بزرگترین چالش‌های کودکان کار در عصر هوش مصنوعی چیست؟

به گزارش خبرنگار فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، بیست و دوم خرداد ماه (12 ژوئن) روز مبارزه با کار کودکان در دنیا نامگذاری شده است.

زمانی که نام از کار کودک می‌آید عموم مردم به یاد کار خارج از منزل، گل فروشی سر چهارراه‌ها یا پاک کردن شیشه‌ها توسط کودکان می‌افتند، اما بخشی از این کار به عرصه مجازی نیز مرتبط می‌شود، یعنی کودکانی که کودک کار فضای مجازی محسوب می‌شوند.

محمدمهدی سیدناصری، مدرس و پژوهشگر حقوق بین الملل کودکان و نویسنده کتاب «حمایت از ممنوعیت کار کودکان در اسناد سازمان ملل متحد» در این باره گفت‌وگویی با آنا انجام داده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

** سازمان بین‌المللی کار امسال چه شعاری برای روز مبارزه با کار کودک تعیین کرده است؟

۱۲ ژوئن برابر با ۲۲ خرداد هر سال روز جهانی مبارزه با کار کودکان است. روز جهانی مبارزه با کار کودکان روزی است که برای افزایش آگاهی و فعالیت در زمینه جلوگیری از کار کودکان، از سوی سازمان بین‌المللی کار پیشنهاد شده‌ است. این پیشنهاد نخستین بار در سال ۲۰۰۲ میلادی و پس از تصویب کنوانسیون شماره ۱۳۸ سازمان‌جهانی کار درباره حداقل سن برای استخدام و کنوانسیون شماره ۱۸۲ این سازمان درباره‌ بدترین شکل‌های کار کودکان صورت گرفت. این روز برای حمایت اجتماعی از کودکان برای پایان دادن به کار آن‌ها نام دارد. شعار سال ۲۰۲۲ میلادی روز جهانی مبارزه با کار کودکان، افزایش سرمایه‌گذاری در سیستم‌ها و طرح‌های حمایت اجتماعی برای ایجاد حمایت اجتماعی و محافظت کودکان از کار بود.

کودکان خالق زیباترین احساس‌ها و عشق‌ها، برکت زندگی و سرمایه‌های آینده‌ جامعه به شمار می‌روند. آن‌ها برای رشد و بالندگی خود، نیازمند حقوقی هستند که باید همگان در نظر بگیرند. کودک کار به نوعی شهروند است و قشری جدا از شهروند نیست. کودک کار به عنوان یک انسان، دارای حقوق اساسی و مشترک با سایر انسان‌ها است. حقوقی که از آن‌ها به عنوان حقوق بشر یاد می‌شود، حقوقی همچون؛ حق بر آموزش، حق بر شنیده شدن، حق بر داشتن غذا، حق بر زیستن، حق بر آشامیدن آب سالم، حق بر بازی و تفریح، حق آزادی بیان، حق برخورداری از صلح و… 

کودک کار، به نوعی شهروند است و گروهی جدا از شهروندان دیگر نیست. حق برخورداری و رعایت کرامت انسانی ایجاب می‌کند محل زیست کودک کار، محلی برای سکونت درخور شان و کرامت انسانی باشد، کودک کاری که درگیر فقدان سرپناه، تغذیه مناسب، آب آشامیدنی و محیط زیست سالم است و با فقر، کارنامناسب و بهره کشی و استثمار، بازماندگی از تحصیل، بدسرپرستی و محرومیت از فراغت و سرگرمی دست وپنجه نرم می‌کند، از حقوق دیگر خود به عنوان یک شهروند بازمی ماند.

