پنجه در پنجه غول‌های داروسازی دنیا/ افق روشن دانش‌بنیان‌ها در فناوری بومی واکسن‌‌هایmRNA

خبرگزاری علم و فناوری آنا_معصومه شیری؛ چند سال پیش بود که سایه سنگین کرونا امان همه را بریده بود، مردم از رعایت پروتکل‌های بهداشتی  به تنگ آمده بودند و بی صبرانه منتظر بودند با آمدن واکسن کرونا از ابتلا به این ویروس کشنده درامان بمانند. آن روز‌ها بود که زمزمه تولید واکسن کرونا با پلتفرم جدید mRNA دریکی از بزرگترین شرکت‌های داروسازی دنیا مطرح شد. واکسنی که با وجود شدیدترین تحریم‌ها علیه ایران اجازه ورود به ایران را نداشت. آن روز‌ها کسی تصورش را هم نمی‌کرد که متخصصان ایرانی روزی بتوانند پنجه در پنجه غول‌های بزرگ دارویی جهان به دانش فنی تولید واکسن‌های مبتنی بر mRNA در داخل کشور دست پیدا کنند.

اما چند وقت بعد محققان شرکت دانش‌بنیان رناپ پس از پنج سال فعالیت در حوزه دارو و درمان، توانستند برای اولین بار در کشور فناوری راهبردی و جدید تولید واکسن مبتنی بر mRNA را عملیاتی کنند و این خبر امیدوارکننده را به جهان مخابره کنند: «کارآزمایی بالینی نخستین واکسن ایرانی mRNA آغاز شد»

از این رو به سراغ «رضا معظمی» عضو هیئت مدیره این شرکت دانش بنیان رفتیم تا درباره مسیری که برای تولید این واکسن جدید توسط محققان ایرانی طی شد، مزیت‌ها و نحوه عملکرد این نوع از واکسن‌ها و خطرات احتمالی آن گفتگو کردیم. در ادامه متن کامل این گفتگو را می‌خوانید:

 آنا: چرا به سراغ تولید واکسن‌های مبتنی بر mRNA  رفتید و برای دستیابی به دانش فنی این محصول چه مسیری را پشت سر گذاشتید؟

**فناوری نوینی که با آمدن کرونا به ثمر نشست

معظمی: فوکوس و تمرکز مجموعه رناپ بر روی تکنولوژی واکسن‌های mRNA است. همانطور که می‌دانید تکنولوژی mRNA  یک پلتفرم جدید دارویی است که در حین دوران پاندمی کرونا به دنیا معرفی شد. کرونا کمک کرد که ما ۵ سال بعد از شروع مطالعات، فاز پیش بالینی و مطالعه حیوانی را روی سه حیوان انجام دهیم و خوشبختانه اخیرا موفق شدیم وارد کار آزمایی بالینی شویم.

به دو دلیل تمرکز اولیه ما روی واکسن کرونا بود. دلیل اول نیازی بود که در دنیا و جامعه وجود داشت، دلیل دوم هم این بود که این پلتفرم در دنیا با کرونا معرفی شد و با کرونا پیش رفت. طبیعتا ما هم این کار را شروع کردیم و خوشبختانه به مجموعه‌ای که زیر ساخت تولید را داشتند پیوستیم و بخش‌های اولیه تولید را در زیر ساخت‌های  بیوتکنولوژیکی که از قبل در کشور بود انجام دادیم. در نهایت خودمان خط تولید صنعتی را تجهیز کردیم که در حال حاضر بخش خوبی از تولید واکسن در آنجا انجام می‌شود.

اکنون در موقعیتی هستیم که وجه صنعتی مورد تایید سازمان غذا و دارو را با موفقیت تولید کردیم که در حال تزریق به داوطلبان است. پلتفرم mRNA  علاوه بر انعطاف پذیری بالا، در مدت زمان کوتاهی می‌تواند بر علیه عفونت‌های احتمالی با منشا جهش‌هایی که به طور طبیعی اتفاق می‌افتد و حتی بایوتروریسم شما را به نقطه مطلوب و ایجاد محصول برساند.

** گام بعدی رناپ؛ ساخت واکسن سرطان و آنفولانزا با پلتفرم mRNA 

مجموعه رناپ به منظور توسعه دانش بومی واکسن‌های مبتنی بر mRNA در حوزه ساخت واکسن سرطان و آنفولانزا نیز فعالیت می‌کند.

