سهم زنان در سینمای ایران چقدر است؟

چراغ اول
شهلا ریاحی را بیشتر به‌عنوان بازیگر می‌شناختیم اما او چراغ اول کارگردانی سینما را برای خانم‌های ایرانی روشن کرد و در این زمینه همه زنان فیلمساز کشور مدیون و وامدار او هستند. ریاحی سال 1335 فیلم مرجان را با بازی خودش و محمدعلی جعفری ساخت که اولین فیلمی در سینمای ماست که یک زن، کارگردانی آن را به‌عهده داشت.

1 فیلم نقش محوری زن: یک
میخ دوم
میخ دوم کارگردانی زنان در سینمای ایران را هم اتفاقا یک زن بازیگر کوبید. کبری سعیدی که با نام هنری شهرزاد فعالیت می‌کرد، سال 56 و به روایتی 57 فیلمی به نام مریم و مانی را ساخت که البته در زمان شاه توقیف شد و سال 59 به نمایش درآمد. درواقع سهم فیلمسازی زنان در سال‌های پیش از انقلاب تنها دو فیلم بود که دومی هم با مشکلاتی برای پخش در آن زمان روبه‌رو شد. البته تاکید می‌کنیم که این گزارش صرفا درباره کارگردانان زن سینمای داستانی و فیلم‌های بلند است، با این حال می‌توان یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های فیلمسازی زنان را کارگردانی فروغ فرخزاد در سینمای مستند دانست که سال 41 فیلمی کوتاه به نام «خانه سیاه است» را ساخت.
1 فیلم نقش محوری زن: یک
محبوب کودکان
مرضیه برومند اولین کارگردان زن سینمای ایران در سینمای پس از انقلاب است؛ موفقیت مجموعه مدرسه موش‌های او در تلویزیون، باعث شد در نسخه سینمایی فیلم در سال 64 با نام شهر موش‌ها هم پشت دوربین بایستد.
هرچند او عنوان کارگردان عروسکی کار را داشت و کارگردان سینمایی محمدعلی طالبی بود، اما به‌هرحال برومند فعالیت موفق خود در سینما را آغاز کرد و آن را ادامه داد. البته بیشترین موفقیت‌ها و محبوبیت برومند به کارهای تلویزیونی‌اش همچون خونه مادربزرگه و قصه‌های تابه‌تا مربوط می‌شود.
4 فیلم نقش محوری زن: ندارد
کارگردان تاثیرگذار
پوران درخشنده یکی از اولین کارگردان‌های زن در سینمای پس از انقلاب است که سال 65 فیلم رابطه را با بازی خسرو شکیبایی ساخت. اهمیت درخشنده صرفا به این دلیل نیست، بلکه او اولین کارگردان زنی است که به شکل مستقل و حرفه‌ای و با یک پشتوانه قابل‌اعتنا در مستندسازی، فعالیت خود را در سینمای حرفه‌ای و داستانی آغاز می‌کند و آن را به شکل مستمر ادامه می‌دهد. درخشنده سال‌هاست که فیلم می‌سازد و سوژه‌ها و موضوعات فیلم‌هایش هنوز برای مردم جذابیت دارد.
11 فیلم نقش محوری زن 6 فیلم - 18 جایزه /12 جایزه داخلی
( 7 جایزه جشنواره فجر)/ 6 جایزه جهانی
قصه‌های درخشان
رخشان بنی‌اعتماد یکی از مهم‌ترین فیلمسازان زن سینمای ایران است که او هم با پشتوانه مستندسازی، اولین فیلم سینمایی‌اش را به‌نام خارج از محدوده در سال 66 و با بازی مهدی هاشمی کارگردانی کرد. این فیلم و دو فیلم بعدی بنی‌اعتماد با وجود نقدهای اجتماعی، کمی فضای کمدی و شوخ‌وشنگی داشتند، اما بنی‌اعتماد در ادامه و هرچه جلوتر آمد تلخ شد و آثارش دیگر نشانی از آن شادابی اولیه نداشتند، البته این آثار متاخرتر اتفاقا بیشتر قدر دیدند و با تحسین منتقدان و تماشاگران روبه‌رو شدند.
در هیاهوی سینمای ایران یادمان رفته بنی‌اعتماد 9 سال است که فیلم سینمایی نساخته‌است.
10 فیلم نقش محوری زن 8 فیلم-56 جایزه/39 داخلی( 21 فجر) /17 جایزه جهانی
