«ابوجعفر خازن»؛ ریاضیدان متبحر

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوجعفر محمد بن حسین صاغانی خراسانی، ریاضی‌دان و منجم بنام قرن چهارم هجری است.

سال تولد وی را حدود 290ق در صاغان، قریه‌ای نزدیک مرو ذکر کرده‌اند. از چگونگی زندگی او آگاهی چندانی نداریم. به احتمال بسیار، بیشتر عمر خود را در شهر ری، یکی از مراکز حکومت دیالمه سپری کرد و از حمایت‌های ابوالفضل بن احمد، وزیر دربار رکن‌الدوله برخوردار بود و احتمالاً در دربار پادشاه دیلمی جایگاه ویژه‌ای داشت. در الکامل، ذیل وقایع سال 342ق، به جنگی بین ابوعلی بن محتاج چغاانی، سپاهدار امیر نوح بن نصر سامانی و رکن‌الدوله اشاره شده که در آن ابوجعفر خازن، صاحب کتاب زیج‌الصفائح، حَکَم طرفین برای عقد قرارداد صلح بوده است. ابن ندیم در الفهرست تنها به معرفی کتاب‌های وی بسنده کرده و قفطی در باب وی گفته است: «کنیه‌اش از نامش مشهورتر است، عجمی‌نسبت است و به علوم حساب و هندسه و تسییرات و ارصاد عالم بوده است».

تاریخ مرگ وی را بین سال‌های 350-360ق / 961-971م دانسته‌اند. ابوجعفر خازن در میان دانشمندان هم‌عصر خود و نیز علمای دوران بعد به تبحر در ریاضیات و نجوم و ساخت و استفاده از ابزار رصدی مشهور بود. ابوزید بلخی (متوفی 322ق)، دانشمند و جغرافی‌دان ایرانی که هم‌دوره خازن بود، کتاب شرح صدر کتاب السماء و العالم خود را به وی تقدیم کرد.

بیرونی در کتاب «تحدید نهایات الاماکن» به رصدی که ابوالفضل هروی با حضور ابوجعفر خازن در ری انجام داده اشاره کرده و چنین نوشته است: «و در آن (ری) ابوالفضل هروی با حضور ابوجعفر خازن ارتفاع خورشید را در نیمروز چهارشنبه، دوازدهم ربیع‌الآخر سال سیصد و چهل و هشت هجری رصد کردند...».

این رصد در زمره رصدهایی است که در سرزمین‌های اسلامی برای تعیین میل اعظم، یعنی زاویه بین صفحه دایرة‌البروجی و استوای سماوی، صورت گرفته است. رصد بعدی در 21 شوال سال بعد صورت گرفت.

بیرونی در استیعاب وجوه الممکنه به کتابی از ابوجعفر خازن اشاره کرده که خازن در آن به تشریح چگونگی تعیین افق روی دایرة‌البروج پرداخته، ولی بیرونی نام کتاب را ذکر نکرده است.

از توانایی خازن در حل مسائل مربوط به قطوع مخروطی نیز سخن گفته شده است. بیرونی در بخشی از کتاب استیعاب الوجوه الممکنه... به همین مطالب اشاره کرده و خازن را در زمره افرادی چون ابراهیم بن سنان و ابوسهل کوهی، میراث‌داران آپولونیوس در این مبحث معرفی کرده است.

بیرونی در استخراج الاوتار نیز به خازن اشاره کرده و برهانی از او را در قضیه سوم این کتاب بیان کرده است.

نام خازن را در آثار خواجه نصیر نیز می‌توان یافت. وی قضیه‌ای از خازن را بیان کرده که در آن خازن برای محاسبه مساحت مثلث با استفاده از اضلاعش روشی ابداع کرده است.

خیام نیز در کتاب خود، پس از بیان این مطلب که ماهانی در مواجهه با معادله‌ای از درجه سوم در حل مسئله ارشمیدس آن را ممتنع شمرده، گفته است که ابوجعفر خازن این مسئله را از طریق قطوع مخروطی حل کرده است. این مسئله عبارت است از یافتن صفحه‌ای که کره‌ای را به دو قسمت تقسیم کند با حجم‌هایی که نسبت معینی با هم دارند. حل این مسئله منوط به حل معادله x³ + a = cx² است که ابوجعفر خازن نخستین بار این مسئله را از طریق قطوع مخروطی حل کرد.

برخی از آثار خازن بدین قرارند:

1. تفسیر صدرالمقالة العاشرة من کتاب اقلیدس، ابن ندیم در ابتدای مقاله هفتم از فن دوم، آنجا که از اقلیدس نام برده، این کتاب را به خازن نسبت داده است و اشاره کرده که در ادامه از خازن سخن خواهد گفت، اما در بخشی که به خازن اختصاص داده درباره این کتاب سخن نگفته است. نام این کتاب در کشف‌الظنون نیز ذیل نام خازن ذکر شده است. از این کتاب نسخه‌های بسیاری در دست است که از آن جمله می‌توان به نسخه شماره 5/284 دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، نسخه شماره 3/5924 برلین، نسخه شماره 2467 پاریس، و نسخه شماره 5/331 کتابخانه آصف ریاض حیدرآباد اشاره کرد.