در حال حاضر برای انواع سرطان‌ها، به ویژه سرطان‌هایی که با درمان‌های معمول به درمان پاسخ نمی‌دهند، بیش از ۲۰ کارازمایی بالینی در حال انجام است. مجموعه ما هم بر روی این موضوعات کار می کند. همچنین برای سایر عفونت‌هایی که درمان‌های غیر از mRNA  یا پیشگیری‌هایی بر مبنای پلتفرم‌های غیر mRNA برای آن وجود دارد هم کار می‌کنیم. یکی از نامزد‌هایی که در سراسر دنیا روی آن کار میشود و ما هم روی آن می‌کنیم عفونت آنفولانزا است که یکی از معضلات سلامت جامعه است به طوری که در سال حدود سه میلیون دوز واکسن آنفولانزا تزریق میکنیم. همچنین عفونت CNV که در بیماران پیوند شایع است و عفونت تنفسی RSV که اطفال و بزرگسالان را درگیر می‌کند، در سالمندان ایجاد مسئله می‌کند از جمله موضوعاتی است که مجموعه رناپ روی آن‌ها کار میکند.

آنا: به نظرشما  واکسن‌های ایرانی می‌توانند به رقیبی برای سایر کشور‌های تولیدکننده واکسن مبتنی بر mRNA  تبدیل شوند؟

** از نظر کارایی و دانش فنی رقابت پذیریم

معظمی: طبیعتا، چون ما براساس یک پلتفرم فعالیت می‌کنیم اصل دانش تولید این محصول ثابت است. اما اثر بخشی واکسن است که کارایی آن را تعیین می‌کند. شرکت‌های بسیار بزرگ که در دنیا روی این موضوع کار می‌کنند و گردش مالی بسیار بالایی دارند، سرعت آن‌ها بالاتراست و تعداد اهدافی که تعریف می‌کنند میتواند بیشتر باشد، چرا که که بودجه‌هایی که در اختیار آن‌هاست بیش از ۱۰۰۰ برابر بودجه پروژهی ما است. از این رو  قطعا  سرعت و توانمندی آن‌ها در انجام  همزمان چند پروژه و کارکردن درفاز‌های مختلف بیشتر است.

ما در تولید واکسن کرونا و چند پروژه دیگری که دنبال می‌کنیم توانسته ایم در بخش‌های مطالعاتی، بخش‌های ساخت و ساز و  در برخی از موارد از تزریق‌های پیش بالینی به حیوانات نتایجی بسیار خوبی دریافت کنیم. به صورت کلی می‌توان گفت در آن پروژه‌هایی که در حال مطالعه و آزمایش هستیم، رقابت پذیریم. ولی شرکت‌های بسیار بزرگ با بودجه‌های هنگفتی که در حوزه تحقیق و توسعه هزینه می‌کنند و  امکاناتی که دارند از ما جلوتر هستند.

 ولی در تولید واکسن مبتنی بر mRNA غیر از اینکه باید خودمان از آن اطمینان داشته باشیم که داریم، سازمان غذا و دارو که بسیار در این حوزه سختگیر است محصول ما را تایید کرده  و ما در حال تزریق آن به انسان هستیم که خود این موضوع بزرگترین سند برای تولید واکسن ایمن و موثر است.

آنا: با توجه به مراحلی که تا کنون طی شده، فکر می‌کنید واکسن ایرانی چه مزیت‌هایی نسبت به نمونه خارجی دارد و به صورت کلی این پلتفرم جدید چه ویژگی‌های منحصربفردی نسبت به پلتفرم‌های قدیمی‌تر دارد؟

** سرعت و اثرگذاری بهتر در واکسن‌های مبتنی بر mRNA

معظمی: اولا نمونه خارجی این واکسن در کشور ما وجود ندارد، چرا که به دلیل تحریم‌ها اجازه واردات آن را به کشور ما ندادند.

واکسن‌های مبتنی بر mRNA علاوه بر سرعت و اثرگذاری بالاتر نسبت به سایر نمونه‌ها، خطرات احتمالی واکسن‌های ژنومی را ندارند و ایمن تر هستند.

از طرفی پلتفرم‌های قدیمی‌تر تولید واکسن، ویروس‌های کشته شده و ضعیف شده یا پروتئین‌های نوترکیب هستند. در دو  بخش قابل  مقایسه هستند و خوشبختانه در هر دو بخش پلتفرم mRNA یکسری برتری‌ها و مزیت‌هایی ایجاد می‌کند که یکی از آن‌ها سرعت است. اگر شما پلتفرم تولید این نوع واکسن‌ها را داشته باشید و خط تولید آن آماده باشد می‌توانید زیر سه ماه برای عفونت جدید داروی جدید معرفی کنید. اما در واکسن‌های مبتنی بر پروتئین و ویروس این امکان وجود ندارد. مزیت دوم پلتفرم  mRNA از جهت فعالسازی سیستم ایمنی است.