زنان بدون مردان
تهمینه میلانی که یکی از مهم‌ترین کارگردانان زن سینمای ایران است، اولین فیلم سینمایی خود به نام بچه‌های طلاق را سال 68 ساخت. این ملودرام و چند فیلم بعدی‌اش مثل فانتزی کاکادو و دیگه چه خبر؟ نشان چندانی از فیلم‌های او در سال‌های بعد نداشتند که با علل و انگیزه‌هایی چون حمایت از حقوق زنان ساخته شد یا اگر هم چنین ادعایی وجود نداشت، فیلم‌ها آن را فریاد می‌زدند و مردان، معمولا نقش‌های منفی و خاکستری‌تر قصه‌ها را به عهده داشتند. میلانی همچنان با همان دست‌فرمان می‌راند و البته مخاطبانی هم دارد.
14 فیلم نقش محوری زن 12 فیلم/ 29 جایزه -15 داخلی (7 فجر) / 14 جایزه جهانی
چهره فیلمسازی زنان
نرگس آبیار موفق‌ترین و پرکارترین کارگردان زن سینمای ایران در سال‌های اخیر است و با پشتوانه نویسندگی و ساخت فیلم‌های کوتاه و مستند، راه ارتباط با مخاطب و ساخت آثاری تاثیرگذار را می‌داند. آبیار که این روزها مشغول ساخت پنجمین فیلم خود به نام ابلق با بازی بازیگرانی چون بهرام رادان، الناز شاکردوست و هوتن شکیباست، تا اینجا سه فیلم خوب و پرمخاطب را در کارنامه دارد؛ شیار 143، نفس و شبی که ماه کامل شد که به‌ویژه این آخری فیلم سخت و متفاوتی برای یک کارگردان زن محسوب می‌شود. هر چهار فیلم او تا قبل از ابلق (حتی اولین ساخته‌اش اشیا از آنچه در آیینه می‌بینید به شما نزدیک‌ترند) معمولا دست‌خالی از جشنواره‌ها برنگشته‌اند.
5 فیلم نقش محوری زن 5 فیلم/ 23 جایزه -17 داخلی ( 12 فجر) / 7 جایزه جهانی
تلاش برای بچه‌ها
فریال بهزاد هم از قدیمی‌ترین فیلمسازان زن سینمای ایران است که طی این سال‌ها همراه همسرش غلامرضا آزادی، تلاش‌های زیادی برای ارتقای سینمای کودک و نوجوان انجام داده‌اند که برخی مثل کاکلی و دره شاپرک‌ها به بار نشسته و برخی هم نه.
7 فیلم نقش محوری زن 2 فیلم/ 4 جایزه 3 جایزه داخلی و 1 جایزه جهانی
فرمانده زنان فیلمساز
معمولا سینمای جنگ در قرق مردان فیلمساز است و کمتر فیلمساز زنی در این زمینه پشت دوربین قرار می‌گیرد، اما انسیه شاه‌حسینی فعال‌ترین کارگردان زن سینمای ایران در زمینه جنگ و دفاع مقدس است و سال‌هاست دغدغه و همت این کار را دارد. فیلمنامه‌ای که سال‌ها پیش برای اوینار نوشت، او را به دیپلم افتخار جشنواره فجر رساند و فیلم شب‌بخیر فرمانده هم به نویسندگی و کارگردانی او در چند جشنواره جهانی حضور داشت و جوایزی هم دریافت کرد. او چند سال پیگیر ساخت فیلمی به‌نام «به کودکان شلیک نکنید» است؛ اوایل سال خبرهایی مبنی بر تولید فیلم بود و ظاهرا در صورت فراهم‌شدن شرایط، شاه‌حسینی فیلم تازه خود را کلید خواهد زد.
4 فیلم نقش محوری زن 2 فیلم- 11 جایزه /4 داخلی (4 جایزه فجر) / 7 جایزه جهانی
خانوم کارگردان
تینا پاکروان از فعال‌ترین زنان فیلمساز سینماست که هم تهیه‌کنندگی و هم کارگردانی می‌کند. او به‌عنوان کارگردان سه فیلم ساخته؛ خانوم، نیمه‌شب اتفاق افتاد و لس‌آنجلس تهران. پاکروان قرار است سریال خاتون را برای شبکه نمایش خانگی بسازد.
3 فیلم نقش محوری زن 2 فیلم
یک کمدی تماشایی
