قنات‌ها خشک می‌شوند، حفر چاه‌ها پیشتاز است/ حفر چاه برای راضی کردن قنات داران

به گزارش گروه رسانه‌های دیگر خبرگزاری آنا، حفر چاه‌های جدید مجاز و غیرمجاز، استقرار صنایع و توسعه افقی شهر روی رگه‌های خشک دشتی که 50 سال است ممنوعه اعلام‌شده، نتیجه‌اش بی‌آب شدن تونل‌های قنات هاست که این توسعه پوشالی، دودی است که به چشم آیندگان خواهد رفت.

نام مشهد با قنات گره‌خورده است، اگرچه رودخانه کشف رود در اساطیر این منطقه حاصل خیز بوده است اما به دلیل فاصله زیاد این رودخانه با خاستگاه اولیه شهر مشهد و مهم‌تر از آن اختلاف ارتفاع شهر مشهد با این رودخانه دسترسی و استفاده از آب کشف رود هم برای اهالی مشهد و هم برای کشاورزان منطقه توس دشوار بود به همین دلیل  ساکنان این خطه برای استخراج آب از بالادست رودخانه قنات حفر کردند.

اما چه شد که امروز نامی از قنات ها و آب قنات مشهد نمی‌شنویم؟دشت مشهد یکی از 34 دشت بحرانی استان است که از ۲ هزار و ۷۱۸ کیلومترمربع مساحت این دشت ، حدود ۱۰۰ کیلومترمربع در محدوده فرونشست قرار دارد و بنا بر اذعان مسئولان آب استان نشست این دشت سالانه حدود 22 سانتی‌متر است.

عمده‌ترین دلیل این فرونشست برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی این دشت است که در تصویر شماره (1) می توانید افت سطح آب آبخوان مشهد را در طول 40 سال گذشته ملاحظه کنید.بر اساس مطالعات انجام‌شده، نیاز آبی شهر مشهد  در سال 1420 برابر با 396 میلیون مترمکعب با نیاز لحظه‌ای 20 مترمکعب در ثانیه  است که تأمین  این حجم قابل‌توجه ، از منابع سطحی مانند  سد دوستی ، سد طرق و کارده و منابع آب زیرزمینی شامل  چشمه‌ها و چاه‌های دشت مشهد با اجرای طرح‌های تکمیلی ، انتقال آب از سد ارداک و درنهایت جایگزینی پساب با آب کشاورزی در نظر گرفته‌شده است.

برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی تنها محدود به چاه‌ها نیست. آمارها حاکی از آن است که  1094 رشته قنات با تخلیه سالانه 139 میلیون مترمکعب در سال در دشت مشهد وجود دارد و بیشترین قنات ها در غرب این دشت ( طرقبه ، شاندیز و چناران ) قرارگرفته است. 

غرب دشت مشهد به دلیل جغرافیای جلگه‌ای که دارد و این که در مسیر سرمنشأ آب‌های دشت مشهد یعنی بینالود قرار می‌گیرد، از قدیم الایام محلی برای حفر قنات و کشت و کار بوده است. به‌مرورزمان با توسعه شهرنشینی در دشت مشهد کم‌کم روی اراضی این جلگه یعنی غرب دشت مشهد که روزگاری محل کشت و کار  با قنات بوده ، ساخت وساز و شهرسازی صورت  می گیرد.

حفر چاه در حریم؛ خشکی قنات

جمشیدی مدیرعامل نهاد جمعیت ناجیان آب دراین‌باره به خراسان رضوی می‌گوید: نابودی قنات‌ها در استان و به خصوص دشت مشهد از زمانی شروع شد که ما اجازه دادیم در حریم قنات ها چاه حفر شود. حفر چاه‌ها باعث افت سطح آب سفره‌های زیرزمینی شد به طوری که سطح آب از سطح عمق چاه مادر قنات پایین‌تر رفت و درنتیجه قنات خشک شد.وی می‌افزاید: قنات ها خود مظهر و مبدأ بیشتر شهرها و توسعه در گذشته بوده‌اند اما امروز توسعه شهری عاملی برای مرگ قنات ها شده است.