کودک کار به کودکی گفته می‌شود که به واسطه فقر، مشکلات اقتصادی، فرهنگی یا توسط باند و مافیا به مدت طولانی ومستمر به کار گرفته می‌شود. کودکان کار معمولا در معرض آسیب‌های جسمی، روحی، روانی و اجتماعی قرار دارند. از تحصیل محروم هستند و به نیاز‌های کودکی آنان توجهی نمی‌شود. همچنین خطرات زیادی آن‌ها را تهدید می‌کند. دنیایی که می‌توانست تنها به کمک‌های ساده‌ی کودکانه کودکان کار، در محیط امن خانواده محدود شود، از کودک کار، کار‌های سختی طلب می‌کند که هرگز در تاب وتوان دست‌های کودکانه شان نیست. کار‌هایی دشوار، با پرداخت‌هایی ناچیز، که در مقابل، کودکی شان را از آن‌ها می‌دزدد و به رشد جسمی و ذهنی آن ها، آسیب می‌رساند.

** بزرگترین چالش‌های کودکان کار در عصر هوش مصنوعی چیست؟

در وهله‌ اول: کودکان اثرپذیرترین، انعطاف پذیرترین و درعین حال آسیب پذیرترین گروه جامعه انسانی هستند، آن‌ها پتانسیل قابل توجهی برای یادگیری دارند و آنچه فرد در کودکی یاد می‌گیرد، دارای اثری بلند مدت در طول حیات اوست. باتوجه به تحقیقات انجام شده، بالاترین نرخ بازگشت سرمایه آموزشی در میان گروه‌های سنی مختلف، مربوط به سرمایه گذاری آموزشی برای کودکان است. محرومیت از آموزش بزرگترین معضل کودکان کار است؛ چرا که منجر به شکل گیری چرخه‌ «کودکان کار امروز، کودکان کار فردا را تولید می‌کند» می‌شود.

در وهله‌ دوم: بزرگترین آسیب روانی که کودکان کار با آن مواجه هستند این است که به خودشان احساس افتخار نمی‌کنند و همیشه احساس تکلیف و وظیفه دارند. کودکان کار احساس تعلق به جامعه ندارند کسی که احساس تعلق به جامعه نداشته باشد نه تنها کمکی به جامعه نمی‌کند بلکه احساس می‌کند باید تا می‌تواند عناصر جامعه را نابود کند و کاملا بی تفاوت است.

** حقوق شهروندی به چه معناست؟

به طور کلی حقوق شهروندی را می‌توان به مجموعه قواعد حاکم بر روابط اشخاص در جامعه شهری تعریف کرد. حقوق شهروندی جز حقوق ذاتی و فطری انسان هاست. همچنین این حقوق غیر قابل انتقال و تجزیه ناپذیر است، به این صورت که عناصر آن لازم و ملزوم یکدیگرند.

**حال این حقوق شهروندی به چه افرادی تعلق می‌گیرد؟

در پاسخ به این سوال می‌بایست به بیان مفهوم شهروند بپردازیم. بنابر باور برخی صاحب نظران، شهرنشینان هنگامی که به حقوق یکدیگر احترام بگذارند و به مسئولیت خویش در قبال جامعه عمل کنند به «شهروند» ارتقا می‌یابند. نکته قابل توجه این است که حقوق شهروندی به افرادی تعلق می‌یابد که «تابعیت» یک کشور داشته باشند. همچنین باید افزود که حقوق شهروندی، به تابعان یک کشور فارغ از رنگ، قومیت، نژاد، دین و طبقه شان تعلق می‌یابد.

همان طور که قبلا بدان اشاره شد؛ کودک کار به نوعی شهروند است و قشری جدا از شهروند نیست. حق بر کرامت انسانی ایجاب می‌کند محل زیست کودک کار، محلی برای سکونت درخور شان و کرامت انسانی باشد، کودک کاری که درگیر فقدان سرپناه، تغذیه مناسب، آب آشامیدنی و محیط زیست سالم است و با فقر، کارنامناسب و بهره کشی و استثمار، بازماندگی از تحصیل، بدسرپرستی و محرومیت از فراغت و سرگرمی دست وپنجه نرم می‌کند، از حقوق دیگر خود به عنوان یک شهروند باز می‌ماند.