3. زیج‌الصفائح، قفطی از این کتاب نام برده و آن را مهم‌ترین کتاب در این زمینه برشمرده است.بیرونی نیز در کتاب مقالید علم الهیئة به این کتاب اشاره کرده و نوشته است که ابوجعفر در آن تحقیقاتی درباره شکل قطاع انجام داده است.

خازن در این کتاب ادعای ابومعشر بلخی را درباره ماهیت سیارات، که با نظریات دیگران مغایر است، نقد کرده است. بیرونی در تحدید نهایات الاماکن به این نکته اشاره کرده و ابومعشر و خازن را مقایسه کرده است. ابونصر عراق در تصحیح اشتباهات این زیج کتابی نوشته و آن را فی تصحیح ما وقع لا بی جعفر الخازن من السهو فی زیج الصفائح نامیده است. ابوالجود نیز در رساله‌ای اشاره کرده که خازن در زیج الصفائح گفته است که می‌تواند وتر زاویه یک درجه را حساب کند، اگر تثلیث زاویه امکان‌پذیر باشد.

اصل این زیج از بین رفته اما نسخه‌ای از کتابی نجومی، مشتمل بر فصولی درباره ابزار نجومی، در برلین به شماره 5857 محفوظ است که به احتمال فراوان فصل‌هایی از همین کتاب است.

3. البرهان علی شکل السابع من کتاب بنی موسی، خواجه نصیرالدین طوسی این برهان را در انتهای تحریر کتاب معرفة مساحة الاشکال بنوموسی آورده و آن را به خازن نسبت داده است. علاوه بر این، چند نسخه خطی نیز از این برهان در دست است که از آن میان می‌توان به نسخه محفوظ در سازمان لغت‌نامه اشاره کرد.

4. «رسالة فی البرهان علی انه لا یمکن ان یکون ضلعاً عددین مریعین یکون مجموعهما مربعاً فردین بل یکونان ضلعاً عددین مربعین یکون مجموعهما مربعاً فردین بل یکونان زوجین او احدهما زوج و الآخر فرد»، موضوع این رساله اثبات این حکم است که مجموع مربعات دو عدد، که هر دو فرد باشند، مربع کامل نخواهد بود و باید هر دو زوج یا یکی فرد و دیگری زوج باشد.

خازن این رساله را برای عبدالله بن علی حاسب نوشته است و نسخه‌ای از آن به خط سجزی، به شماره 49/2457 در کتابخانه پاریس نگه‌داری می‌شود.

5. رسالة فی انشاء المثلثات القائمة الزوایا المنطقة الاضلاع، موضوع این رساله یافتن اعداد صحیحی است که ریشه یکی از معادلات زیر باشند:

x²+y²=z² یا x²=(y²)=z² یا x²+y²=(z²)²

علاوه بر این، خازن در این رساله در پی یافتن مقدار گویایی برای X بوده، به طوری که x²+k مربع یک عدد گویا باشد. نسخه خطی این رساله نیز به خط سجزی و به شماره 49/2457 در پاریس محفوظ است. علاوه بر این، نسخه دیگری از این رساله به شماره 20/2457 در پاریس نگه‌داری می‌شود که با نسخه دوم تفاوت‌هایی دارد.

عادل انبوبا متن این دو رساله (رساله‌های شماره 4 و 5) را در سال 1979 به همراه توضیحاتی به زبان فرانسوی در مجله علوم عربی منتشر کرد. او در این مقاله اشاره کرد که احمد سعیدان این دو مقاله را در دسامبر 1978 در مجله الدراسات به زبان انگلیسی، منتشر کرده است.

6. فی استخراج خطّین بین خطّین متوالیة متناسبة من طریق الهندسة الثابئة، موضوع این رساله ترسیم دو واسطه هندسی بین دو پاره خط مفروض است. کارادو وو در سال 1898 خلاصه‌ای از این رساله را به فرانسه برگرداند و کارل کهل در سال 1923 این رساله را در ادامه مقاله‌ای آورد که درباره تاریخچه تثلیث زاویه نوشته است. نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه پاریس به شماره 47/2457 محفوظ است.

ابن ندیم و قفطی کتابی با عنوان المسائل العددیه به خازن نسبت داده‌اند که نسخه‌ای از آن در دست نیست. خواجه نصیرالدین طوسی هم در کتاب شکل‌القطاع به کتاب فی میل الاجزاء از خازن اشاره کرده و استدلالی درباره مثلث قائم‌الزاویه کروی از آن آورده است. بیرونی در کتاب قانون مسعودی به کتاب فی الابعاد و الاجرام از خازن اشاره کرده که این کتاب نیز از بین رفته است. همچنین وی در الآثار الباقیه از کتاب مدخل کبیر الی علم النجوم نام برده و آن را به خازن نسبت داده که این کتاب هم از بین رفته است. علاوه بر این، بیرونی در مقالید علم الهیئة و قانون مسعودی به تفسیری از خازن بر مجسطی اشاره کرده که از این تفسیر نیز نسخه‌ای در دست نیست.

 انتهای پیام/4104/