درگذشته قنات ها حریم داشتند و به طور قانونی کسی اجازه نداشت در حریم قنات  یا در بالادست قنات ساخت‌وساز انجام دهد اما به تدریج این حریم‌ها شکسته شد و همزمان که قنات ها خشک شد ، ساخت‌وسازها در حریم آن‌ها هم در غرب دشت مشهد گسترش یافت. اما اشتباه بدتر متولیان آب کشور این بود که به رغم ممنوعه اعلام شدن  دشت مشهد در حدود 50 سال پیش ، تصمیم گرفتند به جای قنات به قنات داران مجوز حفر چاه بدهند.

حفر چاه برای راضی کردن قنات داران

جمشیدی می‌گوید: هدف از این اقدام این بود که قنات داران را راضی کنند تا  به افت آب  و خشک شدن قنات های شان اعتراض نکنند ولی  این موضوع باعث توسعه حفر  و افزایش عمق چاه‌ها شد و قنات داران هم درباره  حفظ حریم و مرمت قنات های خود بی‌تفاوت شدند.

بنابراین  امروز اگر هم بخواهیم قنات ها را احیا کنیم متأسفانه ساخت‌وسازها در بالادست و حریم چاه‌ها باعث آلودگی منابع آبی آن‌ها شده است به همین دلیل باید امروز از حریم قنات های موجود محافظت و آن‌ها را مرمت کنیم.طباطبایی کارشناس حوزه منابع آب استان دراین‌باره به خراسان رضوی می‌گوید: درگذشته حفر قنات روشی برای استفاده از منابع آبی نزدیک به سطح بوده است. به طوری که در دامنه دشت‌ها و حوزه‌های آبرفتی چاه مادر حفر می‌شد و آب از طریق یک تونل به سطح زمین مناطق پایین‌دست هدایت می‌شد.

اما با توسعه فناوری و حفر چاه‌های عمیق شاهد کاهش کاربری قنات بودیم.وی می‌افزاید: در سده های گذشته در غرب دشت مشهد و دامنه‌های بینالود قنات منبع اصلی تأمین آب از منابع زیرزمینی بوده که هم آب مشهد را تأمین می‌کرده و هم کشاورزی بر پایه قنات بوده است اما با ظهور فناوری حفر چاه و به خصوص چاه‌های عمیق  به تدریج شاهد افت سطح آب در این دشت بودیم به طوری که امروز میزان افت آب دشت مشهد به بیش از 100 متر رسیده است. در چنین شرایطی قنات که عمق چاه مادر آن در نهایت 10 متر بوده ، امروز با افت سطح آب سفره‌های زیرزمینی با افت دبی و خشکی روبه رو می شود.

کاهش 70 درصدی دبی قنات ها

این کارشناس حوزه آب استان می‌گوید: امروز دبی قنات ها به دلیل حفر چاه‌های عمیق در غرب این دشت با کاهش 70 درصدی  مواجه شده‌ که مهم‌ترین آن ها قنات چشمه گیلاس است که از مهم‌ترین منابع آبی مشهد به شمار می‌رود. از سوی دیگر همزمان ما شاهد توسعه شهر و ساخت‌وسازهای شهری در غرب دشت مشهد حدفاصل مشهد تا قوچان بودیم، ساخت‌وسازهایی که روی قنات متروکه انجام شده‌اند و تونل‌های خالی از آب قنات زیر ساختمان واحدهای مسکونی و کارخانه‌ها و سازه‌های شهری و جاده‌ای قرار گرفته اند.

طاهری قائم‌مقام آب منطقه‌ای استان نیز دراین باره به خراسان رضوی می‌گوید: قنات یک سازه محیط‌زیست دوست است و از سرریز منابع آب زیرزمینی را استخراج می‌کند ، زمانی که تراز آب سفره زیرزمینی پایین‌تر از عمق چاه مادر قنات قرار بگیرد شاهد خشک شدن قنات خواهیم بود که این پدیده با افزایش تعداد چاه‌ها در غرب دشت مشهد کاملاً به چشم می‌خورد.