فیلم دایره‌زنگی از بهترین و موفق‌ترین کمدی‌های تاریخ سینمای ایران است؛ فیلمی که ضمن نگاه و نقد اجتماعی، لحظات و شوخی‌های درجه یک و مفرحی دارد و به خوبی تماشاگر را با خود همراه می‌کند و می‌خنداند و چه حیف که کارگردان آن پریسا بخت‌آور تا اینجا دیگر فیلمی نساخته‌است. او دو سریال خوب و موفق تلویزیونی را هم در کارنامه دارد؛ من یک مستاجرم و پشت کنکوری‌ها.
1 فیلم نقش محوری زن 1 فیلم
کمی کارگردانی، بیشتر تهیه‌کنندگی
منیژه حکمت یکی از قدیمی‌ترین سینماگران زن سینمای ایران است. او بیشتر به‌عنوان تهیه‌کننده فعالیت می‌کند و در این زمینه فیلم‌هایی چون شهرموش‌ها2 و ورود آقایان ممنوع را در کارنامه دارد، اما تا اینجا سه‌بار هم به‌عنوان کارگردان پشت دوربین قرار گرفت، ولی همچنان بهترین کارش همان اولین فیلم اوست: زندان زنان. دختر حکمت، پگاه آهنگرانی هم به‌جز بازیگری به‌عنوان کارگردان سینمای مستند فعالیت می‌کند.
3 فیلم نقش محوری زن 3 فیلم- 9 جایزه /7 جایزه داخلی/
(1 فجر)/ 2 جایزه جهانی
ستازه بازیگری پشت دوربین
نیکی کریمی یکی از ستاره‌های سینمای ایران در دهه‌های 70 و 80 هرازگاهی به‌عنوان کارگردان پشت دوربین می‌رود. اولین فیلم سینمایی خود به نام یک شب را با بازی هانیه توسلی ساخت که در بخش نوعی نگاه جشنواره کن هم حضور داشت. کریمی بعد از این فیلم، آثاری ساخت که چندان موفق نبود تا فیلم آتابای که از خوب‌های جشنواره سال گذشته فیلم فجر بود.
5 فیلم نقش محوری زن 4 فیلم - 8 جایزه /2 جایزه داخلی (هر دو فجر) / 6 جایزه خارجی
قدیمی و حرفه‌ای
آزیتا موگویی هم از قدیمی‌ترین و حرفه‌ای‌ترین سینماگران زن است که بیشتر در سینمای بدنه و تجاری در سمت‌های مختلف فعالیت کرده؛ او به عنوان کارگردان، دو فیلم تراژدی و ایده اصلی را ساخته که اولی با نقدهای مثبتی روبه‌رو شد.
2 فیلم نقش محوری زن 1 فیلم
جوان موفق
آیدا پناهنده از جوان‌ترین و موفق‌ترین کارگردانان زن سینمای ایران است که فیلم‌های ناهید و اسرافیل و البته فیلم‌های کوتاهی که پیشتر ساخته، حضورهای جشنواره‌ای موفقی در ایران و خارج از کشور داشته‌اند. تازه‌ترین فیلم او تی تی با بازی الناز شاکردوست، پارساپیروزفر و هوتن شکیباست که فیلمبرداری آن در بهار امسال به پایان رسید.
4 فیلم نقش محوری زن 3 فیلم
18 جایزه/ 1 جایزه داخلی و 17 جایزه جهانی
شروع تحسین آمیز
منیر قیدی که سال‌ها منشی صحنه فیلم‌ها بود و سابقه همکاری با کارگردان‌هایی چون ابراهیم حاتمی‌کیا و مجید مجیدی را داشت، در اولین گام فیلمسازی در سینما موفق ظاهر شد و فیلم دفاع‌مقدسی ویلایی‌ها به کارگردانی او با نقدهای مثبت تماشاگران و منتقدان همراه بود. قصه دومین فیلم قیدی هم به نام دسته‌دختران که در مرحله پیش‌تولید قرار دارد، در زمان دفاع مقدس روایت می‌شود.
2 فیلم نقش محوری زن 2 فیلم - 9 جایزه همگی داخلی( 3 فجر )
گزیده‌کار
مونا زندی‌حقیقی که به‌تازگی فیلم بنفشه‌آفریقایی به کارگردانی او به‌صورت آنلاین اکران شده، سابقه همکاری با کارگردان‌هایی چون رخشان بنی‌اعتماد و کیانوش عیاری را دارد و بیشتر از این‌که در سینمای داستانی فعال باشد، فیلم‌های مستند ساخته‌است. یکی از مهم‌ترین کارهای زندی‌حقیقی تهیه کنندگی مجموعه‌مستند آیین هم‌آوایی است که به آیین‌های عزاداری و مداحی‌های دهه‌اول محرم در 10 استان کشور می‌پردازد.

