ تعمق و ژرف‌نگری با سرعت عمل و خلاصه، دنیا با آخرت همراه است. چنین دانشگاهی است که کشور را آباد می‌کند و به نظام اسلامی آبرو می‌بخشد و به پیشرفت توأم علم و اخلاق در جهان کمک می‌کند.
رهبر انقلاب: واقعاً دانشگاهها چه کسانی را جذب کنند و برای چه رشته‌هایی جذب کنند، بعد خروجی ما از دانشگاهها در چه رشته‌هایی باشد که ما به آنها بیشتر نیاز داریم؛ حالا یا نیازهای گذرا که نیاز فعلی ماست، یا نیازهای بنیانی
اهمیت علوم پایه
مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1384 نیز درزمینهٔ توجه به علم فرمودند: من بر نقطهٔ خاصی از علم تأکید می‌کنم. یکی علوم پایه است و دیگری علوم انسانی. ما به دنیا که نگاه می‌کنیم، می‌بینیم آن چیزی که کشورهای پیشرفته را توانسته به این اوج و قله برساند، ریاضی، فیزیک، شیمی و علوم زیستی است؛ ما باید به این علوم بپردازیم. البته در سال‌های بعد از انقلاب - قبل از انقلاب هم به شکل جریان ضعیف‌تر - پزشک، مهندس و به میزان زیاد حقوق‌دان تربیت کردیم که این تخصص‌ها لازم است و برای یک کشور مثل آب‌وهواست؛ منتها توجه کنیم که تربیت پزشک، تربیت مهندس، تربیت حقوق‌دان، تربیت‌معلم، تربیت نیازهای روزمرهٔ جامعه است و ما باید محقق هم تربیت کنیم که بتواند آینده را برای ما صاف کند. مهندس، این بنا را برای امروز ما می‌سازد و نیازهای امروز ما را برآورده می‌کند که اگر ما مهندس و دکتر نداشته باشیم، باید برویم از بنگلادش بیاوریم؛ مثل زمان رژیم طاغوت. همین مسئله دربارهٔ نداشتن مهندس هم صدق می‌کند که الحمدلله ما امروز درزمینهٔ مسائل راه، سد، بناهای مهم و کارهای عظیم، مهندسانی داریم که خودشان کارها را انجام می‌دهند و پزشکان عالی‌قدری هم داریم که کارهای بزرگی را انجام می‌دهند که یک‌وقت در این کشور کسی خوابش را هم نمی‌دید که بتوانند انجام بدهند؛ لیکن این‌ها امکانات مصرفی هستند؛ این، پولی است که ما در جیبمان می‌گذاریم برای اینکه خرج کنیم و غیرازآن مرکز پول‌سازی است که بایستی در آنجا سرمایه‌گذاری کرد، که ما آن را هم لازم داریم؛ بخصوص در دانشگاهها. بنابراین، به علوم پایه در دانشگاهها اهمیت داده شود.
ایشان همچنین تاکید کردند: مسئلهٔ دیگری که در همین زمینهٔ پرداختن به این علوم - علوم پایه، علوم انسانی - مطرح است، مسئلهٔ ورودی، خروجی دانشگاه‌هاست که این هم یکی از آن وظایف سنگین وزارت علوم است. ما ببینیم که واقعاً دانشگاهها چه کسانی را جذب کنند و برای چه رشته‌هایی جذب کنند، بعد خروجی ما از دانشگاهها در چه رشته‌هایی باشد که ما به آنها بیشتر نیاز داریم؛ حالا یا نیازهای گذرا که نیاز فعلی ماست، یا نیازهای بنیانی. برای این مسئله هم بایستی یک ترتیبی داده شود.
رهبر انقلاب بار دیگر در سال 1387 خطاب به دانشجویان و توجه به نیاز کشور بیان کردند: دانشجوها صنفی، دانشگاهی و رشته‌ای به مسائل نگاه نکنند؛ واقعاً نگاه کنند به آنچه نیاز کشور است.
نقشه جامع علمی کشور: ظرفیت‌های محیطی اقتضائات اجتماعی و ظرفیت دانشگاه در مقاطع و حوزه های مختلف علمی متناسب با رتبه علمی آنها و نیازهای حال و آینده بر اساس اصول و ملاحظات آمایش سرزمین رصد دائمی شود
هدفمندشدن آموزش عالی
ایشان در سال 1389 نیز در دیدار با اساتید دانشگاهها درزمینهٔ توسعه هدفمند آموزش عالی فرمودند: نکتهٔ دیگر این است که توسعهٔ آموزش عالی باید در جهت هدف‌ها باشد. مسئولان آموزش عالی باید از توسعهٔ غیرهدفمند بشدت پرهیز کنند؛ چون این، هم اتلاف مال است، هم اتلاف و ضایع کردن منابع انسانی است. باید ببینیم چه لازم داریم، باید ببینیم هدف چیست و به کجا می‌خواهیم برسیم؛ بر اساس آن، فضای آموزشی آموزش عالی را توسعه دهیم. بنابراین برحسب نیاز، دنبال اهداف خودمان باشیم. به نظر من این مسئلهٔ خیلی حساس و مهمی است. نیازهای اصلی کشور در حوزهٔ علوم و فناوری باید احصاء شوند؛ درزمینهٔ علوم انسانی هم همین‌جور؛ بر اساس این‌ها برنامه‌ریزی شود؛ معلوم شود که چه تعداد دانشجو می‌خواهیم، چقدر دانشگاه می‌خواهیم، چه رشته‌هایی را لازم داریم، در چه سطوحی این رشته‌ها بایستی تعلیم و تعلم پیدا کند.
