پاکستان و بالیوود؛ پیوندی که شکسته شد

به گزارش خبرنگار سینمایی خبرگزاری آنا، سلمان ظفر منتقد سینما نوشت، «بالیوود» که در زبان هندی به معنای سینما است، دارای میلیون‌ها طرفدار دوآتشه در سراسر دنیا است. از جمله این طرفدار‌های علاقه‌مند به سینمای هند می‌توان به مردم پاکستان اشاره کرد. افرادی مانند من. اما امروز این رابطه عاشقانه رو به تلخی گراییده است.

برخلاف بسیاری از پاکستانی‌های دیگر، علاقه من به بالیوود در اوان دوران کودکی و نوجوانی شکل نگرفت. اولین بار که یک فیلم بالیوودی را تا آخر تماشا کردم حدوداً سی ساله بودم. اوایل، فیلم‌های بالیوودی را به خاطر ملودی‌های خواننده‌های هندی، که روی چهره ستاره‌های بالیوود، آواز می‌خوانند تماشا می‌کردم، خوانندگان مطرحی مانند کیشور کومار، محمد رافی و موکش. این کار کم کم تبدیل به یک علاقه به تماشای فیلم‌های بالیوودی قدیمی شد- فیلم‌هایی از دوران طلایی و کلاسیک این صنعت، یعنی دورانی که از اواخر دهه ۱۹۴۰ شروع می‌شود و در اواسط دهه ۱۹۸۰ به پایان می‌رسد. تماشای این فیلم‌ها به عادت معمول آخرهفته‌های من تبدیل شده بود.

این بالیوود، مخزن انواع داستان‌های جذاب و حتی بازی‌های بهتر بازیگرانش بود. فیلم آوارا (۱۹۵۱) دارای مضامین سوسیالیستی بود، به طوری که در چین و اتحاد جماهیر شوروی سابق به محبوبیت زیادی دست یافت. در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ شاهد فیلم‌های مطرحی مانند «مغول اعظم» و «گنگا و جمنا» بودیم. فیلم‌هایی مانند «سنگ سیاه»، «زنجیر» و «دیوار»، فیلم‌هایی هستند که در آن‌ها سوپراستار سینمای هند آمیتا پاچان در قالب پرسونای مرد جوان عصبانی که خاص خودش بود به جنگ فساد و نابرابری در جامعه هند می‌رفت. آن زمان ارزش ها-نه ثروت- فضایلی بودند که انسان‌ها از آن‌ها الهام می‌گرفتند. بعد، فیلم‌هایی مانند «بازار» ساخته شدند که به موضوعات حساس تری می‌پرداختند و از طنز تند سیاسی برخوردار بودند.

با گذشت سال‌ها، فیلم‌های بالیوودی روی به اشرافیت و زرق و برق آوردند، لوکیشن‌های اگزوتیک خارجی و رقص و آواز‌هایی که شمارشان دیگر از دست بیننده‌ها در می‌رفت. داستان‌هایی که به موضوعات طبقه کارگر هند می‌پرداختند روز به روز کمتر و کمتر شدند.

اما با ظهور حزب نخست وزیرکنونی هند، نارندرا مودی، یعنی حزب بهاراتیا جاناتا، امروز شاهد حرکت سریعتر داستان گویی بالیوودی به سمت ناسیونالیسم و دوری هر چه بیشتر از دوستی با پاکستان هستیم.

از صنعتی که با فیلم‌هایی مانند فیلم کالت کلاسیک «عمار اکبر آنتونی» -فیلمی که سه قهرمانش هندو، مسلمان و مسیحی بودند- احترام به ادیان دیگر را تشویق می‌کرد امروز جریان اصلی سینمای هند اغلب نقش سخنگوی حزب بهاراتیا جاناتا و طرز نگاهش به هند را بازی می‌کند. ایدئال‌های اولین نخست وزیر هند، جواهر لعل نهرو، امروز دیگر مرده اند و وجود ندارند. این روز‌ها روایتی که از هند به گوش می‌رسد بسیار ساده است- دین هندوستان، هندو است و سایر مذاهب بیگانه و مسئول ویرانی‌ها و غارت‌هایی هستند که سرزمین هند در طول قرن‌های گذشته تجربه کرده است. این نسخه از هند را می‌توان در جامعه و بالیوود مشاهده کرد.