 

خود او هم یکی از این قسمت‌ها را کارگردانی کرد. زندی حقیقی در زمینه سینمای داستانی هم تا اینجا فقط دو فیلم ساخت؛ اولی عصر جمعه که حضورهای جشنواره‌ای موفقی در داخل و خارج از کشور داشت و یکی هم بنفشه‌آفریقایی که آن را 12 سال بعد از اولین فیلم سینمایی‌اش ساخت.
2 فیلم نقش محوری زن 2 فیلم - 7 جایزه /2 جایزه داخلی( 2 فجر)
5 جایزه جهانی
و دیگران
مرجان اشرفی‌زاده، یلدا جبلی، رقیه توکلی، نگار آذربایجانی، مریم دوستی، سلما بابایی، سهیلا گلستانی، مهشید افشارزاده، فائزه عزیزخانی، آناهید آباد، روح‌انگیز شمس، شهره لرستانی، سمیرا مخملباف، حنا مخملباف، مرضیه مشکینی و یاسمین ملک نصر، از جمله زنانی هستند که در سینمای بلند و داستانی، پشت دوربین قرارگرفتند و کارگردانی کردند.

به جز این سینماگران، کارگردان‌های زن دیگری نیز خارج از کشور مشغول فیلمسازی هستند. ستاره اسکندری هم این روزها در تدارک ساخت اولین فیلم سینمایی خود به عنوان کارگردان است.

با مروری اجمالی به کارگردانان زن سینمای ایران، آنچه مهم و قابل اشاره به نظر می‌رسد، حضور پررنگ و موثرتر آنها در سینما در سال‌های اخیر است که این تعدد تقریبی باعث تنوع نگاه در فیلمسازی کشور می‌شود.

از سوی دیگر هرچند فیلمسازان زن تازه نفسی به میدان آمده‌اند و نوید ساخت آثار خوبی را در آینده می‌دهند، اما از نظر نام ، اعتبار ، نگاه و میزان تاثیرگذاری، زنان فیلمساز فعلی در مجموع با جایگاه کارگردان‌های قدیمی‌تری چون رخشان بنی‌اعتماد، پوران درخشنده و مرضیه برومند فاصله دارند. امیدواریم این روند رو به رشد کارگردانی زنان فیلمساز، در آینده‌ای نزدیک به تثبیت جایگاه آنها به عنوان چهره‌های تازه کارگردانی هم منجر شود.
کارنامه زنان فیلمساز
اگر به نیمه‌خالی لیوان نگاه کنیم ساخت 104 فیلم سینمایی داستانی از سوی کارگردانان زن در طول تاریخ 120 ساله فیلمسازی در ایران (یا به عبارت بهتر همان تاریخ 90 ساله‌ای که قدمت فیلمسازی در ایران است) چندان امیدوارکننده نیست و در مقابل انبوه فیلم‌هایی که ساخته‌شده، رقم اندکی است اما اگر نیمه پر لیوان را ببینیم و مشکلات و مصائب و فضای غالب مردانه سینمای ایران را درنظر بگیریم و افزایش تعداد کارگردان‌های زن در سال‌های بعد از انقلاب و به ویژه سال‌های اخیر را لحاظ کنیم و رشد و پیشرفت آنها در فیلمسازی را مدنظر قرار دهیم، همین عدد 104 بزرگ‌تر و امیدوارکننده‌تر به نظر می‌رسد.