از آنجایی که mRNA ناپایدار و موقت است وارد DNA  و ژنوم نمی‌شود پس نگرانی‌هایی که واکسن‌های ژنی میتواند داشته باشند را میتوانیم در این نوع واکسن لغو شده بدانیم. همچنین مطالعات هم در عالم واقعیت نشان داده است که بیش از یک میلیارد دوز از این واکسن‌ها زده شده است و عوارض  آن حداقلی بوده است.

از طرفی فعال سازی همزمان و قوی  دو مکانیسم مختلف سیستم ایمنی در بحث واکسن اهمیت دارد. یعنی ما اگر بتوانیم ایمنی هومورال و ایمنی سلولار را بیدار و فعال کنیم پاسخ ایمنی مناسب‌تر و کاملتری برای ریشه کنی و عدم ایجاد عفونت بعد از مواجه با عامل پاتوژن خواهیم داشت. خوشبختانه واکسن‌های mRNA در این دو زمینه عملکرد خیلی خوبی را نشان داده اند و اگر بخواهیم فروتنانه بگوییم اول نیست، قطعا جزو بهترین‌ها است.

آنا: یکی از نگرانی‌هایی که وجود دارد این است که واکسن‌های مبتنی بر mRNA به دلیل استفاده از یک پلتفرم جدید و ناپایداری mRNA ممکن است در آینده خطر آفرین باشند. نظر شمار درخصوص این موضوع چیست؟

**ایمن‌تر از واکسن‌های ژنی

معظمی: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های RNA ناپایدار بودن است به این معنی که تمایل به تجزیه شدن و از بین رفتن دارد. از این رو تمام داروسازان تلاش می‌کنند برخلاف DNA که وارد ژنوم میشود و تبدیل به بخشی از خصوصیت‌های ژنتیکی سلول می‌شود که به سلول‌هایی بعدی نیز به ارث میرسند، واکسن‌هایی از جنس RNA بسازند که بطور سالم به سلول برسد و در نهایت براساس آن پروتئین ساخته شود.

‌واکسن‌های مبتنی بر RNA وارد هسته سلول نمی‌شوند و در پلاسما اثر خود را می‌گذارد و در نهایت تجزیه میشود. از این رو می‌توان گفت اثرات RNA گذارا است. این نوع اثرگذاری از نظر بسیار مطلوب است. تاکنون گزارشی برخلاف این موضوع داده نشده است چراکه  سلول‌های انسانی فاقد آنزیم‌هایی هستند که بخواهد RNA را تبدیل به DNA  کند. بطور کلی می‌توان گفت انسان چنین آنزیمی ندارد و خطر و بروز بسیار کمی دارد.

آن‌چیزی که در عالم واقع دیدیم و آنچه مطالعات سختگیرانه  فاز‌های بالینی دو شرکت بزرگ دنیا نشان داده و بیش از یک میلیارد نفری که این واکسن را دریافت کردند همه موید این هستند که آن اثر و خطری که احتمالش  وجود دارد در عمل محقق نمیشود، هرچند بطور کلی هر دارویی یکسری تاثیرات جانبی داشته باشد.

آنا: این واکسن چه زمانی وارد بازار می‌شوند؟

**همه چیز به مشارکت داوطلبان وابسته است

معظمی: بطور طبیعی اگر در فاز ۱، ۲ و ۳ به حد کافی نمونه داشته باشیم و در این زمینه موفق باشیم در  فاز ۱ به دلیل اینکه ایمنی کمتر است دوماه زمان میبرد و فاز ۲ هم به همین شکل است، ولی چون در فاز ۳ تعداد آزمایشات و نمونه‌ها خیلی بالاتر است به زمان طولانی تری نیاز داریم. به صورت کلی هرچقدر مشارکت داوطلبین بیشتر باشد واکسن در زمان کمتری وارد بازار می‌شود.

آنا: چه کسانی می‌توانند از این واکسن‌ها استفاده کنند؟

**دوز یادآور واکسن کرونا با محصولی ایرانی

معظمی: از آنجایی که پروتکل کارآزمایی بالینی این واکسن مختص کسانی است که دوز بوستر و یادآور را دریافت می‌کنند و در کشورمان تعداد کسانی که به صورت کلی واکسن دریافت نکرده اند بسیار کم است طبق توصیخ سازمان بهداشت جهانی از پلتفرم دوز یادآور استفاده کردیم. درحال حاضر افرادی که ۳ دوز واکسن سینوفارم را دریافت کرده اند می‌توانند به سایت شرکت رناپ به آدرس www.renap.ir مراجعه و در بخش کارآزمایی بالینی ثبت نام کنند.