تفسیر قرآن با روایات اهل بیت (ع) / «البرهان فى تفسير القرآن»؛ اثبات حقانیت و معرفی فضایل اهل بیت (ع)
به گزارش خبرنگار حوزه معارف اسلامی گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، تفسیر «البرهان فى تفسير القرآن»، از مهم‌ترين تفاسير روایی شیعه، تألیف سید هاشم بن سلیمان توبِلی بحرانی مشهور به سید هاشم بحرانی است. نویسنده در این تفسیر به تناسب آیات قرآن کریم، به موضوعات فقهی، قصص، احادیث نبوی و فضايل اهل بیت (ع) اشاره کرده است.
علامه سید هاشم بحرانی محدث و مفسر شیعه بحرینی
سید هاشم بن سلیمان توبِلی بحرانی مشهور به علامه بحرانی از فقها، محدثین و مفسرین شیعه در قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم قمری و اهل بحرین است. او مرجعیت دینی و اجتماعی اهالی بحرین را برعهده داشت.
هاشم بن سلیمان بن اسماعیل حسینی توبِلی، از نوادگان سیدمرتضی علم الهدی است و نسبش با واسطه به امام موسی بن جعفر(ع) می‌رسد. علامه بحرانی در خانواده‌ای روحانی در کتکان از قرای توبِلی، حاکم نشین آن روز بحرین در حدود سال 1050 هجری قمری زاده شد.
علامه بحرانی چنانکه از آثارش برمی‌آید، از علمای اخباری بوده است و تأکید او بر لزوم فراگیری همه دانش‌های دینی از اهل بیت پیامبر(ص) در مقدمه البرهان معرّف دیدگاه اوست. وی گذشته از ریاست دینی در دوران خود، در گردآوری نوادر کتب حدیث پیشینیان و تتبّع در این علم کم‌نظیر بوده است. او همچنین شاگردان فراوانی داشت که شیخ حر عاملی صاحب کتاب «وسائل الشیعه» از شناخته‌شده‌ترین آنهاست.
علامه بحرانی در ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ هجری قمری وفات یافت و پیکرش در توبَلی، در گورستان مشهور «ماتینی»، بحرین به خاک سپرده شد. مقبره او بعدها به زیارتگاه تبدیل شد.
انگیزه‌های علامه بحرانی برای تألیف «البرهان فى تفسير القرآن»
علامه بحرانی در «البرهان فى تفسير القرآن» بسیاری از احادیث رسیده از اهل بیت (ع) در تفسیر قرآن را جمع‌آوری کرده است. مؤلف از تحلیل، ارزیابی و اجتهاد درباره معانی آیات که در تفاسیری مانند التبیان دیده می‌شود، پرهیز کرده است.
مؤلف درباره انگيزه خود را در تألیف این تفسیر شریف بيان مى‌دارد:
«همه بر شرف و بلندمرتبگى شأن قرآن، واقفند و مى‌دانند كه نجات در تمسک به آن است. بحث، تلاوت و تفكر در معانى آن، سبب حيات قلب‌ها و علم و عمل بدان، سبب تخلص از سختى‌هاست.
به اسرار و حقايق پنهان آن با عقول معمولى نتوان رسيد، بايد از اهل ذكر كه اهل تنزيل و تأويل قرآنند، اخذ نمود.
ديدم كه مفسرين و علما، به آراء ديگرانى غير از اهل‌بيت عصمت(ع) رو آورده‌اند؛ درحالى‌كه بايد در فهم اسرار و حقايق قرآن تا آشكار شدن تأويل و تفسير اهل‌بيت(ع)، توقف نمود؛ به همين جهت برای فهم نظرات تفسيرى و بيان اهل‌بيت(ع) در تأويل و اسرار كتاب الهى، اقدام به جمع‌آورى روايات تفسيرى وارده از آنها نمودم.»