حذف رشته‌ها بر مبنای سند نقشه جامع علمی
مقام معظم رهبری در سال 1390 در مورد تدوین و اجرای نقشه جامع علمی کشور فرمودند: دو عنوان نباید فراموش شود یکی همین مسئلهٔ منظومهٔ کامل علمی است - که منظومهٔ علمی کشور باید یک منظومهٔ کاملی باشد - که نقشهٔ جامع علمی همین است. البته اجرای نقشهٔ جامع علمی مهم‌تر از تهیهٔ نقشه است. در تهیهٔ نقشه، کار مهمی انجام گرفت. دوستان در شورای عالی انقلاب فرهنگی تلاش کردند، دستگاه‌های مسئول همکاری کردند، بخصوص اساتید دانشگاه در طول این چند سال خیلی کمک کردند، و نقشهٔ جامع را درآوردند؛ خیلی خوب، اما این باید اجرائی بشود. راه اجرائی شدن هم در خود نقشه دیده‌شده. چندین برابر تلاشی که برای تهیهٔ نقشه شده، باید برای اجرائی شدنش به کار برود. این کار اساسی و مهمی است که اگر این شد، آن‌وقت منظومهٔ کامل علمی در کشور تهیه خواهد شد. فلان رشته را افزایش بدهیم، فلان رشته را کم کنیم، فلان رشته را حذف کنیم، فلان رشته را ایجاد کنیم؛ این‌ها همه بر طبق همین منظومهٔ کامل شکل خواهد گرفت.
رهبر انقلاب در مورد رشته‌های علوم پایه و اثر مهم این علوم برای کشور در سال 1397 متذکر شدند: آماری که به من داده‌اند نشان می‌دهد که مثلاً حدود پنجاه درصد داوطلبان کنکور رشته ریاضی کاهش پیدا کرده است. این برای آینده کشور خطرناک است. ما این رشته‌های مهم علوم پایه را به‌خصوص مثل ریاضی را یا فیزیک را برای آینده لازم داریم.
ایشان بار دیگر در سال 1398 عنوان کردند: بحث علوم پایه خیلی مهم است منتها چون دستاورد نقد حاضر و آماده‌ای برایش وجود ندارد، گرایش به آن در بین دانشجوها و کسانی که رشته انتخاب میکنند، کم است. باید ترتیبی داده شود که گرایش به این دانش‌های علوم پایه یک گرایش بهتری، و گرم‌تری از سوی دانشجویان باشد. و علوم پایه، هم نیاز دارد به سرمایه‌گذاری دولت -چون متأسفانه دولت‌ها هم وقتی مشکل مالی پیدا میکنند، جزو اولین جاهایی که در بودجه حذف می‌شود، عبارت است از همین بخش علم و فرهنگ و مانند این‌ها؛ این‌ها هیچ مشکلی، دردسری ندارد؛ اوّل بودجهٔ این‌ها را [قطع میکنند]؛ آمدند به من گفتند که بودجهٔ بخش‌های علمی را امسال پنجاه درصد کم کرده‌اند؛ خب یعنی پنجاه درصد از فعالیت علمی کشور بایستی متوقف بشود- دولت باید کمک کند، هم خود صاحب‌نظران و دانشمندان باید کمک کنند، هم آموزش‌وپرورش در این زمینه وظیفه دارد؛ هدایت تحصیلی باید انجام گیرد از طرف آموزش‌وپرورش؛ جوری این جوان را حرکت دهند و هدایت تحصیلی کنند که به سمت علوم پایه و مانند این‌ها حرکت کند.