فیلمساز‌هایی که زیر بار این هندِ هندوی قلدر و ناسیونالیستی نمی‌روند هیچ حمایتی از حزب حاکم دریافت نمی‌کنند. بازیگرانی مانند امیر خان و شاهرخ خان درباره افزایش نابردباری و عدم تحمل عقیده مخالف پیشتر در سال ۲۰۱۵ ابراز نگرانی کرده بودند. از آن زمان برخی صدا‌های آشنا گاه و بیگاه خواستار بایکوت فیلم‌های آن‌ها می‌شوند.

امروز در فیلم‌های بالیوودی یا دیگر کاراکتر‌های مسلمان وجود ندارد یا نقش‌های پیش پا افتاده دارند یا به عنوان تبهکاران و افراد نزدیک به پاکستان معرفی می‌شوند!

در عین حال بسیاری از شخصیت‌های برجسته هالیوود به عروسک‌های خیمه شب بازی این داستان تبدیل شده‌اند. کارگردان‌های مطرحی مانند آنوپام کر، کانگانا رانات و آکشای کومار از این جمله‌اند. ویوک اوبروی در سال ۲۰۱۹ فیلم تبلیغاتی زندگی مودی را ساخت تا همزمان با انتخابات این کشور پخش شود.

برخی هم برای گرفتن عکس سلفی و بغل کردن مودی صف بسته‌اند. حتی خان‌ها که سال‌ها بالیوود را در سیطره خود داشتند- امیر خان، سلمان خان و شاهرخ خان-مدتهاست که سکوت کرده‌اند. آن‌ها احتمال درس بزرگی گرفته‌اند: حرف زدن در هند تبعات دارد.

همزمان بازیگران پاکستانی از حضوردر سینمای هند منع شده‌اند. فیلم «رئیس» در سال ۲۰۱۷ با بازی ماهیرا خان در مقابل شاهرخ خان، آخرین فیلم مهم هالیوودی که یک پاکستانی در آن بازی کرده بود. همچنین فیلم‌های پاکستانی با مشکلات زیادی برای اکران در هند رو به رو هستند. «افسانه مولا جوت» که یکی از بزرگترین فیلم‌های تاریخ پاکستان به شمار می‌رود، قرار بود که در ۳۰ دسامبر ۲۰۲۲ در هند اکران شود، اما بعد تاریخ اکران آن به زمان نامعلومی موکول شد.

همچنین امروز شاهد تغییرات زبانی ملموسی در بالیوود هستیم. پیش‌تر تیتراژ فیلم‌ها در سینمای هند مدام به زبان‌های هندی، انگلیسی و اردو نوشته می‌شدند. در دیالوگ‌ها و ترانه‌ها شاهد دوز مشخصی از کلمات اردو بودیم، اردو زبانی است که در میان مردم شمال هند محبوب است. اما امروز به ندرت در هالیوود می‌بینیم که از این زبان استفاده شود و بیشتر تمرکز روی زبان هندی است. این تغییر از قبل از به قدرت رسیدن مودی شروع شده بود، اما با تلاش حزب حاکم برای نشان دادن اردوزبان‌ها به عنوان افراد ضدهندی و طرفدار پاکستان احیای این زبان دیگر غیرممکن به نظر می‌رسد.

صنعت فیلمسازی پاکستان سال‌ها دچار رکود بود و اخیراً به تازگی جانی گرفت است. این یکی از دلایلی است که چرا پاکستانی‌ها خود را به بالیوود نزدیک می‌دانند، چون درتمام این سال‌ها آن‌ها خلا خود را با فیلم‌های هندی پر می‌کردند.

دهه‌ها بود که وقتی پاکستانی‌ها پای یک فیلم بالیوودی می‌نشستند، اختلافات سیاسی را فراموش می‌کردند. آن‌ها با دیدن فیلم‌های هندی صمیمیت را احساس می‌کردند از زبان گرفته تا فرهنگ، بالیوود هرگز برایشان یک بیگانه محسوب نمی‌شد. حتی جنگ و تنش‌های شدید بین هند و پاکستان تاثیری روی این موضوع نگذاشت. متاسفانه به قدرت رسیدن مودی و حزب این روند را به گونه‌ای تغییر داد که بازگشت به آن تقریباً غیرممکن به نظر می‌رسد.