افت 80متری سطح آب در غرب دشت مشهد

وی می‌افزاید: غرب دشت مشهد  محل استقرار عمده صنایع است به طوری که حدود 70 درصد صنایع استان در آن جا قرار دارد و برداشت‌های غیرمجاز آب در این دشت ممنوعه باعث شده است سالانه حدود 80 متر افت سطح آب در غرب دشت مشهد را شاهد باشیم . طی50 سال گذشته حدود 40 میلیارد مترمکعب آب از سفره‌های زیرزمینی دشت مشهد استخراج‌شده است و طبیعی است که این میزان افت سالانه سطح آب و  حجم بالای برداشت آب از منابع زیرزمینی باعث خشک شدن چشمه و قنات ها در غرب دشت مشهد شود.

خشکی 110 قنات دشت مشهد

قائم‌مقام آب منطقه‌ای استان می‌گوید: در دشت مشهد حدود 1084 رشته قنات وجود دارد که سالانه حدود 1/139 میلیون مترمکعب آبدهی دارند و از این مجموعه 110 رشته قنات طی سال های گذشته خشک‌شده‌اند.

 وی درباره تأثیر حفر چاه‌های غیرمجاز در خشک شدن قنات غرب دشت مشهد می‌گوید: اکنون حدود 102 حلقه چاه عمیق غیرمجاز با برداشت آب سالانه 17 میلیون مترمکعب و 1669 حلقه چاه نیمه عمیق غیرمجاز با برداشت 46 میلیون مترمکعب در دشت مشهد وجود دارد که عمده آن‌ها در غرب این دشت و با کاربری کشاورزی ‌است. از سوی دیگر هرگونه برداشت از منابع آبی و سفره‌های زیرزمینی چه از طریق چاه‌ها و چه از روش‌های دیگر روی دبی قنات ها تأثیرگذار است پس می‌توان گفت که حفر چاه‌های غیرمجاز در خشک شدن قنات ها تأثیر داشته است.

تاثیر حفر چاه بر خشکی قنات

طاهری درباره تأثیر واگذاری چاه معوض قنات بر کاهش قنات های دشت مشهد و رعایت نکردن حریم قنات ها نیز می‌گوید: طبق قانون ما به کسی چاه معوض می‌دهیم که بیش از پنج سال از کاهش دبی قنات اش نگذشته باشد و  این مجوز تنها به دارندگان قنات های دایمی داده می‌شود. علاوه بر این طبق دستورالعمل‌ها به‌هیچ‌وجه اجازه حفر چاه در حریم قنات ها داده نمی‌شود مگر این که  مالک قنات اجازه بدهد.اما در کل نمی‌توان منکر وجود حفر چاه‌های غیرمجاز در حریم قنات های دشت مشهد و ساخت و سازها در این حوزه شد که به‌نوبه خود تأثیر منفی زیادی داشته است.

وی درباره بازسازی و مرمت قنات ها نیز می‌گوید: قنات ها جزو میراث ایرانیان و دوستدار محیط‌زیست هستند و ما از هرگونه بازسازی، مرمت و لای روبی قنات ها حمایت کامل می‌کنیم اما متأسفانه تعداد فعالان و کسانی که  مرمت کار قنات ها هستند کم شده و استقبال کمی از این موضوع می‌شود.

قائم مقام آب منطقه ای درباره این که چرا به رغم ممنوعه بودن دشت مشهد اجازه حفر چاه مجاز و غیر مجاز در این محور داده شده است می گوید: جوابش خیلی ساده است؛ چند برابر شدن جمعیت شهر مشهد طی سده اخیر و توسعه آن در محور غرب  نیازهایی را ایجاد کرده که نمی توان آن ها را نادیده گرفت.

معاون مدیریت آب‌وخاک سازمان جهاد کشاورزی استان، درباره آخرین وضعیت قنات های کشاورزی دشت مشهد به خراسان رضوی می‌گوید:  استان خراسان رضوی با حدود 6882 رشته قنات بیشترین قنات را در کشور دارد که میزان آبدهی سالانه این قنات ها حدود 500 میلیون مترمکعب است.