مؤلف در مقدمه کتاب می‌نویسد:
«کتاب البرهان، شما را بر بسیاری از اسرار علوم قرآن آگاه می‌سازد. برخی مسائل علوم شرعی، قصص و اخبار انبیاء(ع) و فضائل اهل بیت امامت(ع) را برای شما، روشن می‌گرداند... من روایات را از کتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعی، انتخاب کردم که مؤلفین آنها از مشایخ معتبر و علمای منتجب هستند. اغلب روایات را از طریق امامیه نقل کرده‌ام، ولی در آنجایی که روایات اهل سنت موافق روایات اهل بیت(ع)، یا در بیان فضائل اهل بیت(ع) هستند، از آنها نیز نقل نموده‌ام. از ابن عباس نیز مقدار کمی در تفسیر آیات، نقل کرده‌ام، زیرا او شاگرد حضرت علی(ع) بوده‌است».
شیوه تألیف «البرهان فى تفسير القرآن»
شیوه وی در این کتاب چنین است که ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضیلت سوره و تعداد آیات، اشاره می‌کند، آنگاه آیاتی را که دارای روایت تفسیری‌اند، ذکر کرده، روایات مربوط به هر آیه قرآنی را به دنبال آن نقل می‌نماید.
علامه بحرانی در البرهان، تنها به ذکر روایات و اخبار بسنده کرده و سلسله اسناد احادیث ضبط شده و احادیث اهل سنت را به صورت جداگانه در پایان هر بخش آورده است. او کتاب تفسیر خود را بیان تأویل آیات می‌داند و منظور وی از تأویل دقیقاً احادیث نقل شده از امامان معصوم(ع) و ذکر فضایل آنان است. وی در خلال تفسیر خود توضیحی بر مطالب جمع‌آوری شده، نیفزوده است، اما در مقدمه مفصلی که پیش از تفسیر آورده، دیدگاه‌ها و تحلیل خود از تفسیر و مبانی آن را وصف کرده است. مقدمه دیگری نیز بر کتاب او توسط ابوالحسن شریف عاملی اصفهانی با عنوان «مرآة الانوار و مشکاة الاسرار» نگارش یافته است.
علامه بحرانی در ۱۶ باب مقدمه مسائل قرآنی و دیدگاه‌های تفسیری خود را بیان می‌کند و فضای حاکم بر این ابواب و مقدمات بیان اختصاص تفسیر به ائمه اطهار(ع) است و صریحاً در باب ششم دیگران را از دست زدن به تفسیر نهی می‌کند. هرچند تعبیر او از تفسیر در اینجا به تأویل بسیار نزدیک شده است. در باب پانزدهم به بیان همبستگی عترت و قرآن و تأکید بر اینکه باطن و علم قرآن نزد ائمه(ع) است، می‌پردازد.
باب آخر مقدمه، یعنی باب شانزدهم معرفی منابع وی و ارائه برخی اصطلاحات رایج تفسیری است؛ بی‌آنکه تعریفی از هیچ یک از این اصطلاحات از قبیل ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، و تقدیم و تأخیر ارائه دهد و بدین‌گونه، زمینه را برای وارد شدن در تفسیر آیات و بیان احادیثی در ذیل آیه، یا آیات منتخب هموار می‌سازد. حسی که به فضای تفسیر البرهان غلبه دارد، حاکی از دفاعی کلامی برای اثبات حقانیت و معرفی فضایل اهل بیت(ع) است.
نسخه‌های خطی و چاپ شده «البرهان فى تفسير القرآن»
نسخه‌های خطی مختلفی از کتاب «البرهان فى تفسير القرآن» در کتابخانه وزیری یزد، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، دارالکتب قاهره، کتابخانه مدرسه فیضیه، کتابخانه عمومی آیت‌الله حکیم در عراق، کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران، کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری تهران نگهداری می‌شود.
تفسیر «البرهان فى تفسير القرآن» غیر از چاپ‌های سنگی قدیم، در شکل جدید از جمله؛ چاپ حروفی در ۵ جلد (یک جلد مقدمه و ۴ جلد تفسیر) توسط مؤسسه اسماعیلیان قم، مؤسسه الوفا بیروت در ۴ جلد، کتابفروشی اسلامیه تهران در ۵ جلد و مؤسسه الرسالة بیروت در سال ۱۴۰۳ هجری قمری طبع گردیده‌است.
همچنین چاپ جدیدی در ۵ جلد به قطع رحلی توسط مرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقیق گروه بحث‌های اسلامی این مؤسسه و مقدمه شیخ محمد مهدی آصفی، صورت گرفته است.
انتهای پیام/4028/
انتهای پیام/