از میان این آثار، در 77 فیلم، زنان نقش‌های اصلی و محوری را به عهده داشتند، حالا یا این محوریت یکه و به تنهایی بود و آنها بار اصلی قصه را به دوش می‌کشیدند یا همراه مردان اصلی قصه، نقشی مهم و تعیین کننده در پیشبرد داستان داشتند. در آن فیلم‌های باقیمانده هم اگرچه مردان نقش‌های اصلی و کلیدی فیلم را به عهده داشتند، اما شخصیت‌های زن هم تاثیر خود را در قصه گذاشته‌اند.

 

گرایش قابل انتظار کارگردانان زن به تولید فیلم‌هایی با محوریت زنان، باعث تنوع داستانی آثار سینمایی می‌شود و درعین حال احتمالا قصه‌هایی درباره زنان به دلیل شناخت و اشراف بیشتر کارگردانان زن، می‌تواند با جزئیات بهتری درباره شخصیت‌های زن همراه باشد. هرچند مردان فیلمسازی چون داریوش مهرجویی را هم داریم که فیلم‌های موفقی با محوریت شخصیت‌های زن ساخته‌اند.

هرجایزه، نشانه و نمونه‌ای از موفقیت است و از این منظر دریافت 242 جایزه توسط کارگردانان زن، به نوعی نشانه رشد و بالندگی زنان فیلمساز است. نکته قابل‌توجه برتری تعداد جوایز جهانی در این زمینه نسبت به جوایز داخلی است که حکایت اقبال بیشتر جشنواره‌های جهانی به فیلمسازی زنان سینمای ایران و سوژه‌های مطرح شده از سوی آنها دارد.

کارگردانان زن ایران جوایز معتبری را از جشنواره‌های خارجی دریافت کرده‌اند که مهم‌ترین آنها شیر نقره‌ای ونیز است که رخشان بنی‌اعتماد برای نوشتن فیلمنامه قصه‌ها دریافت کرد. دو جایزه هیات داوران جشنواره کن (سمیرا مخملباف برای تخته سیاه و 5 عصر) و جایزه «آینده نویدبخش» جشنواره کن (آیدا پناهنده برای ناهید) از دیگر جوایز مهم و معتبر سینمایی جهان هستند که کارگردانان زن سینمای ایران آنها را به دست آورده‌اند.

اگرچه برخی فیلم‌هایی که کارگردانان زن می‌سازند، به فروش‌های خوبی هم در گیشه دست پیدا می‌کنند، اما کمتر پیش آمده آنها فیلم خیلی پرفروش و رکوردشکنی در گیشه بسازند. با این حال میان 50 فیلم پرفروش تاریخ سینمای ایران تا اینجا سه فیلم از کارگردانان زن به چشم می‌خورد. به‌ویژه فروش خیره‌کننده شبی که ماه کامل شد ساخته نرگس آبیار نشان داد کارگردانان زن می‌توانند طیف وسیعی از مخاطبان را به سینما بکشانند، آن هم با قصه‌ای ملتهب که معمولا مردان فیلمساز در ساخت آن تبحر دارند.

 

شهرموش‌ها 2 ساخته مرضیه برومند هم در زمان اکرانش رکوردشکنی کرد و تماشاگران بسیاری را به سینما کشاند. پرکاری هم در میان کارگردانان زن شایع نیست و آنها معمولا با طمانینه و با فاصله‌ای مشخص فیلم می‌سازند. پرکارترین کارگردان زن تاریخ سینمای ایران تا این مقطع زمانی، تهمینه میلانی است که 14 فیلم ساخته؛ البته میلانی بعد از سال‌95 و ساخت ملی و راه‌های نرفته‌اش هنوز فیلمی را کارگردانی نکرده‌ اما باید به این نکته هم اشاره کرد که او اولین کارگردان زن است که فیلم‌اش آتش‌بس1 بالای یک میلیارد تومان فروش داشته است.