326 قنات کشاورزی

محمد قیصری منوچهری درباره سهم دشت مشهد می‌گوید: 326 رشته قنات از این مجموعه در شهرستان مشهد واقع‌شده‌ که کاربری کشاورزی دارند و میزان آبدهی سالانه این قنات ها حدود 6/16 میلیون مترمکعب در سال است.

وی درباره مرمت و بازسازی قنات ها در مشهد می‌گوید: تاکنون حدود 57 درصد قنات های استان مرمت و بازسازی‌شده‌اند و برای بازسازی و مرمت بقیه قنات های حوزه کشاورزی استان حدود 4200 میلیارد تومان اعتبار نیاز است. سال 98 اعتبار استانی مصوب برای مرمت و بازسازی قنات های شهرستان مشهد 13/1میلیارد تومان بوده که بنا بود 12 رشته قنات  مرمت شود اما از این میزان حدود 650 میلیون تومان تخصیص یافته و شش رشته قنات بازسازی‌شده‌ است.

ردیف اعتبارات ملی مرمت و بازسازی قنات های شهرستان مشهد سال گذشته 500 میلیارد تومان بوده که به‌طور کامل تخصیص یافته و سه رشته قنات هم بازسازی‌شده‌ است.وی ادامه می‌دهد: برای سال 99 میزان اعتبارات استانی مصوب تنها 274 میلیون تومان بوده که تخصیص آن تا الآن صفر بوده است ، میزان اعتبارات ملی برای بازسازی قنات های شهرستان مشهد نیز حدود 700 میلیون تومان بوده که حدود 300 میلیون تومان آن تخصیص یافته است.

  نیاز 200 میلیاردی برای مرمت قنات های کشاورزی مشهد

معاون جهاد کشاورزی استان می‌افزاید: هم اکنون حدود 180 رشته قنات کشاورزی در شهرستان مشهد نیازمند مرمت و بازسازی هستند و اعتبار موردنیاز آن‌ها حدود 200 میلیارد تومان است.توضیح این نکته ضروری است که اختلاف آماری ارائه شده توسط جهاد کشاورزی با آب منطقه ای به این دلیل است که 1084 رشته قنات با برداشت 139 میلیون متر مکعب آب در سال مربوط به دشت مشهد است ولی آمار جهاد کشاورزی مبنی بر وجود 326 حلقه چاه با برداشت 6/16 میلیون متر مکعب در سال مربوط به شهرستان مشهد است و دشت مشهد فراتر از شهرستان مشهد است و بخش هایی از شهرستان فریمان و طرقبه شاندیز را هم شامل می شود.

توسعه افقی شهر روی قنات های خشک

طی دهه‌های گذشته به رغم این که دشت مشهد ممنوعه اعلام‌شده بود، خشکسالی‌های متوالی و برداشت‌های بی رویه از منابع آبخوان این دشت نیز باعث شد چاه‌ها عمیق‌ و عمیق‌تر شود و این عمق منجر به افت تراز آب سفره‌ها پایین‌تر از سطح چاه مادر قنات شده که نتیجه آن نابودی قنات ها بود.

قنات هایی که گاه چند کیلومتر طول دارند ‌مانند قنات سناباد که مثل رگه‌هایی از آب در دشت و شهرستان مشهد گستره داشته‌اند اما خشکی این رگه‌ها از یک‌سو و توسعه شهر مشهد به خصوص در محور غرب  و ساخت کارخانه‌ها و صنایع در تونل‌های خالی از آب قنات ها نتیجه‌ دیگری هم داشت؛ نشست زمین در مناطق مختلف شهر که گاه از طریق رسانه ها منعکس می‌شود.