پدیده کودکان خیابانی، مساله‌ای زیستی روانی و اجتماعی است که در بسیاری از کشور‌ها از جمله ایران به نگرانی جدی تبدیل شده است. با توجه به روند کنونی تحول‌های اجتماعی ایران، دگرگونی در ساخت و کارکرد خانواده و رونده فزاینده مسائل و آسیب‌های اجتماعی کشور در دهه آینده، گسترش فزاینده این پدیده در آینده امری قابل پیش بینی است. گذر از دوره کودکی و نوجوانی و ورود به دنیای بزرگسالی، سرآغاز دور جدیدی از مشکلات این کودکان است؛ آن‌ها که هیچ آموزشی برای کسب درآمد، مدیریت زندگی و حضور اجتماعی ندیده اند، با انبوهی از مشکلات جدید روبرو خواهند بود.

کماکان پس از گذشت بیست سال از پیوستن جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ میلادی، نسل جدیدی از کودکان کار در حال بروز هستند؛ کودکانی که خشمگین‌تر و طلبکارتر از گذشته شده اند و این شروع همان راهی است که به سمت خشونت، بزهکاری و گنگ‌های خلافکاری و.. می‌انجامد؛ راهی که اگر راهکاری بلندمدت با بسترسازی مناسب در برابر آن در نظر گرفته نشود، باید شاهد افزایش روزافزون همین خشونت‌ها و دزدی‌هایی باشیم که تصاویرشان اخیرا در شبکه‌های اجتماعی غوغایی به پا کرده و موجب هراس در دل هموطنان عزیزمان شده است.

مطالعات جرم شناسی نشان می‌دهد که اغلب مجرمان و بزه کاران، کودکی پرآسیبی را پشت سر گذاشته اند. در واقع می‌توان گفت؛ آسیب‌های اجتماعی امروز، حاصل بی توجهی به کودکان در معرض آسیب دیروز بوده است.

کار کودک از جمله مصادیق قدیمی نقض حقوق بشر است و واقعیات دردناک زندگی این افراد بی پناه موجب شد تا از دهه آخر قرن پیشین، حقوق کودک و سپس کار وی، مورد توجه جامعه بین المللی قرار گیرد. کار کودک پدیده‌ای است که در جهان امروز به هیچ عنوان قابل پذیرش نیست، به این دلیل که کار کودک، کودکان را از دوران کودکی خود از جایگاه انسانی آن‌ها محروم می‌سازد و برای رشد فیزیکی و روانی آن‌ها زیان آور است.

** آیا تا به امروز به این که کودکان کار نیز حقوقی دارند و باید به حقوقشان احترام گذاشت اندیشیده‌ایم؟

بله کودک کار به عنوان یک انسان، دارای حقوق اساسی و مشترک با سایر انسان‌ها است. حقوقی که از آن‌ها به عنوان حقوق بشر یاد می‌شود، حقوقی همچون؛ حق بر آموزش، حق بر شنیده شدن، حق بر داشتن غذا، حق بر زیستن، حق بر آشامیدن آب سالم، حق بر بازی و تفریح، حق آزادی بیان، حق برخورداری از صلح و… کودکی رویا نیست و حق با کودکان است، یادمان باشد که آینده را انسان‌هایی می‌سازند که «امروز» کودک اند، کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوق شان احترام گذاشته شود.

نیافتن فرصت کودکی، بزرگ‌ترین ظلم و غم انگیزترین اتفاقی است که برای کودکان کار رخ می‌دهد. کودکانی که بازی شان، پشت چراغ قرمز، دویدن میان خودرو‌ها و اطراف کوره هاست، صیانت از مصالح عالیه کودکان کار، مهمترین مبنای حقوق کودک است؛ مبنایی برای تثبیت حق کودکان کار که این خود از مهمترین اهداف نظام حقوق بین الملل کودکان است.