این‌که از میان 104 فیلم کارگردانان زن، 67 فیلم در ژانر درام یا سینمای درام اجتماعی یا ملودرام روایت می‌شود هم دور از انتظار نبود و نیست و آنها باتوجه به حساسیت‌ها و مواجهه بیشتر و موثرتر با خانواده، علاقه‌مندی بیشتری برای روایت چنین موضوعات و داستان‌هایی از خود نشان می‌دهند.

در این میان شاید عدد 18 فیلم کودک و نوجوان برای کارگردانان زن رقم پایینی باشد و انتظار می‌رود آنها فعالیت بیشتری در این زمینه داشته‌باشند.

اگرچه سینمای جنگ و دفاع مقدس ظاهرا فضایی بیشتر مردانه دارد، اما قصه‌های بسیاری از زنان درگیر جنگ هنوز تبدیل به فیلم نشده‌است. همچنین چه روایت‌های زیادی از مردان جبهه و جنگ که نگاه متفاوت زنان فیلمساز را می‌طلبد. از این رو سهم 11 فیلم کارگردانان زن در سینمای جنگ و دفاع مقدس گرچه قابل تجلیل است اما کافی به نظر نمی‌رسد.

و چه حیف که زنان کارگردانان، دست کم در سینما چندان نسبتی با کمدی و شوخی و خنده ندارند. این‌که آنها تا اینجا فقط 10 فیلم کمدی ساخته‌اند، گواه این مدعاست. تازه برخی از این کمدی‌ها با ارفاق این عنوان را کسب می‌کنند، مثل کمدی درام‌های اجتماعی رخشان بنی‌اعتماد، خارج از محدوده و زرد‌قناری.

 

لس‌آنجلس-تهران، کمدی تینا پاکروان تنها فیلمی است که میان 50 فیلم پرفروش سینمای ایران به چشم می‌خورد. امیدواریم کارگردان‌های زن سینمای ایران بیشتر بخندند و بخندانند.
مجموع فیلم‌های سینمایی داستانی زنان فیلمساز: 104 فیلم
نقش محوری زنان: 77 فیلم
تعداد جوایز: 242 جایزه که از این تعداد 114 جایزه مربوط به جشنواره‌های داخلی و 128 جایزه مربوط به جشنواره‌های جهانی است. از میان جوایز داخلی 61 جایزه هم دریافتی از جشنواره فیلم فجر است.
مهم‌ترین جایزه جهانی: شیر نقره‌ای جشنواره فیلم ونیز (رخشان بنی‌اعتماد/ بهترین فیلمنامه برای نگارش قصه‌ها)
پرفروش‌ترین فیلم: شبی که ماه کامل شد به کارگردانی نرگس آبیار (بیش از 19‌میلیارد تومان که در رده نهم پرفروش‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران قرار دارد.)
دومین فیلم پرفروش: شهر موش‌ها 2 به کارگردانی مرضیه برومند که با فروش 10 میلیارد تومانی در رتبه بیست و هشتم پرفروش‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران قرار دارد.
سومین فیلم پرفروش: لس‌آنجلس-‌‌ تهران به کارگردانی تینا پاکروان که با فروش بیش از 7 میلیارد تومان رده سی و پنجم پرفروش‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران را به خود اختصاص داده‌است.
پرکارترین کارگردان: تهمینه میلانی با
14 فیلم
سهم کارگردانان زن از درام (از درام اجتماعی تا ملودرام): 67 فیلم
سهم کارگردانان زن از سینمای کودک و نوجوان: 18 فیلم
سهم کارگردانان زن از سینمای جنگ و دفاع مقدس: 11 فیلم
سهم کارگردانان زن از سینمای کمدی: 10 فیلم

 

منبع: روزنامه جام‌جم

انتهای پیام/