مطالعات چه می گوید؟

سال 93 تحقیقی با عنوان «بررسی گسترش افقی شهر مشهد در چند دهه اخیر و تأثیر آن بر منابع آب» در مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی منتشر شد که در این تحقیق با استناد به تصویر شماره(3) آمده است:

در شهر مشهد و حوضه‌های اطراف آن، درگذشته حدود 162 رشته قنات وجود داشته، اما به‌تدریج با گسترش شهر 88 رشته با دبی 10736 لیتر در ثانیه زیرساخت و ساز رفته و از حالت دایر به بایر تبدیل‌شده است به‌طوری‌که اکنون تنها دو رشته قنات (امامیه و قاسم‌آباد) با دبی 320 لیتر در ثانیه دایر است که برای تأمین آب شرب شهر استفاده می‌شود (البته مدیرعامل آبفای مشهد در گفت وگو با خراسان رضوی میزان دبی این دو قنات را اکنون 200 لیتر بر ثانیه برآورد کرده است که نسبت به سال 93 کاهش 120 لیتری را نشان می دهد) ، قنات‌های اطراف شهر نیز آب آشامیدنی و کشاورزی روستاهای اطراف را تأمین می‌کنند که اگر برنامه‌ریزی صحیحی برای مدیریت و استفاده بهینه از این قنات‌ها (قنات‌های دایر داخل شهر و اطراف شهر) صورت نگیرد به‌زودی با رشد شهر، آن‌ها نیز از بین خواهند رفت.

نامطلوب‌ترین تأثیر گسترش افقی شهر بر قنات ها، بی‌توجهی به حریم آن‌ها  هنگام ساخت‌وساز است که سبب نابودی قنات‌ها و خارج کردن آن‌ها از چرخه تأمین آب می‌شود.

پیامد های توسعه افقی شهر مشهد

گسترش افقی، افزون بر بایر کردن قنات ها، پیامدهای ناگوار دیگری نیز در پی داشته است که عبارت‌اند از: 1. تبدیل‌شدن مسیر قنات ها به مجرایی برای انتقال فاضلاب‌های شهری: به دلیل نبود سیستم جمع‌آوری فاضلاب در شهر مشهد، در بسیاری از مناطق از کاریز برای انتقال زه آب ها و فاضلاب‌ها استفاده می‌کنند که سبب آلودگی آب‌های زیرزمینی شده است.

2. خطرات احتمالی سقوط و نشست قنات‌ها: به دلیل بی‌اطلاعی برنامه ریزان، مسئولان شهری و شهروندان از مسیر قنات‌های موجود در شهر مشهد، هنگام ساخت‌وسازها توجهی به مسیر قنات ها و پی‌سازی آن‌ها نمی شود و به سبب این بی‌توجهی، بخشی از ساختمان قنات به دلایل گوناگونی چون لرزش‌های خفیف حاصل از تردد وسایل نقلیه سبک و  سنگین، زمین‌لرزه، بارندگی‌های شدید، سنگینی مواد و مصالح ساختمانی، دچار ریزش و تخریب‌شده است.

تدبیری باید اندیشید

در پایان باید گفت پیشروی شهر مشهد در محور غرب که حتی به تداخل محدوده این شهر با تقسیمات کشوری طرقبه شاندیز منجر شده است از یک سو و استقرار بیش از حد صنایع در محور غرب مشهد روی دشت ممنوعه مشهد از سوی دیگر و افزون بر آن ادامه ساخت و ساز باغ ویلا ها در این محور نتیجه ای جز افزایش تقاضا برای برداشت آب از رگه های خشک این دشت ندارد ، حال چه آب منطقه ای به صورت قانونی اجازه حفر چاه های جدید بدهد چه ساکنان این محور به صورت غیر قانونی اقدام به حفر چاه های غیر مجاز کنند نتیجه آن مشخص است.

افت سطح آب آبخوان ها، خشک شدن قنات ها با تونل های چند کیلومتری و فرونشست زمین  آسیب های مهمی در پی خواهد داشت. لازم است که متولیان چه در سطح ملی و چه در سطح استان به طور جدی جلوی حفر یا تعمیق حتی یک متر چاه در این محور را بگیرند.

منبع: روزنامه خراسان

انتهای پیام/