رهبر انقلاب: بحث علوم پایه خیلی مهم است منتها چون دستاورد نقد حاضر و آماده‌ای برایش وجود ندارد، گرایش به آن در بین دانشجوها و کسانی که رشته انتخاب میکنند، کم است. باید ترتیبی داده شود که گرایش به این دانش‌های علوم پایه یک گرایش بهتری، و گرم‌تری از سوی دانشجویان باشد
ایشان همچنین در مورد نقایص نظام آموزشی عالی و تربیت دانشجویان متناسب با نیاز کشور در سال 1402 نیز بیان کردند: کمبود نقشهٔ واقعاً جامع علمی، امروز نقیصهٔ بزرگ دانشگاه ما است. ما نمی‌دانیم توزیع دانشجو برحسب رشته‌های علمی بر چه اساسی صورت می‌گیرد. این رشته‌های علمی باید موردنیاز کشور باشد، باید به درد کشور بخورد. چه تعداد دانشجو در فلان رشته لازم داریم؟ این‌ها باید فکر بشود، باید کار بشود. این‌ها را من از وزیر محترم علوم لابد اینجا هستند می‌خواهم که دنبال کنند و این یکی از مهم‌ترین کارهای شما است که باید انجام گیرد. بعضی از رشته‌های علمی در ایران هست که موردنیاز نیست، شغلش هم وجود ندارد؛ خب چه فایده‌ای دارد؟ بعضی از کارهای دانشگاهی و رشته‌های دانشگاهی هست که اصلاً وجودش [ضرورتی ندارد]. ما الآن شاید چند صد هزار دیپلم آمادهٔ به کار داریم که می‌توانند در بخش‌های مختلف مشغول به کار بشوند؛ این‌ها را می‌آوریم داخل دانشگاه، بعد از مدّتی چند صد هزار کارشناس یا کارشناس ارشد بیکار متوقّع عصبانی تحویل کشور می‌دهیم! فکر کنیم ببینیم چه چیزی لازم داریم، برحسب نیازمان حرکت بکنیم. اگر ما فارغ‌التحصیلی داریم که شغل ندارد، باید بدانید نظام تعلیم و تربیت ما اشکال دارد. اگر کسی برای فایدهٔ کشور تحصیل می‌کند، باید شغلش آماده باشد. اگر فارغ‌التحصیل داریم امّا شغل ندارد، پیدا است که این دانشجو گرفتن با نظام و با محاسبهٔ درست انجام نگرفته.
شاید پس از مطالعه منظومه فکری مقام معظم رهبری در زمینه رشته‌های دانشگاهی ضروری باشد که دریابیم اسناد بالادستی کشور در زمینه رشته‌ها چه تاکیداتی دارند. یکی از این اسناد مهم که مورد تاکید مقام معظم رهبری نیز هست، نقشه جامع علمی کشور است.
هدایت تحصیلی برای آینده شغلی
بر مبنای اهداف بخشی نظام علم، فناوری و نوآوری کشور باید نظام آموزشی مناسب برای هدایت دانش‌آموزان درجهت پرورش استعدادهای شغلی و پدید آوردن آینده شغلی برای برآوردن نیازهای جامعه؛ دستیابی به سطح دانش و مهارت نیروی کار کشور متناسب با معیار جهانی و در جهت پاسخگویی به نیازهای جامعه و بازار کار داخلی و بین‌المللی؛ دستیابی به نسبت مطلوب تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی به کل دانشجویان متناسب با سطح‌بندی دانشگاهها و نیازهای کشور ایجاد شود.
بر اساس راهبرد کلان 6 نقشه جامع علمی کشور نظام تعلیم و تربیت اعم از آموزش و پرورش و آموزش عالی به‌منظور انطباق با مبانی تعلیم و تربیت اسلامی و تحقق اهداف كلان نقشه نوسازی شود.
از طرفی در بند 14 راهبردهای ملی این راهبرد کلان آمده است که ظرفیت‌های محیطی اقتضائات اجتماعی و ظرفیت دانشگاه در مقاطع و حوزه های مختلف علمی متناسب با رتبه علمی آنها و نیازهای حال و آینده بر اساس اصول و ملاحظات آمایش سرزمین رصد دائمی شود.
در راهبرد کلان 7 تاکید شده است که جهت دهی آموزش، پژوهش، فناوری و نوآوری به سمت حل مشکلات و رفع نیازهای واقعی و اقتضائات کشور با توجه به آمایش سرزمین و نوآوری در مرزهای دانش برای تحقق مرجعیت علمی باشد.
در این زمینه با توجه به تاکیدات نقشه جامع علمی به آمایش سرزمین بررسی سند ملی آمایش سرزمینی خالی از لطف نباشد تا مشخص شود که بر مبنای آمایش سرزمینی باید چه اتفاقی در رشته‌های دانشگاهی بیفتد. در راستای اجرایی سازی سند ملی آمایش، سند آمایش عالی از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید. بر مبنای این سند کشور به 10 منطقه تقسیم بندی شده است و در هر منطقه مزیت‌های نسبی اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. بر این مبنا دانشگاه ها موظف هستند که رشته‌های خود را با توجه به مزیت‌های منطقه‌ای گسترش دهند و در غیر اینصورت اجازه گسترش رشته ندارند.
انتهای پیام/